Nūr-Sūltan qalalyq memlekettık arhivınde Aqmola öŋırınen şyqqan, yqpaldy bai bolǧan 47 adamnyŋ jeke ısterı saqtalǧan. Solardyŋ bırı – 1883 jylǧy Qaztai Qūndaqūly, kezınde Qūndaq qystauy, qazırgı Aqköl (būrynǧy Monşaqty, Azat, Stalin, Alekseevka) tumasy.
Orda būzar otyz jasynda otbasy üşın aǧaştan zäulım üi saldyrǧan. Kürsary kereilerınıŋ 40 jyl bolysy bolǧan Qūndaq baidyŋ ūrpaǧy. Äkesı balasyn erkeletıp Qaztai atap ketıptı, şyn esımı Ǧabdūlǧaziz eken. Öz zamanynda Qūndaqtyŋ äkesı Kädır Mekkege ekı ret baryp, ekınşısınde elge oralmaǧan. Ol jaqtan «Qazaq şejıresın» tauyp, elge jetkızudı amanat etıptı, artynda qalǧan balalary arǧy tegın osy şejıreden tarqatady. El arasynda Qūndaq äuletı Aqköl, Būlanty öŋırın bilegen desedı, tıptı ataǧy Aqmola, Kökşetauǧa keŋınen tanylǧan. Alaida keŋes ökımetı kezınde atadan mūragerlık jolmen qalǧan mal-mülkın köbeitıp, ūqsatyp otyrǧan Qaztaiǧa «qazaq auylyn sovettendıruge qarsy şyqty» degen aiyp taǧylyp, 1928 jyly audandyq komissiiasynyŋ şeşımımen bar mal-mülkınen aiyrylady. Arhiv qūjattary boiynşa osy jyly aqmolalyqtardyŋ tärkılengen mal-mülkı esebınen bırneşe ondaǧan bailardyŋ qorlary qūrylǧan. Kämpeskeleu kezınde Qaztai baidyŋ qorynan da edäuır mal-mülık bölınıp, auyldyŋ kedei otbasylaryna ülestırılgen. Köp keşıkpei aqmolalyq 47 bai otbasylarymen jäne bauyrlarymen bırge Aqmola okrugınen Gurev (Atyrau) okrugıne jer audarylady.
Qaztai – arabşa öte sauatty bolǧan adam. Sonyŋ naqty bır dälelı – 1928 jyldyŋ qazan aiynda kämpeskeleu jönındegı jergılıktı audandyq komissiianyŋ jūmysyna köŋılı tolmai, sovet ökımetınıŋ zaŋsyz äreketıne qarsy jazǧan arabşa şaǧymy. Būl turaly būrynǧy Azat audandyq arhivınde saqtalǧan tört ıstıŋ bırınde körsetılıptı. QR OMA qorlarynda da qūjattar kezdesedı. Qaztai kelını Jeŋıs Mäjitqyzynyŋ aituynşa, şaǧymnyŋ tolyq mätının qazaqşalaǧan Ziiada İjanov. Ökınışke qarai, 1928 jyldyŋ jeltoqsan aiynda Qaztai Qūndaqūlynyŋ būl şaǧymy kerı qaitarylyp, oŋ şeşımın tappaidy. Araǧa üş-tört jyl salyp Qaztai aşarşylyq şegıne jetken 1932 jyly Omby jaqqa jetkenmen, köp ūzamai baqilyq bolady, süiegı Omby maŋyndaǧy Janaq degen jerde jatyr. Bügınde Qaztaidyŋ ūrpaqtary atalaryn jas ūrpaqtyŋ jadynda mäŋgılık saqtau maqsatynda sovet zamanynda memlekettık mekemelerdıŋ qaramaǧyna ötıp ketken aǧaştan salynǧan Qaztaidyŋ üiın satyp alyp, ony tarihi-ölketanu mūrajaiyna ainaldyrudy közdeidı. Alǧaş ret 1914 jyly Azat auylynda boi kötergen būl şaŋyraq bügınde Aqmola oblysyna qarasty Aqköl qalasyndaǧy Ş.Ūzaqbaev atyndaǧy köşede ornalasqan. Maqalamyzǧa «Alaş miras» (Narodnoe nasledie) qūjattar jinaǧynda jariialanǧan Qaztai Qūndaqūlynyŋ 1928 jylǧy ortalyq komissiiaǧa jazǧan şaǧymy, tärkılengen mal-mülkınıŋ tızımı, toltyrylǧan anketalar men aktıler jäne kedeilerge berılgen kuälıkter arqau boldy.
Qaztai Qūndaqūlynyŋ mäuelı äuletı
Aqmola öŋırınen şyqqan yqpaldy bai, būrynǧy bolys bileuşısı Qaztai Qūndaqūly 1883-1932 jj. ömır sürgen. Ol 45 jasynda «ırı bai», «yqpaldy ru basy» jäne «būrynǧy bolys» retınde kämpeskeleu nauqanynyŋ qarmaǧyna ılıgedı. Qūndaq ūrpaqtarynyŋ mälımetınşe, ol üş ret üilengen, bır qyzyǧy, üşeuı bır üidıŋ qyzdary (Aişök, Kämilä, Köştai (Külşara) bolǧan. Solardan 6 ūl, 3 qyz – barlyǧy 9 bala bolǧan, «bolys Qūndaq özınıŋ 20 jasqa tolǧan jalǧyz ūly Ǧabdolǧazizge (Qaztaiǧa) Säduaqas Köpenov degen ırı baidyŋ 15 jastaǧy Aişök esımdı qyzyn alyp beredı. Ol 1 ūl, 1 qyz tuady (1904 jylǧy Totai jäne 1906 jylǧy Qorlyǧaiyn, soŋǧysy 1991 jylǧa deiın ömır sürgen), alaida 20 jasynda qaitys bolady. Äkesı öte aqyldy adam eken: «nemerelerım ögei şeşenıŋ qolynda jaltaq, imenşek bolyp öspesın» dep, 19 jastaǧy ekınşı qyzy Kämilänı Qaztaiǧa ertıp jıberıptı. Kämilä Qaztaidan 2 säbi (1911 jylǧy Räpış (Rizuan) jäne 1916 jylǧy Saǧynai) tuyp, ol da 25 jasynda qaitys bolady. Bıraq ata-anasy Kämilä tūrmysqa şyqqan kezde onyŋ qasyna 13 jasar üşınşı qyzy Külşarany (Köştaidy): «äpkelerıŋnıŋ balalaryn baǧuǧa kömektes» dep bırge jıberıp otyrǧan. Kämilä qaitys bolǧan soŋ, araǧa 6 jyl salyp, Qaztai 21 jasqa kelgen osy Külşaraǧa (Köştaiǧa) üilenedı. Söitıp Köştai Qaztaidan 5 qūrsaq köteredı, 3 ūl (1926 jylǧy Älihan, 1928 jylǧy Töleutai (Töleş), 1931 jylǧy Qaiyrǧali), 2 qyz (1922 jylǧy Ädibä, 1924 jylǧy Ädiia). Köştai bertınde 1980 jyly 80 jasynda qaitys boldy. Būl arada aitarlyq närse: Säduaqas apaly-sıŋlılı 3 qyzyn bırınen soŋ bırın basqaǧa emes, tektınıŋ tūiaǧy dep Qaztaiǧa bergen.
Qaztaidyŋ 1926 jylǧy balasy Älihannyŋ qoljazbalarynda «Köştai – Qanyş Sätbaevtyŋ jienı» dep jazylǧan. Anyǧynda, Qaztai Qūndaqūlynyŋ bır tuǧan üş äielınıŋ anasy – Zäkı, ataqty ǧalym, akademik Qanyş Sätbaevtyŋ äkesı İmantaidyŋ qaryndasy Şämşıqamardyŋ qyzy eken. Nemeresı Zäkıden tuǧan şöberesıne Külşara dep at qoiǧan İmantai desedı. Olai bolsa Qaztaidyŋ üşınşı äielı Külşara (Köştai) Qazaq SSR Ǧylym akademiiasynyŋ tūŋǧyş prezidentı Qanyş Sätbaevtyŋ jienı bolyp şyǧady.
Otaǧasy Qaztai qaitys bolǧannan keiın 5 balamen qalǧan Köştai aşarşylyq jyldary taǧdyr tauqymetın tartady. Aqyrynda taǧy da ämeŋgerlık jolmen tört atadan qosylatyn tumasy Kärıbai Eleuov degen azamatqa qosylǧan. Älihan Qaztaiūlynyŋ jūbaiy Jeŋıs Mäjitqyzynyŋ mälımetınşe, Kärıbai atanyŋ «eŋbek sıŋırgen mūǧalım» ataǧy bolǧan, öte jaily, jaqsy adam deidı. Odan 1940 jyly Jaiyq, 1945 jyly Baikal esımdı balalar tuady. Kürsary kerei ruynyŋ şejıresın qarasaq, Älihannyŋ öz jūrty da, naǧaşy jūrty da ataqty bi, bolys, bai adamdar bolǧan. Aitalyq, öz jūrtynan Bertıs atasy bi bolsa, Kädır, Qūndaq atalary 40 jyldan astam bolys bolǧan, olardyŋ ısın Qaztai jalǧastyrady. Al naǧaşy jūrtynan anasynyŋ 1896 jylǧy aǧasy Mūhtar Köpenov te «yqpaldy bai äuletınen» şyqqan, olar da bükıl äuletımen qudalanǧan. Būdan şyǧatyn qorytyndy, Älihan Qaztaiūly, qai jaǧynan alsaq ta, auqatty, ırı bai tūqymynan şyqqan tektınıŋ tūiaǧy.
Jazuşy Sarbas Aqtaevtyŋ «Tektı äulettıŋ tūiaǧy» (22.01.2016) atty maqalasynda 90-ǧa jaqyndaǧan şaǧynda ömırden ozǧan «erekşe käsıbi redaktor» Älihan Qaztaiūlynyŋ ataqty Janbotadan keiın Kürsary kereilerınıŋ bolysy bolǧan Qūndaq baidyŋ ūrpaǧy ekenın aita kelıp, Qaztai (Ǧabdūlǧaziz) – ata saltymen keiın bükıl Aqköl, Būlandy öŋırın bilep, aty Aqmola, Kökşetauǧa keŋ jaiylǧan ataqty bolys. Bai-bolys dese aza boiy qaza tūratyn sovet ökımetınıŋ közıne süieldei qadalyp, bilıgımen qosa, mal-mülkı tügel tärkılenıp, kezınde Atyrau jaqqa jer audarylǧany, odan Omby jaqqa köşırılıp, 32-nıŋ aşarşylyǧy tūsynda Janaq auylynda dünieden ötıp, süiegı tuǧan jerden alysta qalǧanyn jazady. El auzynda Qūndaq bolystyŋ Omby, Atbasar, Taiynşa bazarlaryna bırneşe myŋdaǧan jylqy men qoidy aidap barǧany, tıptı jylqynyŋ jasyn tūiaǧyna qarap tanyǧany turaly äŋgımeler de saqtalǧan.
Älihan Qaztaiūlynyŋ qoljazbalarynda äkesınıŋ Orynborǧa barǧany, onda Alaşordanyŋ jetekşısı Älihan Bökeihanmen tanysyp, tez tıl tabysyp ketkenı turaly aitylady. «Bökeihanovtai jaqsy azamat bolsyn» dep osy balasynyŋ atyn «Älihan» qoiǧan eken. Qaztaimen söilesuge kelgen adamdar onyŋ atyn atamai, «myrza» atap ketıptı.
Ortalyq komissiiaǧa jazylǧan şaǧym
Ökınıştısı, el arasynda bedeldı, syily, tıptı «myrza» atanǧan Qaztai sovet ökımetı tolyq ornaǧannan keiın «ru basy, bolys, bai, üstemdık etuşı» atanyp, aqyrynda 1928 jyly negızsız aiyptalyp, otbasymen bırge jer audarylady. Arhiv qūjattarynda da «Qaztai Qūndaqūly būrynǧy bolystyq basqaruşy, yqpaldy «aqsaqal», tūraqty üş batyraq qyzmetşısı bar, ırı bai äuletınen şyqqan» degen naqty mälımetter körsetılgen. Älihan Qaztaiūlynyŋ qoljazbalarynda da «ol kezde men nebärı 2 jastamyn» delıngen, sonda özınen keiıngı kışı ınısı Qaiyrǧali Atyrau jaqta tuǧan.
1928 jyldyŋ 10 qazanynda barlyq mal-mülkı tärkılengen Qaztai Qūndaqūly ädılet ızdep şyryldap, ortalyq komissiianyŋ atyna arabşa şaǧym jazady. Onda:
«Qazaqstan Ortalyq atqaru komitetınıŋ 1928 jylǧy 27 aǧūstaǧy zaŋy boiynşa jergılıktı komissiialar menıŋ özımdı jer audaryp, malymdy kämpeskeleuge qauly qyldy. Qaulynyŋ kämpeskeleu jaǧyn oryndap, malymdy alyp boldy. Özımdı osy oktiabrdıŋ 19-y künı jer audaryp jöneltkelı otyr. Men jergılıktı jerlerdıŋ būl qaulysyn zaŋǧa syiymdy qauly dep bılmeimın. Zaŋnan şetke şyǧyp ketıp otyr. Qalai bolsa solai jasalǧan qauly dep bılem. Jäne de ädıldıkpen teksergende būzylatyn qauly dep bılem. Öitkenı:
1) Bızdıŋ otyrǧan Azat audany Halyq komissarlar keŋesınıŋ osy jylǧy 30 aǧūstaǧy qaulysy boiynşa jartylai köşpelı audan dep tanylǧan edı. Jergılıktı mekemeler eş dälelsız menıŋ şaruama otyryqşy dep at qoiyp otyr. Ondaǧy maqsaty menıŋ az ǧana malym kämpeskelenetın mölşerge jetpeitın bolǧan soŋ otyryqşy şarua dep at qoiyp jetkızbekşı bolǧan edı. Onda da jetpeitın bolǧan soŋ, būrynǧy künde maǧan enşıles bolyp jürıp bırneşe jylǧy bölınıp ketken Şopan Äbjatūlynyŋ malyn äkelıp, menıŋ malymmen qosyp eseptep, äreŋ toltyryp otyr. Sonymen menıŋ malymdy alu üşın menımen atasy basqa, enşısı bölek, elı basqa kedei şopannyŋ az ǧana malyn bosqa küidırıp, özıne naqaqtan menımen bırge jer audarǧaly otyr. Jergılıktı mekemelerdıŋ būl qylyǧyn zaŋdy qylyq dep aituǧa bolmaidy.
2) Maǧan qoiyp otyrǧan bır kınäsı būryn bolys bolǧan deidı. Menıŋ ūlys bolys bolǧanym ras. Bıraq ökımettıŋ zaŋynda aitylǧan bolystyq būl bolystyq emes. Bırneşe jyl üzılmesten bolǧan köp jylǧy bolystyq. Jergılıktı mekemelerdıŋ mūny dälel qylyp otyrǧany ökımettıŋ zaŋyn jöndep ūǧynbaǧandyq dep bılem.
3) Menıŋ özımnıŋ de, äielımnıŋ de densaulyǧy naşar bolǧandyqtan, jazdai Burabai kurortynda därıgerge körınıp, därıgerdıŋ arqasynda ǧana jan saqtap jürgen jaiymyz bar edı. Onyŋ üstıne balalarymyz da şiettei jas edı. Osyndai küide qystyŋ közı qyrauda, aş-jalaŋaş şūbyryp jat el, şet jerde aidalyp baru bızge öte auyr jaza bolyp tūr. Sondyqtan jergılıktı mekemelerdıŋ maǧan qatysty jasalǧan qaulysyn būzyp, öz elıme qaitaruǧa rūqsat etseŋız eken. 1928 jyly oktiabrde şaǧym beruşı Qaztai Qūndaqūly».
Qosymşa tüsınıkteme bere keteiık, saiasi nauqan kezınde qabyldanǧan «Bailardyŋ şaruaşylyqtaryn kämpeskeleu turaly» qauly (27.08.1928) boiynşa köşpelı audandarda 400-den artyq, jartylai köşpelı audandarda 300-den artyq, al qalǧan audandarda 150-den artyq maly bar bailardy tärkıleu közdelgen. Arhiv qūjattarynda Qaztai Qūndaqovtyŋ 1928 jyldyŋ 1 qaŋtarynda jasalǧan mal-mülkınıŋ tızımı boiynşa jylqy – 163, ırı qara – 50, ūsaq mal – 156, tüie – 5. Barlyǧy – 374. Alaida jergılıktı komissiia jartylai köşpelı audanǧa kıretın Azattyŋ Qaztai syndy bailaryn otyryqşyǧa ainaldyryp, zaŋsyz ärketterge barǧan, jetpegen mal basyn aǧaiyn-tuystarynyŋ mülkımen qosyp eseptegen. Jalpy alǧanda, Arqa öŋırındegı kämpeskeleu nauqanyn baqylau jūmystaryna ortalyq ükımettıŋ ökılı Sadyqbek Saparbekūly bastaǧan aqmolalyq 131 adam tartylǧan, olar jergılıktı komissiia ökılderımen bırlese qimyldaǧan.
Ökınışke qarai, Qaztaidyŋ şaǧymynda körsetılgen ädıletsızdıkter Qazatkom töraǧasynyŋ orynbasary Ä.Jangeldinnıŋ tıkelei tapsyrmasymen arnaiy qaralǧanmen, hatşysy Asylbekov, kämpeskeleu boiynşa Aqmola okrugtık komissiianyŋ töraǧasy Kozlov pen hatşysy Musenektıŋ qoltaŋbasymen «sottyŋ şeşımımen jäne audandyq komissiianyŋ qaulysymen Q.Qūndaqūly men Ş.Äbjatūlynyŋ şaruaşylyǧy bıryŋǧai dep moiyndalady» da, şaǧym kerı qaitarylady. Osy rette taǧy da aitarymyz bar. Mynadai qarama-qaişylyqty qaraŋyz, Nūr-Sūltan qalalyq memlekettık arhivınıŋ 241-qorynda saqtalǧan aqmolalyq 47 baidyŋ jeke ısterındegı anketalar men aktıler, säikesınşe kedei-batyraqtarǧa berılgen kuälıkterge qarap, audandyq komissiianyŋ şeşımımen ärbır baidyŋ jeke qory aşylyp, sol qorlardan kömekke mūqtaj auyldyŋ kedeilerıne mal-mülık bölıngenın, bailardyŋ qory arqyly az da bolsa olardyŋ äleumettık-tūrmystyq jaǧdaiyn şeşuge talpynys jasalǧanyn baiqadyq. Bıraq sovet ökımetınıŋ jergılıktı ökılderı būl äreketterın, Qaztai Qūndaqūlynyŋ şaǧymynda aiqyn körsetılgendei, auqatty adamdardyŋ mal-mülkın zaŋsyz joldarmen qaulyǧa säikes belgılengen mejege jetkızıp, adam qūqyqtaryn būzǧanyn, bailardy da materialdyq jäne moraldyq şyǧynǧa batyrǧanyn qalai tüsınuge bolady?! Olar onsyz da kämpeskeleuge qarsylyq aksiiasy retınde mal-mülkınıŋ edäuır bölıgın ükımetke emes, auyldaǧy jaqyn aǧaiyn-tuystaryna ülestırıp bergenın qaida qoiamyz?!
Kämpeskeleu nauqanynda jergılıktı bilık ökılderı ädıletsız qaulylar şyǧaryp, soltüstıktegılerdı batys aimaqqa nemese kerısınşe, auyldy ūstap otyrǧan auqatty toptyŋ bedeldı ökılderın jan-jaqqa şaşyratyp, ışkı migrasiianyŋ da astan-kesteŋın şyǧarǧan. Sonda mūndai öreskel zaŋsyzdyqtardyŋ jappai oryn aluyna jol bergender kımder? Qaztai Qūndaqūly körsetkendei, ortalyqtyŋ jergılıktı atqaruşy ökılderı ǧana ma, älde basqa da sebepterı boldy ma?.. Osy saryndas saualdarǧa jauap beru üşın tarihşylarǧa älı de arhiv qorlaryn asyqpai aqtaryp şyǧuǧa tura keledı. Būl, ärine, köp uaqytty qajet etedı. Arhiv «öndırısındegı» ǧalymdardyŋ qazırgı ızdenıs jūmystary tez arada öz nätijesın bere qoimasy anyq. Qalai desek te, bızdıŋ missiiamyz – jappai saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan aqmolalyq bır otbasynyŋ kündelıktı ömır tarihyn jazu arqyly 1920-30 jyldardaǧy qazaq qoǧamynyŋ şynaiy bet-beinesın körsetu jäne ärtürlı kategoriiadaǧy qūrbandardyŋ aqtalǧan-aqtalmaǧanyn anyqtau.
Quantarlyǧy, elımız egemendık alyp, täuelsızdıkke qol jetkızgennen keiın Qaztai Qūndaqūly «Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» 1993 jylǧy 14 säuırdegı Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋyna 2000 jyldyŋ 30 qaraşasynda engızılgen tolyqtyrularǧa säikes aqtalǧan. Almaty qalasy Eŋbekpen qamtu jäne äleumettık baǧdarlamalar departamentı tarapynan 2005 jyldyŋ 30 jeltoqsanynda Älihan Qaztaiūlyna QR «Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» zaŋymen bekıtılgen jeŋıldıkter men artyqşylyqtardy paidalanu qūqyǧy bar kuälık (seriiasy RG №7611) berılgen. Kämpeskeleu nauqanynda äkesı Qaztaidyŋ qorynan bölıngen mülıktı paidalanu qūqyǧy bar mūndai kuälıkter sovet ökımetınıŋ qaulysymen özgelerge berılse, täuelsızdık jyldary onyŋ öteuı Qaztaidyŋ öz ūrpaǧyna būiyrdy. Onyŋ sovet ökımetınıŋ 1928 jylǧy qaulyǧa qatysty talaby elımızdıŋ 1993 jylǧy zaŋyna säikes oryndaldy.
Külpaş ILİIаSOVA,
tarihşy-ǧalym, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq
universitetınıŋ qauymdastyrylǧan professory
