Qalamy qarymdy ärıptes

Kün jambasqa auyp bara jatqan şaq. Apyl-tapyl kabinetke kelsem, Eraǧaŋ, Erǧazy Äsembekov marqūm aldyna Qazaqstan kartasyn ja­iyp tastaǧan, qolynda ūzyn syzǧyş, bügejektep bırdeme syzyp älek. «Ne bop jatyr, Ereke?». Jaryqtyq, bajyraiyp bır qarady da, «şaruaŋ bolmasyn» degendei mityŋ tırlıgın jalǧastyra berdı. Şamalydan keiın Eraǧam maŋdaiy jarqyrap, jüzınde şattyq, tap bır qatyny ūl tapqandai bız jaqqa nūrlana qarady. «Ne boldy, Ereke?».
– Kel berı, mynaǧan qara! Qaradyq. Kartanyŋ qaq ortasynda qyp-qyzyl jürekşe tūr. – Būl – Astana qalasy, – dedı aǧamyz. – Al myna jürekşege jan-jaqtan aǧylyp kelıp qosylyp jatqan syzyq – sendersıŋder…

Bärekeldı! Kartaǧa qarasaq, Jetısudan bır syzyq aǧylyp kelıp Astanaǧa tūmsyq tıreptı. Onysy – taldyqorǧandyq Talǧat Batyrhan. Kökşe jaqtan taǧy bır syzyq qūlapty. Ol – Janǧali Qasenov. Atyraudan aqqan syzyq Temırhan Ramazanov eken. Jezqazǧannan syzyǧyn süiretıp Aitqadyr Tıleuov kelıp tūr. Menıŋ syzyǧym tıpten qyzyq. Zaisan kölıne emıne qūlaǧan Qara Ertıstı boilai şauyp, jolai Semei men Kerekudı köktei ötıp kelıp qappyn…
E, zaman-ai degen. Ūmytpasam, būl 1998 jyldyŋ şıldesı-tın. El kındıgı Arqaǧa auyp, dünie abyr-sabyr bolyp jatqan zaman. Osy apaq-sapaqta «Aqmola aqiqaty» deitın ekı bet qalalyq gazet astanalyq statusyna ie bolyp, märtebesı artyp, atalmyş basylymǧa jan-jaqtan jıbı tüzu jurnalister kelıp jatqan. Erǧazynyŋ syzyp jürgen kartasy – osy. Sol tūsta «Astana alty alaştyŋ basyn qosty» deitın körkem tırkes köp aitylatyn. Maǧan sonyŋ naqty aiǧaǧy: «Erǧazy aǧam kartasy» siiaqty elesteidı qazır.
Arada ai öttı. Tamyljyǧan tamyzdyŋ şetı körındı. Jaŋalyqty bızden būryn qūlaǧy şalatyn gazettıŋ jauapty hatşysy Erǧazy bır künı tördegı kartasyn üstelge tüsırdı. Qolyna qalam-syzǧyşyn aldy. Batystaǧy Oral qalasyn bır türtıp aldy da, tartty. Syzyq jürekşege kelıp kılt toqtady. Būl – «redaksiiaǧa Oraldan bır jıgıt keledı» degen söz. Kütıp jürmız, keldı. Tolyqşa kelgen, orta boily, jüzı aşaŋ, şikıl sary, bılıner-bılınbes qiiaqşa mūrty bar, men oilap qoiam «jürekşege qū­iylǧan qos syzyqtyŋ şyǧysy men batysy osy boldy-au» dep. Sary jıgıttıŋ aty Taŋatar eken. Tolyq nypsysy – Taŋatar Abdollaūly Töleuǧaliev.
Hoş sonymen… Täkeŋ keldı de, kırıstı. Oŋ men solǧa qaramaidy, tyrnaǧy ılıkse boldy, maqalanyŋ tırıdei terısın sypyrady. Jazuy tastai. Baltalasaŋ būzylmaidy. Öz basym qūqyq häm qylmys taqyrybyn Taŋatardai jetesıne jetkızıp, özegıne sıŋırıp, ölı oqiǧany ömırde bolǧandai, tırı dünienı tört töŋkerıp jazatyn şeberdı körgen joqpyn. Basqasy basqa, qylmys­tyq oqiǧadan jandy detektiv jasaidy. Şerlok Holms­tyŋ kinosyn körıp otyrǧandai bolasyz. Ras aitam.
Täkeŋnıŋ taǧy bır ädetı boldy. Jazuǧa tereŋ kırıskende astyŋǧy ernın kürek tısımen qymqyryp alady da, sılteidı kep. Bız paqyr­ǧa osy ısı batyrlar jyryndaǧy «astyŋǧy ernı jer tırep, üstıŋgı ernı kök tırep» dep keletın keremet bır düldül tūlpardyŋ şaby­syn ­eles­tetetın.
Sol künderı «jürekşege» jinalǧan jıgıtter keremet tatu edık. Redaksiiada ejelden kele jatqan Ǧalym Qojabekov, Saǧat Oşaqbaev siiaqty tarlandar bar, oǧan Talǧat aitpaqşy jan-jaqtan «mamliukter» kelıp qosyldy. Qazır oilap otyrsam sol bır şabys, sol bır jarys, sol bır künder – keremet saǧynyş. Oǧan jaŋa däuırge, jaŋa zamanǧa qūlaş ūrǧan qaimana qazaqtyŋ el boluǧa ūmtylyp, elordasyn tıktegen passionarlyq quatyn qosyp qoiyŋyz… Bız şappaǧanda kım şabady?!
Özara qatty syilasamyz. Bır bauyrsaqty bölıp jeimız. Bır jas ül­kendıgı bolsa ol – aǧa. Işımızdegı «aqsaqalymyz» – Erǧazy, odan ke­iın osy Taŋatar. Tektı jūrttyŋ ke­lınderı siiaqty Täkeŋnıŋ atyn atamai, jappai «sary köke» deimız.
Keide, iaǧni jazudan jalyqqanda, alqa-qotan otyryp äŋgıme aitamyz. Sodan qalǧan bır jūrnaq esıme tüsıp otyr. Bıreuler siiaqty Taŋatar top etıp şaŋyraqtan tüse qalǧan jurnalşy emes eken. Alǧaşqy qaru-qalamyn «Oral öŋırı» gazetınde korrektorlyqtan bastapty. Qazaqtyŋ jalpaq tılımen aitqanda, gazettıŋ «bitın» qaraǧan. Jazuyna «sırke» jıbermeitını sodan eken.
Ilgerıde oqyp edım Ernest Heminguei qariianyŋ «Baqytsyzdau balalyq bolaşaq – baqyttyŋ basy» degen sitatasyn. Täkeŋnıŋ taǧdyry da solai syŋaily. Özı aitady: «Alty jasymda äkem qos janarynan aiyryldy. Allanyŋ ämırı-ai! Közı körmese de, qos ışekten küidıŋ jetı atasyn tögıldıretın. Sondyqtan da şyǧar kökıregıme küi jaryqtyq erte ūia saldy. Men ony jyr qylyp şyǧardym».
Ras-au. Qalamy töselgen, ūiqasy jıptıktei, kör­kemdıgı köldei, möldırlıgı bū­laq­tai jyrlar jazǧan. Qaraŋyz «Menıŋ äkem» deitın jyrynda:
Mektep körıp, oquy joq tauys­qan,
Səlem berseŋ, aiyrady dauystan.
Qos janar joq, qos janardyŋ səulesı,
Əkemızdıŋ keudesıne auysqan, – dese, özınıŋ kındık qany tamǧan ölke Batys Qazaqstan oblysy  Aqjaiyq audany Alǧabas auyly jaily:
Qiialymdy qiiaǧa jalǧaǧasyn,
Qanattandym özıŋnen, Alǧabasym!
O, tuǧan jer – kielı altyn besık,
Jüregımdı terbetken sen ǧanasyŋ! – dep tögıltedı.

Al Täkeŋdı aqyn demei körıŋız. Özı aitady: «Menıŋ jyr jazuyma marqūm arqyly azamat, daryndy aqyn Janǧali Näbiullinnıŋ ūstazdyq yqpaly äserlı boldy. Osy kısınıŋ alqauymen ūly jyrdyŋ şalqar köşıne ılestım».

Menıŋ bılerım, Taŋatar jyr aidynyna köş soŋyndaǧy tailaq siiaqty ılesken joq. Dä­lel kerek pe, ony da jıpke tızıp körelık: 1983 jyly jyl saiyn dästürlı türde ötkızıletın respublikalyq şyǧarmaşylyq jastardyŋ «Jıger» fes­tivalıne qatysyp laureat atansa, 1984 jyly jas aqyn-jazuşylar seminaryna oblys atynan qatysyp, öleŋderı ülken aqyn Jūmeken Näjımedenov jürgızgen seksiiada talqylanyp, Täkeŋe «bes» degen baǧa berılgen. Tıptı aǧamyzdyŋ aqyndyǧy jaily ataqty Tūrsynzada Esımjanov: «Töleuǧaliev – öleŋ jazudyŋ tehnikasyn jetık meŋgergen talant. Eger de osy joldan taimai-talmai ızdense, jaqsy aqyn şyǧuy anyq» dep baǧa berıptı.

Rasyn aitsam, öz basym onyŋ aqyndyǧynan görı körkem sözdı sary qymyzdai sapyryp, sarşa tamyzda būlaq suyna salqyndatqan saumaldai jūtqyza qoiatynyn bılem. Bırde Talǧat Batyrhannan sūradym:
– Täke, osy Taŋatar qandai jurnalşy?
– Tap-tūinaqtai jazatyn myq­ty jurnalşy.
– Kemşılıgı şe?
– Onyŋ kemşılıgı tym tap-tūinaqtai jazatyny, keide maqalasynan qysqartatyn söz tappai qinalasyŋ.
Mıne, menıŋ keiıpkerım osyndai. Aitpaqşy, kökemnıŋ taǧy bır qyry bar. Audarmaǧa aǧyp tūr. Sosyn janr talǧamaidy. Erteden salsa keşke ozatyn, yldiǧa salsa töske ozatyn jüirık. Joljazba, ocherk, esse, feleton, detektiv, taǧy ne bar, betıne bır qaraidy da, tügel japyrady. Naǧyz gazettıŋ maitalmany. Bıraq osy jıgıttıŋ jazu talanty men jankeştı eŋbegı tiıstı baǧasyn älı ala almai jürgendei körınedı bızge.
«Ketem degen qyzdy baǧyp, jetem degen ūldy baǧyp, Ömır öttı syrǧyp aǧyp» dep aqyn Esenqūl Jaqypbekov aitqandai, Taŋatar ärıptesımız ūlyn ūiaǧa, qyzyn qiiaǧa qondyryp, mıne, bügın alpys deitın asqarǧa taban tıregen eken, qalǧan ǧūmyryŋ qaiyrly bolsyn, Täke!

Beken QAIRATŪLY