Atanǧan Baimūhambet (Baiköp) Qosşūǧylov Aqmolany damytuǧa ülken üles qosqan
Keşegı Aqmola, bügıngı Qazaqstandai täuelsız, zaŋǧar elımızdıŋ astanasy – Nūr-Sūltan qalasynyŋ tarihyn söz etkende köbınese eskı ädetımızben keŋestık däuırdıŋ kezeŋınen bastaitynymyz da bar. Aqmolanyŋ tarihy jönınde, ärine, talai dünie jazyldy, şyqqan, şyǧyp jatqan mūralar da jeterlık. Äitse de osynau dünielerde älı aitylmaǧan, jazylmaǧan, syryn ışıne bügıp qalǧan talai oqiǧalar men nebır tūlǧalarymyz jaily da mäseleler joq emes. Sonyŋ bırı är jerde, Aqmola-Astana-Nūr-Sūltan qalasynyŋ tarihy turaly būrynǧy şyqqan keibır derektı kıtaptarda, kezınde baspasöz betterınde aty emıs-emıs atalyp ketetın tūlǧalardyŋ bırı – Baimūhambet (Baiköp, Maiköp), Qūrmanǧali Qosşūǧylovtardyŋ naqty kım bolǧanyn bıreu bılse, bıreu bılmes, ärine.
HIH ǧasyrdyŋ aiaq şenı men HH ǧasyrdyŋ qazan töŋkerısıne deiıngı kezeŋde qazaqtyŋ ırı kapitalisı atanǧan, millioner, 1-gildiia köpes bolǧan, sol kezdegı Sıbır-qyrǧyz (qazaq – E.K.) aimaǧyndaǧy bedeldı sauda-önerkäsıp iesı Qosşūǧylovtar jaily äŋgımenıŋ naqty jai-japsaryn jetkızudı jön körıp otyrmyz.
Baimūhambet (Baiköp) Qosşūǧylov – ruy Arǧyn-Quandyq ışındegı Altai, odan Alsai-Şaqa tarmaǧynan. Ol şamamen 1848 jyly tuyp, 1915 jyly qaitys bolǧan. El Baimūhambettı bailyǧynan Baiköp, keibırı Maiköp atap ketken onyŋ tuyp ösken jerı – qazırgı Qaraǧandy oblysy Jaŋaarqa audanynyŋ aumaǧyndaǧy Qaraǧaş, Keltetal, Örkendeu, Aqtübek mekenderı. Öz äke-şeşesınen erte jetım qalǧan ol aǧaiyndar arasynda erjete kelıp, sol kezderı Aqmoladan kelıp-ketıp kıre tartatyn tatar köpesterıne, qazırgışe aitqanda, deldal bola jürıp, olarmen bırge bırjola qalaǧa ketedı. Onyŋ pysyqtyǧyn körıp özıne tartqan Maǧsūt Noǧaev degen köpes bolǧan. Aqmolalyq, şyqqan tegı tatar bolǧanmen, qazaqqa sıŋısıp ketken. Keiın ol Baimūhambetpen bırlese jūmys ıstep, ısı jürgen soŋ pysyqtyǧyna riza bolyp, oǧan özınıŋ qyzy Mädinany qosady, enşısın beredı. Uaqyt öte kele sauda ısın meŋgerıp, döŋgeletıp äketken Baimūhambet tez arada ırı qala bailarynyŋ qataryna qosylady. HIH ǧasyrdyŋ aiaq şenınıŋ özınde orys, tatar bailarymen teŋesken ol özınıŋ käsıpkerlık ısın jan-jaqty jürgıze bastaidy. Irı kölemdegı sauda ısımen qatar öndırıs oryndaryn da aşady. Sonyŋ ışınde konditer fabrikasy, terı-tersek zauyty, sabyn zauyty, kırpış zauyty, şaruaşylyq qūral-jabdyqtar şyǧaratyn zauyt siiaqty bırneşe käsıporny bolǧanyn köneközder men bırqatar derektı qūjattar da aiǧaqtaidy. Ol HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men HH ǧasyrdyŋ basynda-aq käsıpkerlık jäne sauda ısımen Resei, Batys Europa, Orta Aziia elderımen tyǧyz bailanys jasaǧan. Onyŋ mūndai köpestık därejesınıŋ ösuın 1906 jyly alǧan 2-gildiia köpes degen ataǧy däleldese, 1911 jyly 1-gildiia köpesı ataǧyna ie bolǧan. Damyǧan Batys Europa, qala berdı Resei patşalyǧy kezınde ırı köpesterge berıletın būl şen osy ekı därejelı ataqtan tūrǧan (odan būryn 3-gildiia bolǧanmen, keiın ol alynyp tastalǧan). Gildiia ataǧy ärbır ırı köpestıŋ sauda-önerkäsıp salasyndaǧy aqşa ainalymyna bailanysty jäne qosqan ırı jarnasyna qarai Resei önerkäsıp jäne sauda ministrlıgı tarapynan berıletın bolǧan. Bırınşı gildiia köpester ırı qarjy kölemınde Reseiden tysqary şeteldermen ırı mölşerde kötere sauda jürgızuge, käsıpkerlık qarym-qatynas jasauǧa mümkındık alǧan. Osyǧan qaraǧanda B.Qosşūǧylov jalǧyz sol kezdegı qazaq dalasynda ǧana emes, Resei patşalyǧyndaǧy ırı käsıpker-köpes qatarynan körıngenın aita ketu kerek. Mūny sondai-aq mynadai sol kezdegı qūjattardan da aŋǧaruǧa bolady. Sankt-Peterburgte jylma-jyl şyǧarylyp tūratyn «Sibirskii torgovo-promyşlennyi ejegodnik» atty basylymda 1-gildiia köpes Baimūhambet Qosşūǧylovtyŋ aty men onyŋ ainalysatyn käsıbı jönınde mälımet jyl saiyn berılıp otyrǧan. Mäselen, sonyŋ bırı «Sibirskii torgovo-promyşlennyi ejegodnik 1913 goda, Spb-1913 god» basylymynda B.Qosşūǧylov turaly mälımet bere otyryp, onyŋ negızgı ainalysatyn qyzmetı körsetıledı. Atap aitqanda, onda bakaleia tauarlary, kerosin, mūnai, boiaǧyş (moskatelnye) tauarlary, ydys jäne şaruaşylyq zattary, şai men qant, prianik, kämpit, t. b. ainalysatyn tauarlary men öndırısterı jönınde maǧlūmat beredı.
Sol siiaqty B.Qosşūǧylov jaiynda osyndai ärtürlı anyqtamalyqtarda, atap aitqanda, «Torgovo-promyşlennyi putevoditel i adres-kalendar Akmolinskoi oblasti, g.Omsk, 1911 g.», «Sibirskii torgovo-promyşlennyi i spravochnyi kalendar 1894-1907 gg., g.Tomsk» atty basylymdarǧa da onyŋ esımı jyl saiyn kırıp, tiıstı mälımet berılıp otyrǧan.
B.Qosşūǧylov – sol kezeŋde Aqmola qalasyn köteruge köp atsalysqan tūlǧanyŋ bırı. Sol kezeŋnıŋ säuletıne qarai qalada jaŋa qūrylys salǧyzumen de ainalysqan. Salǧyzǧan ekı qabatty bırneşe üilerı, käsıporyndar ǧimaraty keşegı künderge deiın keŋestık ökımetke, elge qyzmet etıp keldı. Sonymen qatar imandylyǧyn da ūmytpai, ekı meşıt, medrese saldyrtqan. HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men 1900 jyldardyŋ alǧaşqy jyldary salǧyzǧan bırınşı meşıtı (eskı syra zauyty jaqta bolatyn deidı közkörgender) bırneşe jyldan keiın köp ūzamai örtenıp ketken. Odan soŋ taǧy ekınşı meşıt, onyŋ janynan medrese tūrǧyzuǧa qarjy salyp (taǧy bır aqmolalyq ırı köpes Nūrkei Zabirovpen bırlesıp), ony da tez arada mūsylman qauymyna paidalanuǧa bergen. Mūny ülken kök meşıt-medrese dep ataǧan. Keiın 1970 jyldardyŋ basynda būzylyp, ornyna obkom basşylarynyŋ üiın salǧan, odan bar qalǧan belgı ekı jaqtaǧy tas kırpış qorǧany men köşe jaqtaǧy örnektı temır qorşauy bügınde (Respublika daŋǧyly men Abai köşesı qiylysynda) saqtalyp tūr. Mūsylman qyzdarynyŋ bılım aluy üşın arnap saldyrǧan qyzyl kırpışten tūrǧyzylǧan medrese ǧimaraty bügınde Ä.Mämbetov pen Abai köşesınıŋ qiylysyndaǧy «Qazkommersbank» (būrynǧy) keŋsesıne ainalǧan. Taǧy bır ülken ǧimaraty – konditer fabrikasy bolǧan üide bertınge deiın keŋestık talai keŋseler (bertın baspahana men gazet redaksiialary bolǧan) ornalasqan eken. Būl da 1970 jyldardyŋ basynda būzylǧan, bügınde ornynda Aştyq qūrbandaryna arnalǧan eskertkış keşen, būrynǧy «Tūrmystyq üiı» ǧimaraty oryn tepken. Sol siiaqty B.Qosşūǧylovtyŋ özınıŋ qara şaŋyraǧymen qosa erjetıp otau tıkken 4 balasyna bas-basyna salǧyzǧan ekı qabatty 5 zäulım üiı bolǧan. Onyŋ bärınde keiın keŋestık kezeŋde oblystyq, qalalyq partiia komitetterı, atqaru komitetterınen bastap, 70-jyldardyŋ ortasyna deiın türlı basqarmalar men vedomstvolardyŋ keŋsesı bolǧanyn jergılıktı aqmolalyq jūrt jaqsy bıletın. Mūnyŋ bärı bügıngı bas qalanyŋ naq ortalyǧy bolyp sanalatyn qazırgı Respublika daŋǧyly men Abai köşesı qiylysynyŋ aumaǧynan S.Seifullin-M.Äuezov köşelerınıŋ boiy, iaǧni qazırgı tüsınıktı tılmen aitqanda, «Turist» qonaqüiı, №3 mektep, Jastar saraiy, «İnterkontinental» qonaqüiı, keiın salynǧan būrynǧy «Qazaqoil», qazırgı kezde qalalyq «Tūrǧyn üi ortalyǧy» atanǧan (qazırgı ǧimarattar ielerınıŋ özgerıp jatqanyn eskeremız) ǧimaraty (B.Qosşūǧylovtyŋ öz üiı ornalasqan) aumaǧynyŋ bärı osy äulettıŋ ielıgındegı kvartal bolǧan.
HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men HH ǧasyrdyŋ bas kezeŋınde qazaqtar üşın qala atauy älı jat bolyp, etı endı ǧana üirenıp kele jatqan bette B.Qosşūǧylov dala qazaqtaryn qalaǧa qonystanuǧa şaqyrǧan azamattyŋ bırı bolǧan. Olarǧa qaladan baspana salyp berıp, käsıpke baulyǧany, talaptanǧandaryn oqytqany turaly bertınge deiın ömır sürıp, osy kısılerdıŋ qaramaǧynda jūmys ıstegen atalarymyzdyŋ auzynan talai estıdık. Mūnyŋ özı – jeke bır äŋgımenıŋ taqyryby.
Qosşūǧylovtardyŋ sonymen qatar eŋ ırı ısınıŋ bırı – Aqmolaǧa tört jaqtan da qiyp ötetın Tümen-Aqmola-Taşkent jäne Orsk-Aqmola-Semei magistraldary jobasymen temırjol tartu jönındegı Resei temırjol qatynasy ministrlıgınıŋ jospary boiynşa jol salu maqsatynda 1913 jyly şeteldık jäne orys kapitalisterı bırlesıp qūrǧan aksionerlık qoǧamǧa müşe bolyp qarjy salǧany turaly derek te bar.
Qosşūǧylovtar – ärqaşan da özderınıŋ qazaqy salt-dästürın, mūsylmanşylyǧyn berık ūstap ötken adamdar. Olar, sauda-önerkäsıp qyzmetımen qatar, mal şaruaşylyǧyn da ūstap, ony asyldandyru ısımen de ainalysqan, sol kezdegı zootehnikalyq täsılderdı paidalanyp, damytqan. Aqmola qalasynan 10-15 şaqyrym jerde, qazırgı Nūra özenı boiyna jaqyn jerde özınıŋ jailauy, qystauy bolǧan. Myŋdaǧan jylqy, ırı qara, qoi şaruaşylyǧymen ainalysyp, äsırese Baiköptıŋ özı jaz boiy köbıne jailauynda jatady eken. Bırneşe kiız üi tıktırıp, bie bailap, qymyz sapyryp, mal şaruaşylyǧynyŋ basy-qasynda özı ūiymdastyryp jürgen. Sonymen bırge egın egıp, bau-baqşa salumen de ainalysqan. Būl oqiǧalarǧa kuä bolǧan Bekmūhambet atamyzben qosa, Baimūhambettıŋ (Baiköptıŋ) äielı Mädinanyŋ nemere sıŋlısı (aǧasy Kärımnıŋ qyzy) Äşırap Kärımqyzy äjemızben 90-nan asqan şaǧynda kezdesıp, jazyp alǧan bolatynmyn. Äşırap Kärımqyzy (Maǧsūtova) Noǧaeva äjemız 1994 jyly Aqmolada qaitys boldy.
B.Qosşūǧylov HIH ǧasyrdyŋ soŋy men HH ǧasyrdyŋ bas kezındegı özımız oqyp bıletın ataqty järmeŋkelerdı, atap aitqanda, Qoiandy, Atbasar, Qarqaraly, sol siiaqty Resei, Batys Europadaǧy järmeŋkelerge belsene qatysyp, ūiymdastyruşylardyŋ bırı bolǧanyn da aita ketuımız kerek. Ärine, dünienıŋ tört būryşynan jinalǧan mūndai järmeŋkeler sauda-ekonomikalyq bailanysty küşeitıp, qarjy ainalymyn da arttyryp otyrǧany belgılı. Mūnyŋ özı Qosşūǧylovtardyŋ sol kezdegı qazaq dalasyndaǧy enıp kele jatqan barlyq ekonomikalyq mümkındıkterdı tiımdı paidalana bılgenın körsetse kerek. Bır ǧana Aqmola qalasynyŋ özınde, basqa önerkäsıp oryndaryn sanamaǧanda, 16 sauda-sattyq jäne tamaqtanu (meiramhana, ashana) oryndary bolǧanyn da közkörgen kuälar men derektı qūjattar aiǧaqtaidy (A.Dubiskii, «Proidemsia po ulisam Selinograda, 1990 g.). Tıptı bügınde Astana ortasyndaǧy būrynǧy SUM, qazırgı sauda ortalyǧynyŋ ornynda ornalasqan, ertede jergılıktı halyq qazaqşa «Aqjapa» nemese «Kök düken» ataǧan, al orysşa «Zelenyi riad» nemese «Gostinnyi dvor» dep atap ketken zäulım sauda orny da negızınen Qosşūǧylovqa tiesılı bolǧanyn qūjattar däleldeidı. Būl «Aqjapa» dükenı 48 bolys Aqmola uezıne mälım bolǧan desedı köneközder.
El auzyndaǧy atalarymyz aityp otyratyn myna bır äŋgımenı de aita ketuge bolar edı. Bırde oǧan atalas tuysy, qūrdasy, elde myŋdap jylqy aidaǧan Altai-Qarpyqtyŋ aituly baiynyŋ bırı Jaima Aqpanūly Aqmolaǧa kelıp, Baiköptıŋ üiınde jantaiyp jatyp, osy senıŋ bailyǧyŋ menıŋ pälen myŋdaǧan malymnyŋ bailyǧyna jete me dep sūrapty odan. Sonda Baiköp bärın sanamalap sūrastyra otyryp, esepşotqa qaǧyp-qaǧyp jıberıp, «senıŋ bükıl mal-mülkıŋ menıŋ bır aptada ainalymǧa tüsetın aqşama jetpeidı» degen eken.
Sondai-aq onyŋ qazırgı Respublika daŋǧyly men Abai köşesınıŋ qiylysyndaǧy keiın salynǧan «Qazaqoil» (joǧaryda eskertılgen) ǧimaraty tūrǧan tūstaǧy 5 qabatty tūrǧyn üiler ornyndaǧy «at qorasy» (konnyi dvor) keiın «Zaria» kinoteatryna, jartylai bölıgı dükenge ainalǧanyn da köpşılık bıledı. Būl da 1972-74 jyldary būzylǧan.
Baimūhambet Qosşūǧylov 1915 jyly 68 jasynda tyrysqaq (holera) auruynan qaitys bolady. Süiegı bügıngı bas qalamyzdaǧy eskı ziratta («Jastar» şaǧyn audanyndaǧy) jerlengen.
Bız joǧaryda aityp ötken osynau ıstıŋ bärı, şyndyǧynda, osynşama bılımı az bolsa da, qartaŋ tartqan jasyna jetkenşe Baimūhambet Qosşūǧylovtyŋ sol kezdegı damyp kele jatqan kapitalistık qoǧamnyŋ ürdısıne qarai tez beiımdelıp, jan-jaqty ızdenıs tanytqan eŋbegınıŋ jemısı ekendıgınde dau joq. Būl ısterdıŋ basynda bärın özı qarapaiym et tırlıgımen bastaǧan Baimūhambettıŋ özı tūrǧandyqtan da, keiın onyŋ osy atqarǧan ısınıŋ bärı özınıŋ atymen atalyp ketedı. Alaida osy arada aita ketetın bır jait, bız joǧaryda qysqaşa aityp ketken mäselelerdıŋ negızın, sol zamannyŋ jetıstıkterın qazaq dalasyna paidalana bılıp, Baiköp äkesınıŋ jolyn ärı qarai biık deŋgeige deiın damytuǧa negızgı sebepker bolǧan onyŋ ülken ūly Qūrmanǧalidıŋ esımımen tyǧyz bailanystyruymyz kerek.
Erlan KÜZEKBAI, jurnalist
