QAZAQ KÜILERI QOǦAMYN QŪRAMYZ

Aitqali JAIYMOV,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı: QAZAQ KÜILERI QOǦAMYN QŪRAMYZ

Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, professor Ait­qali Jaiymov – muzyka älemındegı belgılı esım. Özı tuǧan Atyraudan Altaiǧa deiıngı aralyqtaǧy ūlan-ǧaiyr dalamyzdy jailaǧan jūrtqa tanys tūlǧa. Izdeitın bolsaq, tıptı elımızden tys jerlerde onyŋ önerın moiyndaityn bıraz adam tabylady. On jylǧa juyq uaqyt Astana qalasy Memlekettık akademiialyq filarmoniiasy qazaq orkestrınıŋ körkemdık jetekşısı-bas dirijerı bolyp otyrǧan däulesker küişı, körnektı kompozitor ūlttyq muzykanyŋ damuyna ölşeusız üles qosty. Önerımızdıŋ örısteuıne älı de eŋbegın sıŋırude. Şyǧarmaşylyq keşınıŋ qarsaŋynda muzyka maitalmanymen sūhbattasudyŋ sätı tüstı.

ŪSTAZDARDAN JOLYM BOLDY
– Aitqali aǧa, biyl jetpıstıŋ jotasyna köterıldıŋız. Mereitoiyŋyzdy sızdı syilaityn el-jūrtpen bırge sahnada atap ötkelı jatyrsyz. Önerıŋızdı ömırıŋızge ainaldyrǧan jansyz. Sızdı osy jolǧa jetelep äkelgen muzykaǧa degen qūştarlyq pa, älde onyŋ basqa sebepterı bar ma?
– Raqmet! Äkem Tılepqali men anam Kümısai ekeuı de än salatyn. Äkemnıŋ onyŋ üstıne dombyra tartatyn önerı bar edı. Men de es bılgelı qolyma dombyra ūstadym. Äkemnıŋ Quanyş deitın aǧasy boldy. Sol kısı keşegı sal-serılerdıŋ sarqytyndai dombyrany şeber şertıp, qazaǧymnyŋ būl aspabyn özı şabatyn. Ökınışke qarai, būl aǧamdy köre almadym. Ol 1939 jyly äskerge şaqyryldy. Artynşa Ūly Otan soǧysy bastalyp, 1943 jyly Minsk qalasyn azat etu kezınde qaza tapty. Äkem de soǧysqa qatysyp, ekınşı toptaǧy mügedek bolyp oraldy. Anam on üş qūrsaq köterdı, men sonyŋ üşınşısımın.
Ata-anamyz künı boiy jūmysta bolǧannan keiın bızdı, negızınen, äjemız Qyrmyzy qarap, tärbieledı. Sosyn aimaqqa belgılı ūstaz, audandyq mekteptıŋ direktory, audanda dombyra orkestrın qūrǧan Elgeldı Meŋdiiarov deitın tuysymyz boldy. Sol kısı maǧan alǧaşqy dombyramdy äkep berdı. Menı audanǧa alyp ketıp, ortalyqtyŋ mektebınde oqytty, küi üirettı. Jazda kanikulǧa auylǧa kelgende, äjem muzykaǧa qūştarlyǧymdy körıp, syrnai satyp äperdı. Toǧyzynşy synypta oqyp jürgenımde mektepte dombyra ansamblın qūrdym.
Ärtürlı şaralarda öner körsetıp, közge körıngen boluym kerek, onynşy synypta aiaq astynan janymyzdaǧy A.Ostrovskii atyndaǧy segız jyldyq mekteptıŋ än-küi pänınıŋ mūǧalımı bolyp şyǧa keldım. Ol uaqytta muzykadan sabaq beretın adam joq, sol mekteptıŋ direktory men oqu ısınıŋ meŋgeruşısı menı attai qalap, şaqyryp aldy.
Özım mektep bıtırgennen keiın tuǧan auylymda mūǧalım boldym. Oblys ortalyǧyna türlı konsertterge baryp jürgende, Atyrau muzykalyq uchilişesınıŋ direktory Seiılhan Qūsaiynovtyŋ közıne tüstım. Bır künı Atyrauǧa mūǧalımder kursyna kelgenımde «Ne ıstep jürsıŋ?» dep sūrady. Uchilişege qabyldau emtihandary aiaqtalsa da, men üşın komissiia şaqyryp, oqu ornyna özınıŋ synybyna qabyldady. Ol uaqytta men dombyrany da, baiandy da, mandolinany da tartatynmyn. Bıraq Seiılhan aǧa dombyraǧa den qoiuymdy qalady. Sodan osy jolmen kettım ǧoi.
Ūstazym Mädeniet ministrlıgıne qyzmetke şaqyrylǧannan ke­iın Bozdaq Rzahanov esımdı tamaşa muzyka mamanynan oqydym. 1969 jyldyŋ köktemınde uchilişege Latif Hamidi keldı. Onyŋ aldynda küilerımdı tartyp, äigılı kompozitordyŋ batasyn aldym.
Uchilişenı bıtırıp jatqan kezde memlekettık emtihandardy qabyldau komissiiasynyŋ töraǧasy bolyp Bolat Sarybaev keldı. Sol kısı maǧan konservatoriiaǧa joldama jazyp berdı.
– Bıluımşe, konservatoriiaǧa säl keiındeu tüsıpsız. Onyŋ syryn aşsaŋyz.
– Uchilişeden keiın audan basşylyǧy maǧan qolqa salyp, muzyka mektebıne direktor boluymdy qalady. Olardyŋ ötınışterın jerge tastai almadym. Sodan konservatoriiada oqudyŋ ornyna mektepte jūmys ısteuge tura keldı. Odan bır jyl ötkende baryp konservatoriiaǧa tüstım.
– Moŋǧoliiada jūmys ıstegenıŋız bar eken. Ol jaqqa qalai baryp jürsız?
– KSRO Mädeniet ministrlıgınen bızdıŋ tiıstı ministrlıgımızge hat keldı. Onda Ūlan-Batyrǧa şyǧystyŋ aspabynda oinaityn dirijer maman kerektıgı turaly aitylǧan. Ol uaqytta konservatoriia rektory Ǧaziza Jūbanova edı. Bastyǧym menı jıberudı jön dep tapty. Moŋǧoliiada ekı jyl sabaq berdım, keŋesşı boldym. Orkestrdı, hordy, bi önerın bır arnaǧa toǧystyrǧan ūjymdy basqardym. Sol elde eluge tarta şyǧarmany – şetel, orys jäne qazaq kompozitorlarynyŋ tuyndylaryn orkestrge tüsırıp kettım.

ŪLTTYQ ASPAPTARYMYZDY ZERTTEUDI JALǦASTYRU KEREK
– Önerıŋızdıŋ örısteuıne Bolat Sarybaevtyŋ yqpaly bolǧandyǧyn aittyŋyz. Ol kısını muzykatanuşy, qazaqtyŋ sandaǧan aspaptaryn tırıltken adam retınde de bılemız. Sız de Qūrmanǧazy orkestrın basqarǧan jyldary bırneşe aspaptan toptardy qosypsyz. Osy jaǧyn tarqatyp aityp berseŋız.
– Aldymen mynany aitaiyn: moŋǧoldarda bızdıŋ qylqobyzǧa ūqsaityn morinhur deitın ūlttyq aspap bar. Būl aspapty şeber Denis Iаrovoi jetıldırgennen keiın odan maqpaldai dybys şyǧa bastady. Sol elde jürgende osyny baiqap, dombyra men qylqobyzdyŋ qūrylymy turaly oilandym. Sodan eksperiment retınde «Äsem qoŋyr» atty orkestr qūrdym. Synybymda assistent bolǧan marqūm Jūmageldı Näjımedenov dombyrany jetıldıru üşın ǧylymi-zertteu jūmysyn jaza bastady. Ūlttyq aspaptarymyz­dyŋ ünın jaqsartu üşın älı de zertteudı jalǧastyru kerek. Sony qolǧa alatyn adamdar tabylsa dep oilaimyn.
Al Qūrmanǧazy orkestrıne elımız üşın qiyn-qystau toqsanynşy jyldary keldım. Ol uaqytta Şamǧon Qajyǧaliev Qaraǧandyǧa auysyp ketıp, ornyna men şaqyryldym. 1991 jyldyŋ säuır aiynyŋ basynda orkestrde 28 muzykant qana qaldy. Mamyr aiyna qarai ärıptesterım men şäkırtterımdı şaqyryp, olardyŋ sanyn 61 adamǧa jetkızdım. Alǧaşqy märte orkestrge qylqobyz jäne şerter toptaryn qostym.
Konservatoriiadaǧy halyq aspaptary fakultetınde «Şerter» arnaiy synyby men «Sybyzǧy», «Sazsyrnai», «Jetıgen» fakultativ synyptarynyŋ aşyluyna mūryndyq boldym. Dombyra kafedrasy janynan «Dästürlı än» synybynyŋ jūmysyn bastauyna bastama kötergen adamdardyŋ bırı de özımmın.
– Ūlyŋyz Arman da kompozitor. «Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ılesıŋ» deidı. Oǧan otbasynda alǧan tärbienıŋ äserı boldy dep oilaisyz ba?
– İä, kışkentaiynan muzykaǧa qūştar boldy. Aitys teledidardan alǧaş şyǧyp jatqan kezde qolyna dombyra alyp, üige kelgen kısılerdı aitysqa şaqyratyn. Keiın A.Jūbanov mektebınıŋ fortepiano synybyn bıtırdı. Konservatoriiaǧa fortepianoǧa tüsıp, qosymşa kompozitorlyqty oqydy. Qūdaiǧa şükır, qazır muzykasy elımızge, şetelge de tanylyp jatyr, diskıge de jazyluda. Ūlymnyŋ maǧan elıkteitını de bar şyǧar.
– Şataspasam, Armanmen «Beibarys sūltan» operasyn bırıgıp jazdyŋyz ǧoi. Osyǧan keŋırek toqtalyp ötseŋız.
– Belgılı tūlǧalarǧa qatysty Qazaqstanda qyzyqty derekter şyǧa bastaǧan kezeŋde dosym, tanymal opera änşısı Ǧafiz Esımov maǧan «Beibarys sūltan» tolǧauyn jazudy ūsyndy. Muzykasyn jazyp, bır konsertte oryndadym. Jūrt jyly qabyldady, al Ǧafiz tıpten arqalanyp: «Būl Beibarystyŋ daiyn ariiasy ǧoi! Sende orkestrge, horǧa arnalǧan şyǧarmalar, romanstar da bar. Endı opera jazatyn kezıŋ keldı» degen ūsynys aitty. Basynda bıraz kümändanyp, aqyry Armanmen bırge jazuǧa bel bailadym. Sodan ekeumız bırneşe jyl «Beibarys sūltan» operasyn jazdyq. Librettosyn jazuǧa belgılı aqyn Ūlyqbek Esdäulettı kömekke şaqyrdym. Operanyŋ tūsauy osydan tört jyl būryn Astana filarmoniiasynda kesıldı. Basty partiialardy Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerlerı Azamat Jyltyrközov, Bibıgül Janūzaq jäne Beiımbet Taŋaryqov oryndap, jaqsy alyp şyqty.
– Aǧa, quanyşty da, qaiǧyny da kördıŋız. Körnektı kompozitor Seidolla Bäiterekov äke atanǧanda qatty quanyp, «Kışkentai» kompozisiiasyn jazǧan degen äŋgımenı estıgen edım. Sızdıŋ «Şattanamyn» degen küiıŋız bar. Osy küi tarihyn bılgımız kep otyr.
– «Şattanamyn», «Erkın elım» siiaqty küilerım elımız täuelsızdık alǧanda jazyldy. Bodandyqtyŋ būǧauynan bosap, azattyq alǧanymyzda el qalai quansa, şyǧarmaşylyq adamdary solai şattandy. Sol quanyştan jüregımnen būl tuyndylar şyqty.

TŪŊǦYŞ KÜIIMDI ÄJEME ARNADYM
– Jalpy, kompozitorlyqqa qalai keldıŋız?
– 1965-1966 jyldary auylda jürgende än şyǧara bastadym. Bozbalalyq şaqtaǧy alǧaşqy mahabbat sezımınıŋ äserı ǧoi. Al tūŋǧyş küiımdı äjeme arnap 1967 jyly jazdym. Sodan uchilişe, konservatoriiada oqyǧanda jalǧas­tyrdym.
– Astanaǧa kelgenıŋızge on jylǧa juyqtap qalypty. Bas qalaǧa arnaiy şaqyrtumen keldıŋız be?
– İä. Onyŋ aldynda bas qalaǧa türlı konkurstarǧa, festivalderge qazylar alqasynyŋ müşesı bolyp kelıp jürdım. Negızınen, Astanaǧa 1997 jyldan şaqyra bastady. Äuelı «orkestr ūiymdas­tyryŋyzşy» degen ūsynys tüstı. Odan soŋ elordaǧa kep jatqan orkestrdıŋ soŋynan kelu turaly ötınış aityldy. Aqyry 2008 jyly keldım ǧoi. Qazaq orkestrı menıŋ süiıktı perzentıme ainaldy. Orkestrde qoldanylatyn muzykalyq aspaptar sany jaǧynan respublikamyzda bızden asatyn ūjym joq. Repertuarymyz da bai.
Qūrmanǧazy orkestrıne jetekşılık etkenımde, menıŋ ūsynysymmen dombyralardy bır şeber bır aǧaştan jasady. Mūnyŋ ūtatyn tūsy – ūjym şyǧarmany oryndaǧanda tyŋdarmandar körmese de, qai orkestr ekenın bırden tanidy. Astana filarmoniiasynyŋ qazaq orkestrıne de bolaşaqqa sondai dombyralardy aldyramyz.
Qazır dombyra jasau ädısı de özgerdı. Būryn ony jasau üşın aǧaşty tabiǧi tūrǧydan ūzaq keptıretın. Bügın aǧaşty äkeledı de, elektrdıŋ küşımen tez keptırıp, dombyra jasai salady. Bır-ekı aidan keiın, ärı ketse bır jyldan soŋ sondai dombyranyŋ aǧaştary qisaiyp, ünı de dūrys şyqpaidy. Är närsenıŋ özınıŋ zaŋdylyǧy, retı bar.
– Baiaǧyda Emmanuil Romanenko degen dombyra jasaityn şeber bolǧanyn bılem. Qazır sonyŋ jasaǧan dombyralaryn ūstap jürgen tanys küişılerım de bar. Olar sol dombyralaryn maqtaidy. Sız qai şeberge jügınesız?
– Özım köbınese Jolauşy Tūrdyǧūlov deitın şeberdıŋ dombyralaryna den qoiam. Sosyn aǧaştyŋ sapasyna köp närse bailanysty. Qazır şeberler jeke-jeke jūmys ısteidı. Al ülken bır ortalyq bolsa, jūmystyŋ auqymy da keŋeier edı dep oilaimyn.
– Ataqty «Qoŋyr» küiınıŋ avtory Äbıken Hasenovtıŋ osy küiın kez kelgen dombyramen tarta almaisyŋ degen äŋgımenı taiauda ǧana estıp edım. Sız būǧan ne deisız?
– Būl – ras. Ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldary köptegen dombyranyŋ şanaǧy ülken bolyp jasaldy. Ondai dombyraǧa köbınese ışektıŋ küşı jetpei, aspaptyŋ ünı dūrys şyqpady. Şaǧyndau dombyra kerısınşe. Işek şertılgende şanaqtyŋ bükıl audanyn qamtyp, terbetıp, dybysy jaqsy taraidy. Sosyn şertpe küige qalaq dombyra, tökpe küige batystyŋ qozyqūiryq dombyrasy keledı.

DARYNDY JAS DİRİJERLER ÖSIP KELEDI
– Elımızde türlı muzykalyq konkurstar, festivalder ötıp tūrady. Solardyŋ ışınde önerge bererı köp, muzyka mamandary men körermenderdı qyzyqtyratyn baiqaulardy atap bere alasyz ba?
– Biyl Astanada kezektı märte Nūrǧisa Tılendiev atyndaǧy halyqaralyq baiqau öttı. Oǧan alǧaş ret «Simfoniialyq orkestr dirijerı» atalymy qosyldy. Konkursanttar men qazylar alqasynyŋ müşelerı är elden jinaldy. Konkurs öte qyzyqty öttı. Özım qazylar alqasynyŋ töraǧasy edım, qatysuşylardyŋ käsıbi deŋgeiı joǧary bolǧandyqtan baǧa bergende bıraz qinaldym. Köpşılık bızdıŋ filarmoniianyŋ simfoniialyq orkestrınıŋ bas dirijerı Ernar Nūrtazindı bırınşı orynǧa laiyq dep tapty. Osy jaǧdai menı qatty quantty.
Sondai-aq, osy jyly dirijerlerdıŋ Şamǧon Qajyǧaliev atyndaǧy III respublikalyq baiqauy öte biık därejede ūiymdastyryldy. Osy ekı baiqau Qazaqstanda talantty jas dirijerler ösıp kele jatqanyna menıŋ közımdı jetkızdı.
– Jalpy, elımızde dirijerlıktı de än men küi önerı siiaqty mektepterge bölıp qarastyruǧa bola ma?
– Är önerdıŋ klassikalyq baǧyty bolady. Bızdıŋ negızımız – keŋestık mektep. Sosyn ūstazǧa köp närse bailanysty. Iаǧni, kımnen oqysaŋ, sonyŋ mänerın bärıbır alasyŋ. Önerpazdyŋ dünietanymy, tabiǧaty da ülken mänge ie. Al än men küige kelsek, mektebımızdıŋ köptıgın zor bailyq, halyqtyŋ ūlylyǧy dep bılem. Sebebı dombyramyz – bır, qobyzymyz – bır, tılımız – bır, dılımız – bır. Iаǧni, mädenietımız ortaq.
– Aqmola oblystyq filarmoniiasyna taiauda Ükılı Ybyraidyŋ aty berıldı. Astana filarmoniiasynyŋ da, özıŋız jetekşılık etetın qazaq orkestrınıŋ de aty joq. Özıŋızge tıkelei qatysy bar būl ūjymdarǧa belgılı muzyka maitalmanynyŋ aty berıluı kerek siiaqty, qalai oilaisyz?
– Ärine, önerımızge eŋbek sıŋırgen, halyq tanityn tūlǧalardyŋ atymen mädeni oşaqtardy, öner ūjymdaryn atau kerek. Bızdıŋ ūjymdarǧa kelsek, oǧan uaqyt kerek dep oilaimyn. Är närsenıŋ retı bolady. Oǧan oilanyp baryp kelu qajet. Qazaq kez kelgen dünienıŋ aty bolǧanyn dūrys köredı. Negızı, ömırden ötken aituly tūlǧany este saqtau üşın būl – qūptarlyq ıs. Belgılı bır öner ūjymyna aty berılse, sol ūjym sahnaǧa şyqqan saiyn keiıngı jastar tūlǧany tani tüsedı.
Şetelde olai emes ekenın aita keteiın. Mäselen, Berlin filarmoniiasy nemese Berlin filarmoniiasynyŋ orkestrı bolyp atala beredı.
– Jazuşylar odaǧy, Jyrşylar men termeşıler jäne aitys aqyndary odaǧy syndy qoǧamdyq ūiymdar qazır jūmys ıstep otyr. Sız Küişıler odaǧyn qūru turaly bastama köterdıŋız dep estıp edım.
– Bız «Qazaq küilerı qoǧamy» degen ūiym qūrmaqpyz. Bıraq qazır onymen ainalysuǧa uaqytym bolmai otyr. Ol ūiymdy qūrudaǧy maqsatymyz – belgılı bır mezgılderde jinalyp, muzyka önerındegı özektı mäselelerdı talqylau, keiıngı jastardy tärbieleu, ömırden ötken muzykanttarǧa arnap keşterdı ötkızu. Būl josparymyz­da älı bar. Amandyq bolsa, qolǧa alarmyz dep oilaimyn.
– Qazır qazaq küiı men küişılerdıŋ zertteluıne köŋılıŋız tola ma?
– Būl jaǧy älı dūrys bolmai jatyr. Ony zertteu üşın küilerdıŋ özın ǧana emes, tarihyn jaqsy bılu kerek. Küidı kım jetkızdı, şyǧarma qalai damyǧan, ösıp jatyr ma, öşıp jatyr ma degen sūraqtarǧa jauap bere bılu qajet. Ony bıletın adam jazuy tiıs. Bıraq teoriialyq tūrǧydan, ǧylymi jaǧynan taldaityn zertteuşıler tapşy bop tūr. Köbısınıŋ küidı zertteuge tısı batpai jatyr.
– Elbasynyŋ «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalyq maqalasynda ūlttyq kod turaly aitylady. Osyǧan pıkırıŋızdı bıldırseŋız.
– Būl adamǧa oi salatyn, baǧyt-baǧdar sılteitın maqala ǧoi. Sonyŋ aiasynda qazır köp närse atqaryluda. «Tuǧan jer» baǧdarlamasyn alaiyq. Käsıpkerler nemese ziialy qauym tuǧan jerıne baryp, kömek jasap jatyr. Osyǧan Elbasy maqalasynyŋ belgılı bır äserı bolyp, türtkı boldy dep oilaimyn.
– Aqyndardyŋ auylǧa baryp nemese tabiǧat aiasyna şyǧyp, şabyttanatyny bar. Öz basym olarmen aralasqanda «qala şarşatyp jıberdı» degen äŋgımenı köp estimın. Kompozitorǧa qalai eken? Qaladan jalyqpaisyz ba? Jalpy, şabytty qaidan alasyz?
– Üirenşıktı jerden basqa jerge barǧanda adamda bır sezım paida bolady. Äsem qalaǧa kelgende de äserlenesıŋ. Ärine, kabinette otyryp tük bıtıre almaisyŋ. Jüru kerek, köru kerek. Jalpy, är närseden jaqsy äser ala bılu kerek.
– Sūraqty basqaşa qoisam, özıŋız Astanada qai jerge baryp demalǧandy ūnatasyz?
– Astanada qazır saiabaqtar köbeiıp kele jatqany quantady. Äsırese, «Piramidanyŋ» artyndaǧy saiabaqty ūnatyp, sol jerde seruendegendı qalaimyn. Ol maŋaida özen de, aǧaş ta kezdesedı. Sosyn filarmoniia ǧimaraty janynda kışkentai gülzar bar. Būl jerde jürgende de köŋılıŋ jailanady.
– Tūlǧaŋyzǧa qaraǧanda, sportpen de ainalysatyn siiaqtysyz.
– Jasymda sportpen ainalys­tym. Qazır taŋerteŋ oianǧanda mındettı türde dene jattyǧuyn jasaimyn. Sosyn dirijerlık mamandyq ta sporttyŋ bır türı siiaqty. Kündızgı saǧat 10-nan 12-ge deiın orkestrmen tık tūryp daiyndyq jasaǧan da bır jaǧynan densaulyqqa paidaly. Ol da adamnan şiraqtyqty qajet etedı.
– Kezınde muzyka metrı Fuat Mansurov sızdı «Dombyra ūstaǧan Paganini» dep bekerden-beker atamady dep oilaimyn. Şyǧarmaşylyq keşıŋızdıŋ sättı ötuın tıleimın! Uaqyt tauyp, äŋgımeleskenıŋızge raqmet!

Sūhbattasqan
Amanǧali QALJANOV