Äleumettık jelılerde jaŋadan Joşy ūlysyn zertteu ǧylymi institutyn qūru jobasy qyzu talqylanuda. Joǧarydan jäne tömennen bastalǧan būl bastamany menımen bırge käsıbi tarihşylardyŋ basym bölıgı qoldaityny anyq. Būl – eŋ dūrys jäne barynşa ölşeumenen jasalǧan şeşım. Şyntuaityna kelgende, būl institutty äldeqaşan, täuelsızdıktıŋ bastapqy kezınde aşu qajet edı, bıraq eşten keş jaqsy.
Joşy ūlysynyŋ memlekettılık tarihyna jäne onyŋ zaŋdy mūragerlerınıŋ bırı – Qazaq handyǧyna qatysty būǧan deiın oryn alǧan ideologiialyq diktatqa, jalǧan mifterge, būrynǧy tarihnamanyŋ qate ūstanymdary men eurosentristık közqarastardyŋ basymdylyǧyna qaramastan, qazırgı uaqytta Ūly dala örkenietınıŋ tarihi jadysy halqymyzdyŋ köptegen materialdyq jäne ruhani, mädeni eskertkışterınde saqtalǧan.
Bügıngı taŋda halyqqa jaŋartylyp qaitqan tarihi jady täuelsız Qazaqstan üşın myqty ruhani jaŋǧyruynyŋ ırgetasyna ainalyp, bükıl qazaqstandyq äleuettegı qoǧamdyq sanany jaŋǧyrtudyŋ, ūlt ūiytuşy faktor jäne eldegı etnosaralyq beibıtşılık pen kelısımdı saqtaudyŋ negızı bola alady…
Joşy jäne onyŋ daŋqty ūrpaqtary qūrǧan ūlysqa Qazaqstannyŋ tıkelei qatysy bar. Osylaişa, älemdegı eŋ alyp imperiia däl Qazaqstan aumaǧynda paida bolyp, sodan keiın bırtındep basqa ırgeles jerlerge tarady. Osydan 750 jyl būryn, 1269 jyly Talas boiynda Joşy, Şaǧatai, Ügedei ūlystarynan şyqqan türkı-moŋǧol aqsüiekterınıŋ ūly qūryltaiy ötıp, onda osy ūlystardyŋ bileuşılerı ortalyǧy Qytaida, Pekin qalasynda (Hanbalyq) ornalasqan imperiiadan özderınıŋ täuelsızdıgın aşyq jariialaǧan bolatyn.
Joşy ūlysy aumaǧynyŋ edäuır bölıgın qazırgı Qazaqstannyŋ jäne etnikalyq qazaqtar jinaqy tūratyn ırgeles jerlerı alyp jatqany da anyq. Belgılı bır därejede bızdıŋ jerımız bolaşaq jaŋa imperiianyŋ negızgı özegı, ortalyǧy boldy dep aituǧa bolady.
Būl ūlystyŋ negızın qalaǧan Joşy han Qazaqstan aumaǧynda (Qaraǧandy oblysy Ūlytau audany) jerlengenı beşeneden belgılı jäne būl jer Qazaqstannyŋ maŋyzdy kielı nysandarynyŋ bırıne ainalyp qana qoimai, bükıl älemge tanymal bolady dep ümıttenemız. Joşynyŋ Ūly Dala elınıŋ aumaǧynda jerlenuı kezdeisoq emes: qazaq (qypşaq) jerlerı men dalalyqtar onyŋ senımdı tıregı bolǧan.
Joşy ūrpaqtarynyŋ bilıgı eŋ ūzaq uaqyt saqtalǧan jerı de däl Qazaqstan aumaǧy bolyp tabylady (Bökei ordasynyŋ bileuşısı Jäŋgır han 1845 jylǧa deiın, Kenesary han 1847 jylǧa deiın bilık etken). Basqaşa aitqanda, joşylyqtardyŋ memlekettılıgı qazırgı Qazaqstan aumaǧynda paida bolyp alty ǧasyr boiy üzdıksız ömır sürıp keldı.
Qazırgı uaqytta Joşy ūrpaqtarynyŋ eŋ köp saqtalǧan jerı de Qazaqstan: keibır mälımetterge qaraǧanda, bügın Qazaqstanda Joşy ūrpaqtarynyŋ sany 25 myŋǧa juyq bolsa, Moŋǧoliiada olar joqtyŋ qasy. Nege solai? Būl da – qūrylaiyn dep jatqan bolaşaq instituttyŋ qyzmetkerlerı jauap beruı tiıs fenomen men jūmbaq.
Joşy ūlysy men Qazaq handyǧynyŋ arasynda ajyramas tıkelei sabaqtastyqtyŋ baryna eşkım dau aita qoimas. Mysaly, Joşy ūlysy astanalarynyŋ bırı – Saraişyq Qazaqstan aumaǧynda (Atyrau oblysy) ornalasqan jäne mūnda bır-bırıne jaqyn aǧaiyn-tuys bop keletın Ūlyq ūlys pen Qazaq handyǧynyŋ bileuşılerı bırge qoiylǧan. Sol Saraişyqta jerlengen qazaq handary men sūltandar közı tırısınde öz şejıresımen bırge Joşy ūlysy men Qazaq handyǧy bileuşılerı arasyndaǧy ūrpaq bailanysy turaly jaqsy qanyq bolǧany sözsız. Osyǧan bailanysty 1801 jyly Bökei sūltannyŋ öz halqymen Edıl men Jaiyq aralyǧyna «qaityp baruy» tegın emes.
Taǧy bır maŋyzdy däiek:
qazaq handary, mysaly, solardyŋ ışınde XVI ǧasyrdyŋ basynda bilık qūrǧan «qazaq jerlerın jinauşy» atanǧan ūly Qasym han özın tek Joşy hannnyŋ ǧana emes, Şyŋǧyshannyŋ basty taq mūragerı retınde bıldı, būǧan onyŋ zamandastarynyŋ eşqaisysy eşqaşan şübä keltırgen joq bolatyn. Öz zamanynda ol Şyŋǧyshannyŋ basty ūrpaqtarynyŋ bırı retınde tanylǧan.
Mysaly, Maverannahr bileuşısı, onyŋ nemere bauyry Mūhammed Şaibani han oǧan bas han jäne Şyŋǧyshannyŋ mūragerı retınde jügınıp: «Deştı-Qypşaq hany Şyŋǧys hannyŋ balasy, onyŋ täjı men taǧynyŋ mūragerı, kün säulesındei jarqyn jüzdı Qasym» dep madaq sözderdı aiamaidy eken.
Sonymen qatar, kezdeisoq pa joq pa, bıraq Joşy han zamanynan berı öz memlekettılıgın saqtap qalǧan älemdegı bırden-bır egemendı el – Qazaqstan. Bügınde Joşy ūlysynyŋ qūramyna kırgen basqa türkı halyqtarynyŋ ne memlekettılıgı joq nemese basqa elderdıŋ qūramynda avtonomiia retınde ömır sürıp jatyr.
Basqasyn qoiǧanda, Joşy ūlysy men Qazaq handyǧy halqynyŋ şaruaşylyq-mädeni tipı, tılı, dını, salt-dästürlerı, tıptı antropologiialyq tipı bırdei.
Sondyqtan da
Qazaqstanda Ūlyq ūlys tarihyn tereŋ zertteu üşın ǦZİ qūru qajettılıgı dausyz. Qazaqstan Ūlyq ūlystyŋ negızgı zaŋdy mirasqorlarynyŋ bırı bolyp tabylady. Ūzaq uaqyt boiy tarihymyzdyŋ osy kezeŋı zerttelmei ūmyt bolyp kettı (bızdıŋ tarihymyzdyŋ 200 jyldyq kezeŋı). Qazaqstan tarihyndaǧy osy kezeŋdı tiianaqty jäne jüielı türde zerttep, ǧylymdaǧy «olqylyqty» toltyru üşın ondaǧan jyldar (bälkım, ǧasyr!) qajet bolatyn şyǧar.
Bolaşaq instituttyŋ negızınde özındık ǧylymi mektep qūrylyp, jaŋa formasiiadaǧy ǧylymi kadrlar daiyndalady, jaŋa ǧylymi jurnaldar, monografiialar, qūjattar jinaqtary jäne t.b. basylyp şyǧady. Ökınışke qarai, būl kezeŋnıŋ mamandary sausaqpen sanarlyqtai.
Qazaqstan jer kölemı boiynşa älemde 9-orynda tūrǧan memleket jäne älı de zertteudı qajet etıp otyrǧan osy däuırdıŋ (XIII ǧ. basy – XV ǧ. ortasy) jäne ūlystyŋ basty saiasi jäne äskeri oqiǧalarynyŋ edäuır bölıgı bızdıŋ aumaqta ötkenın ūmytuǧa bolmaidy.
Osy institutty qūru barysynda maŋyzdy mäselenıŋ bırı jaŋa instituttyŋ qai jerde ornalasatyny bolyp tabylady. Ärine, bırqatar geosaiasi jäne özge de män-jailarǧa bailanysty būl institut elımızdıŋ astanasynda nemese eŋ bolmaǧanda, Qazaqstannyŋ soltüstık qalalarynyŋ bırınde (Petropavl, Kökşetau jäne t. b.) aşyluy tiıs. 1997 jyly astanany Almatydan Aqmolaǧa köşıru kezınde barlyq ǦZİ, sonyŋ ışınde gumanitarlyq baǧyttaǧylar oŋtüstıkte, şette qalyp qoiuy elımızdıŋ qauıpsızdıgı men täuelsızdıgın nyǧaituda olardyŋ rölı men maŋyzyn bırşama tömendetıp tastady. Osy tūrǧydan alǧanda, Qazaqstan – eldıŋ ekonomikasy men ideologiiasyn damytu üşın jūmys ısteuge tiıs jetekşı gumanitarlyq instituttary astanadan tys jerde ornalasqan älemdegı jalǧyz el. Qaraŋyz, ekonomika, saiasat, ideologiia salasyndaǧy kez kelgen şeşım qabyldau ortalyǧy Nūr-Sūltan qalasynda ornalasqanymen, olardyŋ praktikada ıs jüzıne asyratyn jäne soǧan kömektesetın jäne yqpal etetın ūiymdar odan myŋ şaqyrym jerde ornalasuy öz kezegınde belgılı bır qolaisyzdyqtar tuǧyzbai ma?!.
Bai tarihy bar, qoinyna bes Fransiia erkın syiyp ketetın ülken aumaǧy, orasan zor qarjylyq-materialdyq aktivterı men resurstary bar bızdıŋ Ükımet eş qiyndyqsyz eldıŋ soltüstıgınde jäne soltüstık-şyǧysynda ondaǧan jaŋa gumanitarlyq institut aşa alady dep senemın. Öitkenı Qazaqstannyŋ naq osy audandary tarihi jaǧynan da, arheologiialyq jaǧynan da, folklorlyq jaǧynan da, geografiialyq jaǧynan da jäne basqa da tūstardan da müldem zerttelmegen aimaq bolyp tabylady. Būl bırqatar memleketterdegı keibır saiasi «säuegeilerge» bızdıŋ tarihymyz ben mädenietımızdı joqqa şyǧararyna, ata zamannan berı öz jerınde ömır sürıp kele jatqan baiyrǧy tūrǧyndaryna tek «arendatorlardyŋ» aianyşty taǧdyryn ūsynuǧa mümkındık berıp otyr.
Sonymen qatar, Almatyda ornalasqan barlyq ǦZİ-dy mındettı türde sol jerde saqtap qalu kerek. Öitkenı olardyŋ öz tarihy, öz orny, qalyptasqan ǧylymi dästürı jäne Almatynyŋ jyly şyraily künderıne, onyŋ maŋaiyna üirenıp qalǧan ǧylymi kadrlary bar. Soŋǧy jyldary oŋtüstıktegı geosaiasi jäne basqa da ışkı-syrtqy oqiǧalar mūnda qazırgı gumanitarlyq instituttardyŋ qyzmet etuın talap etıp otyr.
Bızdıŋ oiymyzşa, jaŋa instituttyŋ bırınşı kezektegı qadamdary, qyzmetı mynalardan bastaluy kerek.
Osy institut qūrylǧannyŋ alǧaşqy künınen bastap osy kezeŋmen ainalysatyn barlyq otandyq mamandardy jinap, sondai-aq osy ǧylymi baǧytta zertteumen ainalysatyn şeteldık ǧalymdardy (Vengriia, Resei (Mäskeu, Qazan, Ukraina jäne t. b.) eŋbek kelısımşarty negızınde şaqyrtu kerek.
İnstitut «Ejelgı däuırden bügınge deiıngı Qazaqstan tarihy» atty 7 tomdyq akademiialyq basylymnyŋ 3-tomyn (Ūlyq ūlys tarihy boiynşa) daiyndauǧa belsendı qatysuy tiıs.
Sonymen qatar, olar şeteldık auditoriia üşın Qazaqstannyŋ qysqaşa tarihyn jazuǧa da belsendı qatysady.
Odan basqa kün tärtıbınde XIII-XV ǧasyrlar aralyǧyndaǧy Ūly dalanyŋ tarihy men etnografiiasyna qatysty şeteldık jäne otandyq tarihnamany keşendı türde zertteu mäselesı de tūr.
Osy kezeŋ boiynşa otandyq jäne şeteldık mūraǧat qoimalarynan sirek kezdesetın mūraǧat közderın anyqtap, ony ǧylymi ainalymǧa engızu jäne ony tıkelei memlekettık tılge audaru asa özektı bolyp tabylady. Mysaly, būl jūmysty «Arhiv-2025» baǧdarlamasyn ıske asyru aiasynda Taiau Şyǧys, Aziia, Şyǧys jäne Batys Europa elderınde jūmys ıstei otyryp, Joşy ūlysynyŋ tarihyna qatysty jaŋa derek közderın anyqtap jinaudy, jariialaudy jüzege asyru qajet.
Eŋ soŋynda Joşy ūlysy däuırınen bastap Qazaqstanda qazaq memlekettıgınıŋ joiyluyna deiıngı (HIH ǧasyrdyŋ ortasy) barlyq jazba derektedı jinap, jüieleu mäselesı tūr. Osy kezeŋge qatysty Qazaqstan aumaǧynda ömır sürgen halyqtyŋ ruhani mädenietın, dının, folkloryn zerttep, şaruaşylyǧy men tūrmysyn, dästürlerı men salttaryn rekonstruksiia jasaudy qajet etıp otyr. Sonymen bırge alda osy däuırdıŋ qoldanysta bolǧan kartalaryn jinap, jüieleu men «Joşy ūlysynan bastap handyq bilıktıŋ joiyluyna deiın» atty interaktivtı ǧylymi tarihi karta jasau mındetı tūr.
Jaŋa ǧylymi mekemenıŋ josparynda Qazaqstanda jäne odan tys qazaqtar jinaqy tūratyn jerlerde jäne Joşy ūlysynyŋ jalpy tarihyna qatysy bar jerlerde tarihi-etnologiialyq, folklorlyq, arheologiialyq, geografiialyq, mūraǧattyq jäne özge de ekspedisiialardy ūiymdastyru josparlanuy tiıs.
Sonymen bırge Joşy ūlysy tarihyn nazarda ūstai otyryp, sapaly jaŋa mektep jäne joǧary oqu oryndaryna arnalǧan tarih oqulyqtaryn jasau prosesı qatar jüruı tiıs.
Bırınşı orynda keiınnen Scopus jäne t. b. mälımetter bazasyna kıretın halyqaralyq ǧylymi basylym şyǧaru kerek. (Qazandaǧy ärıptesterdıŋ täjıribesındei). Bız Joşy ūlysynyŋ tarihyna bailanysty jyl saiyn ötetın Halyqaralyq konferensiianyŋ kuäsı men qatysuşysy bolǧymyz keledı…
İnstituttyŋ qūryluyna senımsızdık tanytatyndar da bolar. Olarǧa ne deuge bolady? Bızdıŋ bai tarihymyzdyŋ şamamen 200 jyly tarihi jadymyzdan tüsıp qaldy, bıraq būl jerde ǧalymdardyŋ kınäsı joq. Bai tarihymyzdyŋ osy bır kezeŋın mındettı türde zertteu kerek. İä, belgılı bır qarjylyq şyǧyndar men äjeptäuır ǧylymi qyzmetkerlerdıŋ ştatyn jasaqtau qajet bolar. Mysaly, Chehiia men Polşada jäne basqa da europalyq memleketterde öz tarihynyŋ qandai da bır qysqa kezeŋıne arnalǧan, mysaly, saiasi quǧyn-sürgın däuırın (20-30 jyl) zertteitın instituttar bar, sonymen bırge būl ǧylymi-zertteu instituttarynyŋ ştaty 1000 adamnan asady! Al bızde bütındei 200 jyldyq tarihymyz ūmyt qalyp otyr! Sondyqtan da bız qalasaq ta, qalamasaq ta būl institut aşyluy tiıs. Mūny bügıngı geosaiasi ahual talap etedı. Būl bızdıŋ tarih ǧylymymyzǧa qajet. Täuelsızdıgımızdı odan ärı nyǧaitu qajettılıgı de osy maqsatty tezırek ıske asyrudy talap etıp otyr. Qyzyl keŋırdek bolyp önbeitın aitystyŋ ornyna būl kezeŋnıŋ mamandaryna bas qosyp bırlesıp jūmys ısteu kerek.
Ziiabek QABYLDİNOV, Ş.Uälihanov atyndaǧy
Tarih jäne etnologiia
institutynyŋ direktory
