1986 jyl menıŋ Qaskeleŋ qalasyndaǧy peduchilişede oqyp jürgen şaǧym edı. 16 jeltoqsan künı gruppanyŋ starostasy qūrbym Saltanat Qaŋlybaeva ekeumız kassadan aqşa şyǧaryp aluǧa Almatyǧa keldık. Kün eŋkeigen mezgılde banktegı jūmysymyzdy bıtırıp syrtqa şyqqan edık, alaŋ jaqtan aiqai-şu estıldı. «Ne bolyp jatyr eken?» dep jūrt jinalǧan jaqqa taman baryp, bır jas jıgıtten jön sūrap edık, «Qyzdar, sender estımedıŋder me? Bügın 18 minuttyq plenumda D.Qonaevty ornynan alyp, bırınşı hatşylyqqa respublika halqyna mülde tanys emes, qazaq halqy turaly eş habary joq qaidaǧy bır orysty qoiypty, Kolbin dei ma, bıreu…» dep jauap qaiyrdy. Mūny estıgende bızdıŋ de namysymyz oiandy da, beibıt şeruge qosyldyq ta kettık.
Jinalǧan jūrt patriottyq änderdı şyrqap, öz talaptaryn aityp ūrandatyp jatty. Bıraq jastardyŋ talabyn estır qūlaq bolǧan joq. Bız tün ortasyna deiın tūrdyq ta, saǧat 11 şamasynda taksi ūstap, Kirov 236-daǧy jūmysşylar jataqhanasyna qaittyq. Menıŋ aǧa, tätem men qūrbymnyŋ apaiy sonda tūratyn. Sol küngı Almatynyŋ suyǧy älı esımnen ketpeidı. Dırdek qaǧyp jataqhanaǧa kelgende, vahter aǧai bızdı äzer kırgızdı. Ol kısıler de sol küngı oqiǧadan habardar eken: «Jap-jas balasyŋdar, aralaspaŋdar ondaiǧa» dep bıraz aqylyn aitty. Taŋerteŋ tuysqandarymyzǧa «sabaqqa baramyz» dedık te, tura alaŋǧa tarttyq. Kelsek, SHİ, QazMU, Zoovetinstitut, Narhoz studentterı «Är ūlttyŋ öz basşysy boluy kerek!» degen plakattar ūstap, «Är halyqtyŋ öz kösemı boluy kerek. Qazaqstanǧa qazaq basşy kerek!», «Kolbin ketsın!» dep ūrandatyp tūr eken. Solarǧa qosyldyq ta kettık. Oiymyzda eş jamandyq joq. Brejnev alaŋyndaǧy şeru qandy oqiǧaǧa ainalady dep mülde oilaǧanymyz joq.
«Atameken», «Menıŋ Qazaqstanym» änderın şyrqaǧan jastar bır-bırımızdı qoldap, özara medet berdık. Jıgıtter qyzdarǧa qamqorlyq tanytsa, qyzdar jıgıtterdı qoldap, jıgerlendırıp tūrdy. Sol künı bırınşı ret jazuşy Sofy Smataev aǧany kördım, jazuşy aǧamyz jastarǧa «qaityŋdar, ainalaiyndar, bosqa arandap qalasyŋdar, myna äskerler senderdı aiamaidy, BTR-lar, mūzdai qarulanǧan orys äskerlerı kelıp jatyr. Estır qūlaq bolsa, keşeden berı bır keler edı ǧoi» dep aqylyn aitty. Bıraq jastar oǧan toqtaǧan joq.
Yzǧyryq süiekten ötedı. Toŋyp, bır jaǧy qarnymyz aşyp, jaurap ta tūrmyz. Bıraq eşkım kerı qaitqan joq, bır uaqytta qorşap tūrǧan soldattar bızge su şaşyp, ūlyǧyp tūrǧan jastardy ūryp-soǧa bastady. Alaŋ opyr-topyr boldy da kettı, men arqamnan tigen qatty soqqydan ūşyp tüstım. Eŋbektep tūra almai jatqan menı äldekımder tūrǧyzbaq bolǧanda, paltomnyŋ jaǧasy dar etıp aiyrylyp kettı. Sol kezde papaha kigen bır er adam «qyzym, myna jaqqa qarai jügır» dep belgı berdı. Saltanat ekeumız solai qarai tūra jügırdık, artymyzda itter abalap, bızdı quyp keledı. Bız sol ekpınmen 28 panfilovşylar parkınen bır-aq şyqtyq. Ainalyp «Saiahat» avtovokzalyna barsaq, art jaǧynda bır esık aşyq tūr eken, jyǧylyp-sürınıp ışke enıp edık, ışte bır orys äiel eden juyp jür eken, «O, Boje» dep qorqyp kettı de, dereu selt etıp, «bylai jürıŋder» dep ymdady, süiretılıp sol kısınıŋ eden juatyn saimandary tūratyn quysqa kırıp kettık. Jyly jer eken, trubaǧa su bolǧan kiımderımızdı jaiyp qoidyq. Arqam udai aşyp, basym meŋ-zeŋ, Saltanat ta oŋbai taiaq jeptı, aiaǧyn uqalap otyr. Sol jerde ūiyqtap qalyppyz.Taŋǧy 6-larda apai oiatty, «Tynyştaldy, soldattar ketıp qaldy, menen sūrady, «joq, körmedım» dep aittym» dedı. Orys bolǧan soŋ onyŋ sözıne sengen şyǧar. Bızge orys apaidyŋ ülken kömegı tidı. Ol kısı avtobusqa bilet alyp keldı, taŋǧy 7:30-da jolǧa şyqtyq.
Jol boiy tekseru. «Studentpız, sabaqqa bara jatyrmyz» dep studenttık biletterımızdı körsetemız. Qazaq milisiia jıgıtterı ündemeidı, qazaqşa «abailaŋdar» dep kübırlep qoiady. Ol kezde qazaqşa söz aitudyŋ özı erlık edı. Aman-esen uchilişege jettık, kelsek abyr-sabyr, tez arada tekseru bastalyp ketıptı.
36 «A» gruppanyŋ kuratory Maira Valievna bızdıŋ qaida barǧanymyzdy sezdı, bılem, «Sender qalaǧa aqşa şeşıp aluǧa bardyŋdar, solai aitasyŋdar» dedı. Bızdı banktıŋ sol bır japyraq chegı qūtqardy. 2-3 künnen keiın KGB-dan adamdar kelıp, sūraqtyŋ astyna aldy. Kuratorymyz araǧa tüsıp aman qaldyq. Jaǧasy jyrtylǧan paltony qoqysqa tastadym. Sodan berı aiazy süiektı, yzǧary jürektı qaryǧan jeltoqsan aiyn eş ūmytqan emespın. Jadymda şemen bolyp bailandy da qaldy.
Bızdı qorşaudan şyǧaryp jıbergen, papaha kigen adamnyŋ da kım ekenın keiın bıldık. Ol general M.Qalmataev eken. Kezdesudıŋ sätı tüspedı. Ol aǧamyz da marqūm bolyp ketıptı. Al «Saiahat» avtovokzalyndaǧy orys apaidy neşe ret ızdep bardym, jūmystan ketıp qalypty. Sol betı taba almadym.
Sodan berı 30 jyldan astam uaqyt öttı. Künı keşege deiın alaŋda bolǧanymyzdy jasyryp, elge aitudan qorqyp jürdık. Menıŋ jastarmen bırge alaŋǧa şyqqanymdy ata-anam bılgen joq. Keiın fotomdy körıp (alaŋda tūrǧanda fotoǧa tüsırıp alǧan ǧoi) «sen be?» degende, «joq» dep jaltaryp jürdım. Äbden qorqyp qalǧanbyz ǧoi. Qazır bas qalada baqytty tūrmys keşıp jatyrmyn. Jyly janūiam, ekı balam bar.
Jeltoqsanǧa älı tolyq baǧa berılgen joq. Menıŋşe, jeltoqsanşylarǧa da saiasi märtebe beru kerek. Aramyzda älı künge deiın aqtalmaǧan adamdar da bar. Būl – täuelsız elımızge ülken syn. Öitkenı jastar alaŋǧa qazaq elınıŋ müddesın qorǧap şyqqan joq pa?!
Baian ÄLİQYZY,
jeltoqsanşy
