Quǧyn-sürgın ärbır otbasyn ainalyp ötpedı

Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Q.Toqaevtyŋ «Täuelsızdık bärınen qymbat» atty maqalasynan soŋ saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna qatysty mäsele qaita köterıldı. 2020 jyldyŋ qaraşasynda «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönınde memlekettık komissiia turaly» Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 2020 jyly 24 qaraşada №456  Jarlyǧy şyqty.

Atalǧan Jarlyqqa säikes «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerı jönındegı öŋırlık komissiia qūru turaly» Nūr-Sūltan qalasy äkımdıgınıŋ 2021 jyldyŋ 26 qaŋtarynda №506-241 qaulysy şyǧyp, qūrylǧan komissiia öz jūmysyna kırıstı.

Osy komissiianyŋ jūmys tobynyŋ jetekşısı retınde arhiv qorlarymen jūmys ısteu barysynda Aqmola öŋırınıŋ özınen bırneşe myŋdaǧan adamdardyŋ qylmystyq jäne äkımşılık ıster bo­iynşa aiyptalyp, jauapqa tartylǧandyǧyn baiqadyq. Nege osynşalyq köp adam jauapqa tartyldy degen sūraq qoia otyryp, ärbır ıstı zerdeleuge jäne sebebın aşuǧa ūmtyldyq.

Saiasi quǧyn-sürgınnıŋ bükıl Keŋes Odaǧyn qamtyǧandyǧyn qazaq jerıne basqa respublikalardan milliondaǧan adamnyŋ küştep deportasiialanǧandyǧyn baiqadyq.

Sonymen qatar Qazaqstannyŋ öz ışınde de bailar men kulaktardy jäne olarǧa niettes degenderdı, et jäne astyq daiyndauǧa qarsylyq bıldırgenderdı, kei jaǧdaida salyq oryndai almaǧandardyŋ özın sailau qūqynan aiyryp jer audarǧanyn, eŋbekpen tüzetu lagerlerıne jıbergendıgın qūjattardy zerdeleu barysynda kördık.

Et jäne astyq daiyndauda şamadan tys meje qoiu, jospardyŋ öte joǧary boluy auyl şaruaşylyǧyn auyr jaǧdaiǧa duşar ettı. 1930 jyly Ukrainada jinalǧan astyqtyŋ 27 paiy­zyn, 1931 jyly – 33%, al Soltüstık Kavkazdan 1930 jyly – 46 paiyzyn, 1931 jyly  63% aldy. Astyq daiyndau ūiymdary kolhozdardan 1931 jyly qara bidaidy 5-6 som, bidaidy 7-8 somnan aldy. Zertteuşıler pıkırınşe, būl astyqtyŋ öz baǧasynan bırneşe ese arzan edı. Bıraq, köp jaǧdaida alynǧan astyq üşın eşteŋe tölemedı. Osyndai jaǧdai Qazaqstanda da boldy. El ışıne aşarşylyq kıre bastaǧanda egıstıkten masaq jinaǧandardy baryn kämpes­kelep, kolhoz mülkın talan-tarajǧa saluşylar retınde 10 jylǧa nemese odan köp merzımge sottady jäne jer audardy.

Keŋes ükımetınıŋ 1932 jyldyŋ 7 tamyzynda şyqqan zaŋy boiynşa «Qoǧamdyq menşıkke onyŋ ışınde kolhoz menşıgıne de qastandyq jasau­şylar halyq jauy retınde qarastyrylu qajet. Qoimadan astyq ūrlaǧan, egıstıkten masaq tergen nemese mal ūrlaǧan aiyptylar barlyq mülkı kämpeskelenıp, atu jazasyna kesıldı. Qara küzde aştyqtan ısıngen adamdar qar astynan jinalǧan egınnen qalǧan masaqtardy tergenı üşın qylmysqa tartylyp sottaldy, bary kämpeskelenıp tysqary respublikalarǧa jer audaryldy. Qazaq jerıne de Resei men Ukrainadan jer audarylǧandar keldı.

Aqmola öŋırınde de et daiyndau jäne astyq ötkızu josparyn oryndamaǧandar, narazylyq bıldırgenderge qylmysty ıs aşylyp, Qaraǧandy eŋbekpen tüzetu lagerıne jıberıldı.

Baiqaǧanymyz, Keŋes Ökımetınıŋ küşteu şaralary bılımdı, auqatty qazaq otbasylarynyŋ bärıne juyǧyn şarpyǧanyna közımız jettı. Bır atanyŋ balalarynyŋ özı är kezeŋde quǧyn-sürgınge ūşyrap otyrǧan. Osylardyŋ bärıne nazar salyp, zerdelep otyrǧanda osyndai jaǧdai «bızdıŋ de otbasynyŋ basynan öttı emes pe?» degen oi qylaŋ berdı.

Menıŋ atam Darkenov Tūrmaǧambet (arhivtegı keibır derekterde Darkin Tūrmaǧambet dep jazylǧan) 1899 jyly Maiqarau bolysynda Därke qajynyŋ otbasynda düniege kelıptı. Torǧaidaǧy qazaq-orys mektebınde oqyǧan, sauat­ty, közı aşyq Tūrmaǧambet atamyz zamannyŋ bet alysyn tüsındı me, äkeden qalǧan mol mal-mülıktı tärkıleu bastalmai tūryp öz erkımen Keŋes ükımetıne ötkızedı. Partiia qataryna ötedı. Nauyryzym audanynda qyzmet ıstep partiia ūiymynyŋ hatşysy bolady.

Bıraq äkesı Tıleubaiūly Därkennıŋ auqatty bolǧany, ekı ret qajyǧa barǧany, soŋǧy ret Mekke, Medinege 1910 jyly qajylyqqa baryp, elge qaityp kele jatqanda qaitys bolǧanyna jäne äkesı qaitys bolǧanda 11-12-ler şamasyndaǧy bala bolǧandyǧyna qaramastan senımsız element retınde aiyptalyp, üstınen bırneşe ret aryz tüsedı..

1929 jyly qazanda «Nauyryzym ısı» boiynşa qylmysty ıs qozǧalyp, Dulatovtyŋ kontrrevoliusiiaşylyq baişyl Alaşordalyq tobyn belsendı qoldaǧany, qyzmet barysyn paidalanǧany jäne antikeŋestık ügıt pen nasihat jasaǧany üşın aiyptaldy. Arhiv qoryndaǧy qūjatta «Darkin Turmagambet, jenatyi, kazah, gramotnyi, byvşii chlen VKP(B) – po st. 58-10 i 117 UK» dep jazylǧan. «Nauyryzym ısı» boiynşa bızdıŋ atamyz Tūrmaǧambetpen bırge Maqatov Dosmūhamed (Dosan), Äjıbekov Äbdıkärım, Elıkbaev Tılemıs, Älışbaev Aliahmet, Balǧymbaev Erjan, Nūrpeisov Abbas, Şoqbytov Rahmet, Taltaqaev Mūqaş, Ötelbaev Battal, Köşkımbaev Şärmen, Juasbaev Biǧazy barlyǧy 12 adamǧa ıs qozǧaldy.

Atalǧandar ışınen 7 adam aqtalyp, onyŋ ışınde Tūrmaǧambet atamyz da bar, kepıldıkpen, şartty türde qyzmetıne kırısedı. Bıraq, älı de OGPU-dıŋ baqylauynda bolady. Nauyryzym, Semiozer, keiın Qarabalyq audanynda qyzmet ıstedı.

30-jyldardaǧy aşarşylyqta elden aua köşken bosqyndardy qaitaru jäne aştardy azyq-tülıkpen qamtamasyz etu, tamaqtandyru jūmystaryna basşylyq jasaidy. Osy kezde Torǧai elıne ǧana emes, tysqary öŋırlerge de tanymal aqyn Küderı Joldybaiūly eldı jailaǧan aşarşylyqty sipattap, kömek sūrap ınısı, bauyry Darkeūly Tūrmaǧambet atamyzǧa öleŋ jazyp jıbergen eken. Sol öleŋ joldary arhiv qorynda jäne Ǧylym akademiiasynyŋ sirek qoljazbalar qorynda saqtalyp, keiıngı ūrpaqqa jettı. Aqynnyŋ būl öleŋı aşarşylyqty közımen körıp, basynan ötkızgen adamnyŋ janaiqaiy edı.

Aqyn Küderı Joldybaiūlynyŋ ınısı Tūrmaǧambet Darkeūlyna sälemı

 

Közımnıŋ nūry şyraǧym,

Jetıp ölem panaŋa.

Iş bauyrym qan boldy,

Oq tiıp jürek qabyna.

Endı ümıt joq bötennen,

Bolar dep tırek taǧy da,

Qolymyz jetpei bosqa öldık,

Bır tamşy süt aǧyna.

Qoidan beter qyryldyq,

Tigendei ındet tabyna.

Tuǧan bala jat boldy,

Qairylmaityn saǧyna.

Tudy ma dep oilaimyn,

Az küngı dünie baǧyma.

Bır körınıp ketpedıŋ,

Baisūltan, Märdan ornyna.

Qiraǧan balta sabyna,

Süienış bolar bır özıŋ,

Qarasam ıstıŋ naǧyna.

Izdep bır menı kelersıŋ,

Jaqyndyqtyŋ baǧyna.

Er türımnen airyldym,

Qanatymnan qairyldym,

Kelgen şaqta qūdai-au,

Öletūǧyn şaǧyma,

Qosylmas türım körındı,

Qojabike tamyna.

Elden topyraq būiyrmai,

Kırmeitın jerge ainaldym,

Qarǧa adym jer mūŋ boldy,

Qazyqqa ajal bailandym.

Qūr terım tūr qaudyrap,

Süiegım qaldy saudyrap,

Baladan paida bolmady

Qūr basym qaldy jaudyrap.

Aştyqtan basqa dertım joq,

Talyqsyp tūrmyn maujyrap.

Kelseŋ körmei ketpessıŋ

Qūlaǧanda üstıme, atpaityn

edı-au taŋ bıraq,

Atanyŋ köŋılı balada,

Artymda jalǧyz bau qūraq.

Jaratpasaŋ töresıŋ,

Endes bauyr bolǧanmen

Ärkımde şybyn jan bıraq,

Men ne deiın endesım,

Bauyr dep ızdep kelmeseŋ,

Qol ūşyŋdy bermeseŋ,

Almasaŋ ata sälemın,

Törelıgıŋdı jeŋbeseŋ.

Qūdaidan ne dep tıleiın

Şyǧarda üş myŋ salyp eŋ,

Ketkenıme nalyp eŋ,

Aǧyke deitın ınıŋ joq

Ökınışpen qalyp eŋ.

Tüzık dep kımge erersıŋ,

Üzık dep kımge senersıŋ,

Izdep bır tapsaŋ demersıŋ,

Töleŋgıt emes töresıŋ,

Bauyryŋdy jatqa tastama,

Sälemım jetse kelersıŋ.

Endı maǧan kelgende

Körsetpeseŋ özıŋ bıl,

Bas qamynyŋ elesın.

Asyldan qalǧan tūiaqsyŋ,

Betege emes qiiaqsyŋ,

Jasy men kärı bas şūlǧyp,

Sözıŋe toqtar, bi-aqsyŋ.

Senen böten būrylyp

Zardy kımge aitamyz,

Balapandai asyrap,

Bas köterıp şalqyŋyz,

Barşa jūrtqa qadırlı

Qymbat bolsyn narqyŋyz.

Kürmeuı qysqa ǧūmyrda

Qiyndyq körmei qalqyŋyz.

Qaraşyǧy közıŋnıŋ,

Jat bolmasyn jalqyŋyz,

Jetse habar endesım,

Auzyma kelıp su tamyz.

Aşa almai jabyq tündıktı,

Ölımge qazaq köndıktı,

Kımnen kelgen qasıret

Sūraityn adam joq tıptı.

Jürmın qaŋǧyp är üide,

Tausyldy tūzym fanide,

Ölıktıŋ isı aŋqidy,

Beijai bop tūrmyn bır küide.

Bolar ma mūndai taqyrlyq

Künım bır tudy paqyrlyq,

Sälemım osy aqyrlyq

Bır kelı mai bermeseŋ,

Ata aruaǧyn şaqyrdyq.

Küderı aqyn öleŋınıŋ tereŋ iırımderıne, qaltarystaryna üŋılgende tarih tūŋǧiyǧyna tastalyp, ūzaq jyldar tūmşalanǧan, aitylmaǧan aqiqatty köremız. Ärbır öleŋ jolynda halyqtyŋ qinalysy, janaiqaiy aqyn auzymen aitylyp otyr. Küderı Joldybaiūlynyŋ osy öleŋınıŋ qūndylyǧy jäne basqa aqyndar şyǧarmasynan erekşelıgı sonda, aqyn oqyǧanyn, nemese bıreuden estıgenın jazyp otyrǧan joq, öz basynan ötkendı, körgen qiynşylyqty, halyq basyndaǧy qasırettı jazyp otyr. Aştyqtan jüre almai şybyndai qyrylyp, jol boiynda şaşylyp jatqan qazaqtar halın «Qolymyz jetpei bosqa öldık, Bır tamşy süt aǧyna. Qoidan beter qyryldyq, Tigendei ındet tabyna» degen joldarmen baiandaidy. Jany auyryp aşynǧan aqyn «Jürmın qaŋǧyp är üide, Tausyldy tūzym fanide, Ölıktıŋ isı aŋqidy, Beijai bop tūrmyn bır küide» dep bükpesız şyndyqty jazady.

Atamyz osy aşarşylyqtan Qarsaqpai, Aqtöbe, Qyzylorda jäne basqa jaqqa elden aua köşken bosqyndardy qaitaru jūmystarynyŋ basy-qasynda boldy. Aua köşken halyqty elge qaitaruda, olardy ornalastyruda köp eŋbek sıŋırdı. Mümkın elge jasaǧan jaqsylyǧynan bolar, arhiv qūjattaryndaǧy jinalǧan qūjattarda atamyzdy Tūrmaǧambet dep atymen atamai «Aǧyke» dep atapty.

Bıraq, auqatty taptan şyqqandyǧy, äkesınıŋ qajy bolǧandyǧy, kezınde «Nauyryzym ısıne» tartylǧany 1937 jyly qaita köterılıp taǧy qylmys­tyq ıs qozǧalyp, jer audarylady. Keiın aiybyn maidan dalasynda juu üşın, jasy qyryqtyŋ üşeuıne şyǧyp ketkenıne qaramastan äskerge alynyp «aiyptylar batalonyna» (ştrafbat) jıberıledı.

Soǧystan aman-esen kelıp, köp ūzamai 1948 jyly nauryzda qaitys bolady.

Keŋestık däuırdıŋ quǧyn-sürgını atamyz Tūrmaǧambettı ǧana emes, äkemız Ǧazizdı de ainalyp ötpedı.

Soǧysqa deiın Qostanai qalasynda pedagogikalyq uchilişenı bıtırgen äkemız, 1940 jyly qaŋtarda äsker qataryna alynyp, 150-atqyştar diviziiasynyŋ, 674-atqyştar polkıne jıberıledı. Soǧys bastalyp, 1942 jyly 26 mamyrdy Harkov oblysynda Lozovaia stansiiasy maŋynda qorşauǧa tüsıp, tūtqynǧa alynady. Nemısterdıŋ bırneşe konslagerlerınen ötıp, 1943 jyly «Türkıstan legiony» qūramyna alynady. Fransiianyŋ Sangaudens qalasynda, keiın Polşanyŋ Legionova jerınde daiyndyqtan ötedı. 1944 jyly tamyz aiynda fransuz partizandaryna qosylady. 1945 jyly şılde aiynda Berlindegı Keŋes ükımetınıŋ filtrasiialyq lagerınde tekserısten ötken soŋ, 1945 jyldyŋ 24 tamyzynan 1946 jyldyŋ mamyryna deiın äskeri qyzmette bolyp bosatylady.

Otanyna oralǧan soŋ Qostanai oblysynyŋ Semiozer audany (qazırgı Äulieköl audany) Noǧaköl kolhozynyŋ Qoiandaǧaş auylynda tūrady.

Bıraq, 1947 jyldyŋ qyrküiegınde ūstalyp, 58-baptyŋ «b» tarmaǧy boiyn­şa 25 jylǧa bas bostandyǧynan airylyp, eŋbekpen tüzeu lagerıne Magadan oblysyna jıberıledı. Atalǧan 58-1-baptyŋ «b» tarmaǧy boiynşa  «Otanyna opasyzdyq jasau, … äskeri qyzmetşıler jasaǧan naq sol qylmystar eŋ joǧary qylmystyq jaza – barlyq mülkı tärkılenıp, atu jazasyna kesıledı». Mıne, būl – Keŋestık jüienıŋ zaŋǧa negızdelgen zaŋsyzdyǧy.

1955 jyly 11 qazanda äkemız Darkenov Ǧazizge qatysty ıs qaita qaralyp, 25 jylǧa bas bostandyǧynan aiyru jazasy özgertılıp, 10 jylǧa qysqartylyp, eŋbekpen tüzeu lagerıne auystyryldy.

Osylai atamyz Tūrmaǧambet te, äkemız Ǧaziz de 58-bappen sottaldy. Bırınşısın, atamyzdy jalǧan aiyp taǧyp «halyq jauy» dep sottasa, ekınşısın äkemızdı qorşauda qalyp, tūtqynǧa tüsıp, amalsyzdan «Türkıstan legiony» qatarynda bolǧany üşın sottady. Keŋestık kezeŋnıŋ quǧyn-sürgını äkelı-balaly ekeuın, bızdıŋ äulettı de ainalyp ötpedı.

Täuelsızdıktıŋ nätijesınde elımızde ärtürlı jaǧdaida jazyqsyz qudalanǧandardy aqtau jūmystary jürgızılude. Menıŋ atam men äkemdı aqtau da – uaqyttyŋ enşısınde.

                  Qūrmanǧali Darkenov,

L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ

Professory