Ramazan STAMǦAZİEV: DÄSTÜRLI ÄNŞILERDIŊ BASYN QOSATYN ORTALYQ KEREK

Bır apta būryn Kongress-holda halqy­myz­dyŋ düldıl änşısı Ramazan Stamǧazievtıŋ «Aittym sälem, saǧynyp» atty konsertı öttı. Qairat Baibosynov, Jänıbek Kärmenov syndy dästürlı än darabozdarynyŋ aldyn körıp, qazaq änınıŋ bar qadır-qasietın boiyna sıŋırgen änşınıŋ önerıne halyq dürkırete qol soqty. Sonymen qatar,  konsertte Ūltu Qabaeva, Seiıl Aiaǧanov, Özgerıs Şerıkbai än saldy. Onyŋ alǧaşqysy keş iesınıŋ ömırdegı de, önerdegı de jūby bolsa, ekınşısı  – syilas ınısı, al üşınşısı – şäkırtı. Joǧaryda attary atalǧan ūlaǧatty ūstazdarynan alǧan tälım-tärbienıŋ jolyn jalǧaǧan änşı qazırgı taŋda öz şäkırtterın de atamūra önerdıŋ qasietın sezınuge, boiauyn solǧyndatpauǧa baulyp jür. Sahnadan köp körınbeitını de sodan. Esesıne onyŋ şäkırtterın Almaty men Astanadan, tıptı, Qytai elınen de kezdestıruge bolady. Ärine, olardyŋ alar asulary älı alda. Al, Ramazan Stamǧazievtıŋ özı qandai biıkke jetse de, qazaqy qarapaiym qalpynan ainyǧan emes. Özı turaly emes, özgeler turaly aituǧa beiım. Elordaǧa qonaqtap kelgen änşımen konsert aldynda sūhbattasqanda sony baiqadyq.

– Ramazan aǧa, As­tanaǧa konsertpen kelıp jatyrsyz. Erke Esıl boiyndaǧy elordaǧa bırjola qonys audaru oiyŋyzda joq pa?
– Astana – tamaşa şahar ǧoi. Mūnda kelıp, jūmys ısteuge bolady. Alaida, Almatyda jaǧdaiym jaman emes. Üiım, jūmysym, aralasatyn ortam bärı sol qalada. Özım de Alataudyŋ etegınde tuyp-ösken qazaqpyn. Äzırge köşetın oiym joq, elde, tuǧan jerımde qyzmet jasap, şapqylap jürmın.
– Qazırgı taŋda sızdı ūstaz retınde tanyp jürmız. Teledidardan da köp körınbeisız. Ilgerıde bır sūhbatyŋyzda ötken ǧasyrdyŋ zūlmatqa toly otyzynşy jyldary armanda ketken bozdaqtardyŋ mūrasyn jaŋǧyrtyp, eŋbek jazu josparyŋyzda bar ekenın aitqansyz. Būl jaǧy qalai bolyp jatyr?
– Kezınde bızdıŋ qazaq dalasynda adam tūrmaq söz de, än de sottalǧan zaman bolǧan. Sol aumaly-tökpelı kezeŋde Han Täŋırı bauraiynda köptegen änder tyŋdauşysyna jetpei qaldy. Öitkenı, aşarşylyq zamanynda, el ürkıp, arǧy jaq pen bergı jaqqa tarydai şaşylǧan uaqytta adamdarmen bırge ülken mädeniet te köşıp kettı. Keiınnen 1959-60 jyldary şekara aşylyp, ketken qazaqtyŋ basy keiın qaiyrylyp, jūrtqa qaityp kelgen kezde sol mädeniet pen önerdıŋ bırazy qaita oraldy.
Jetısu öŋırınıŋ aqyndyq, änşılık mektebınıŋ özı Qaban jyraudan bastap Süiınbai, Jambyldan, Ümbetälıden tartyp, Sarbas, Kenenge deiıngı aralyq, Däneş aǧalaramyz, Qalqa, Pışän bolyp jalǧasyp kete beredı. Geografiialyq jaǧynan kesıp alǧanda Han Täŋırı etegınıŋ özınde nebır myqtylar ömır sürgen. Mysaly, Şaltabai. Kezınde itjekkenge aidalǧanda:
Menıŋ atym Şaltabai
Asyldan soqqan baltadai.
Şaltabaidai jalǧyzdy
Kım ızdep artynan qaitady-ai, – dep bozdaǧan būl önerpaz. Osy siiaqty qazaqtyŋ jadynda saqtalǧan änderdı ızdep jürgen jaiymyz bar.
Mäselen, Qapez Baiǧabylūly 1939 jyly atylyp kettı. Ködek Baişaǧanūly syndy ülken aqynymyz ötken. Būl kısı de bızdıŋ Han Täŋırı bauraiynda ömır sürıp, keiınnen Qytaiǧa baryp, sol jaqta qaitys boldy. Qazır süiegı Mys degen qalanyŋ tübınde jatyr. Ol kısıden qalǧan «Ködektıŋ aitqany», «Ködektıŋ aitystary», joqtaulary, estı sözderı – bır töbe.
Bala jasynan zaǧip Yryskeldı degen aqynymyz boldy. Soqyr bolsa da şyŋǧyrtyp şyndyqty aitamyn dep ol da qudalandy. Aqyry Qytaida «Soqyr aqyn» degen atpen tanyldy.
Osy siiaqty tūlǧalardyŋ elge jetpei jatqan änderın, sözderın, aitystaryn, maqamdaryn tır­nektep jinap, bırdı-ekılı sahnaǧa şyǧaryp jürmız.
– Qazır türlı än jinaqtary şyǧyp jatyr. Sonda Jetısu änderınıŋ antologiiasy dei­tındei eŋbek älı künge deiın jaryq körmegen be?
– 1989 jyly Saǧatbek Medeubekov degen aǧamyz, Bazaraly Müptekeev bastaǧan bıraz zertteuşıler Jetısu öŋırınde, Han Täŋırınıŋ bau­raiynan bıraz dünielerdı jazyp alyp, sol ölkenıŋ küiı men änıne qatysty antologiia şyǧardy. Osydan bes jyldai būryn «Qazaqtyŋ 1000 änı» men «Qazaqtyŋ 1000 küiı» degen antologiialarǧa bıraz dünieler qosyldy. Bıraq, älı jetkılıksız. Ekspedisiialardy jasaqtap, älı de jinaqtau kerek. Zertteu, anyqtau jūmysy da qajet.
– Dästürlı än önerınen es­tradaǧa qarai oiyssaq. Osy janrda sızdı bızdıŋ paiymdauymyzşa «Dariǧa-däuren» änı tanytty. Estrada janryna qalai keldıŋız?
– Menı «Dariǧa-däuren» änı emes, «Arman» änı estradaǧa tanytty. Qairat aǧanyŋ (Baibosynov – A.Q.) aldynan därıs alyp şyqqannan keiın on-on bes jyldai dästürlı än aityp jürdım. Tūrsynjan Şapaimen tanysqan soŋ ol kısınıŋ änderın estradaǧa qarai beiımdep kördık. Bıraq, taza estradaǧa emes, ol änderdıŋ boiauy, ūǧymy, tüsınıgı qazaqy bolyp, tamyry dästürlı än önerınen tartyldy. Än sözderın belgılı aqyn Nesıpbek Aitūly jazdy. Osy avtorlarmen bırge estradaǧa eŋ alǧaş «Arman» änın jazdyrttyq. Būdan keiın «Dariǧa-däuren», «Aisäulem», «Säule ǧūmyr» syndy änder jazyldy. Būl änderdıŋ ärqaisynyŋ öz tarihy bar, alǧaş oryndalǧan jerlerı de esımde. Mysaly, «Säule-ǧūmyr» änınıŋ tūsauy Mäskeudegı Ülken teatrdyŋ sahnasynda kesıldı.
«Dariǧa-däuren» şyqqanda «Jaŋa ǧasyrǧa – jaŋa än» konkursyna osy änmen qatystym. Alaida, būl än ötpei qaldy. Desek te, sol konkursta jüldelı bolǧan änder halyqtyŋ esınde joq, al, «Dariǧa-däuren» älı ömır sürıp, jūrtymyzdyŋ süiıktı änıne ainaldy (Konsert baǧdarlamasyna būl än kırmegen edı, körermen sūraǧan soŋ oryndaldy – A. Q.).
Osy änder arqyly ekınşı qyrym aşyldy. Qazır köp jerde estrada janrynan konsertter bolyp jatsa nemese dästürlı änder keşterı ötse şaqyrady. Sondyqtan öner adamy bolǧannan keiın tek bır jaqty ǧana jüru jaramaidy. Eger talantyn men talabyn bolyp jatsa, aitatyn sözın, aitatyn änın bolsa, nege sony körsetpeske?!
– Bırneşe jyl būryn «Dariǧa-däuren» änıŋızdıŋ beinebaianyn kördık. Osymen klip tüsırudı toqtatqan siiaqtysyz…
– Joq, «Arman» änı men «Aŋ­şynyŋ änı» deitın qazaqtyŋ halyq änıne de klip tüsırdım. Sodan keiın toqtatyp qoidym. Öitkenı, onyŋ maşaqaty köp. Oǧan ülken qarjy kerek. Jalpy, beinebaian tüsırudıŋ jaqsy jaǧy da, jaǧymsyz jaǧy da bar. Jaqsy jaǧy – milliondaǧan körermennıŋ qiialyna nūr sebı­ledı. Ony körıp otyrǧan adam arman­daidy, saǧynyşyn basady. Klip sättı tüsse, miliondaǧan körermen bır nüktege bailanady. Alaida, qanşama körermendı bır nüktenıŋ ainalasyna ji­naǧan menıŋşe qiianat. Būl – jaǧymsyz jaǧy. Sondyqtan beinebaiandy abailap tüsıru kerek şyǧar degen oiǧa tıreldım. Öitkenı, artymyzda jas ūrpaq bar. Keide änın alyp tastap, beinebaiannyŋ özın qoiǧanda, onda ūltqa kerek saliqaly dünie boluy kerek. Klip atyŋdy şyǧaruǧa, halyqqa tanymal boluǧa erterek, jyldam jetkızetın täsıldıŋ bırı. Bıraq, ony tüsırgen kezde halyqqa qyzmet ısteitın, sanany oiatatyndai jaqsy dünie şyǧaru kerek.
– Özıŋız Arqada şyqqan änderdı de, elımızdıŋ batys ölkesınıŋ tuyndylaryn da, Jetısu änderın de oryndaisyz. Keiıngı kezde būl änder men solardy şyǧarǧan tūlǧalarǧa qatysty tartystar bolyp jatyr. Mäselen, bıreuler Segız serı tarihta bolmaǧan dese, bıreuler ol änşı emes, jyrau edı deidı. Osyǧan özıŋızdıŋ közqarasyŋyzdy bılsek.
– Būl būrynnan talas-tar­­-
tysqa ainalǧan taqyryp qoi.
Men Qyzyljar deitın qūtty öŋırge gasroldık saparmen barǧanmyn. Sonda «bız Segız se­rınıŋ, iaǧni Mūham­medqana­piia­nyŋ ūrpaǧymyz» degen jer qaiys­tyrǧan halyqty kördım.
Al, özım jalpy dästürlı än köşıne qosylǧaly qanşama arhivterdı aqtardym, bıraz änşılermen aralastym. Qazaq radiosynyŋ arhivınde bıraz jyl jūmys ıstedım. Onda bas redaktordyŋ orynbasary bolyp muzyka bölımın basqardym. 1988-1989 jyl­darǧa deiın Segız serınıŋ atyn estımegenmın. «Qalqaman-Mamyr» siiaqty dastandarǧa qatysty jäne Ǧabit Müsıre­povtıŋ şyǧarmasynda Segız serı aty kezdesedı. «Ol kısı batyr, jyrau bolǧan» degen sözder de bar. Keiınnen «Gauhartas» änı Segız serıge telıne bastady. Qazaq radio­synyŋ qoryndaǧy 11 än de onyŋ atyna jazylyp kettı. Onyŋ arasynda Sädıqojanyŋ «Sary bidai», «Äiken-ai» änderı de, batys ölkesınıŋ tuyndylary da qosylyp ketken. Dau älı künge deiın basylmai keledı. Ol kısı Kadet korpusynda oqydy dedı. Al, Kadet korpusyna qatysty Şoqan Uälihanovtyŋ qanşama eŋbekterı tabyldy. Bıraq Segız serı turaly derek joq. Bälkım eşkım ızdemegen bolar. Alaida oǧan bıraz änder negızsız telıngennen keiın halyq ekıge bölınıp kettı. Eger Segız serı tarihta bolǧan bolsa, ol turaly derek 1988 jylǧa deiın qaida boldy? Myqty muzyka zertteuşılerı ol turaly nege aitpady? «Gauhartas» elge jetken kezde nege avtory jetpei qaldy? degen oilar tudy.
Segız serı jönınde dissertasiialar men diplomdardy jazuǧa kırısken ärıptesterımdı, bauyrlarymdy bılemın. Alaida, ol ısterı aiaqsyz qaldy. Öitkenı, oǧan qatysty älı de däleldeitın dünieler köp.Ūstazdarymyz bızge: «Önerge aq, taza közımen qara. Bılseŋ ait, bılmeseŋ aitpa» deitın. Al, ǧylymda naqty sıltememen däleldenıp aityluy kerek. «Bälenbai aitqan eken» degen sözge senuge bolmaidy.
Mäselen, jaqynda bır aǧa­myzdyŋ kıtabyn aşyp qarasam, Segız serı HIH ǧasyrda qalmaqpen şaiqasyp jür. Būl, tıptı qi­synsyz emes pe?
Ūstazdarymyz bızge «Gau­har­tasty», «Ǧainidı» halyq änı dep üirettı. 1989 jyly Alaş ziialylary aqtalǧan uaqytta än bölıske tüsıp, jer-jerge, ru-ruǧa tartys bastaldy. Mysaly, Ahmet Baitūrsynūly qanşama ändı jetkızdı. Bıraq, än şyǧarǧan joq qoi. Sol siiaqty Qanyş Sätbaev, Mūhtar Äuezov te änderdı jetkızgenı bar. Sol änder jetkızgen adamnyŋ atyna telınıp kettı. HHI ǧasyr – ǧylymnyŋ ǧasyry. Bärı de qazaqtyŋ sözı, qazaqtyŋ äuenı. Bärın oryn-ornyna qoiatyn mezgıl endı kele jatyr.
– Nesıpbek Aitūly, Tūr­synjan Şapai syndy esım­derdı aityp jatyrsyz. Basqa qandai avtorlarmen, äsırese jastardyŋ arasynda kımdermen şyǧarmaşylyq bailanystasyz?
– Kezınde Nesıpbek pen Tūr­synjan aǧalar Almatydaǧy «Qazaqfilm» şaǧyn audanynda körşı bolyp tūrdy. Sonda künde baryp, än men söz jazdyryp alatyn edım. Sol kısılermen şyǧarmaşylyqtyŋ qara qazanyn būrqyldatyp qainatyp jatatynbyz. Nesıpbek aǧa Astanaǧa köşkelı ara-arasynda bolmasa bailanys siredı.
Qazır Aitmūrat Töreǧali degen Qytaidan kelgen öte sauatty muzykantpen jūmys ıstep jatyrmyz. Ol Japoniia­da Simfoniialyq orkestrde 9-10 jyldai oinaǧan adam. Köp­tegen aspaptardy meŋ­gerdı. Po­lifoniia, garmoniiany jaqsy bıledı. Elge, jerge, qazaqqa degen saǧynyşpen oralǧan kompozitor. Sonymen bıraz änder jazdyq. Qūrman Äkpariiaūly degen myqty qazaq ta bar arǧy jaqtan kelgen. Onyŋ da qor­jynyn qaǧyp jatyrmyz.
Qazır bızdıŋ köptegen kompozitorlar europalyq standartqa, europalyq stilge daǧdylanyp būryldy. Al, arǧy jaqtan kelıp jatqan qazaqtardyŋ köbı oǧan älı jete qoiǧan joq. Būrynǧy tıl, būrynǧy ün, būrynǧy äuendı saqtap qaldy. Ūlttyŋ qaimaǧyn ydyrata qoimady. Sondyqtan sol jaqtan kelgen jıgıttermen şyǧarmaşylyq bailanys ornattyq.
– «Qoǧaly köl» degen köp­şılıkke jete qoimaǧan tamaşa ändı oryndaisyz. Būl ännıŋ avtorlary kım?
– Änı jaŋaǧy Aitmūrat
Töre­ǧalidıkı, sözı qazaqtyŋ belgılı aqyny Nūrlan Oraza­lindıkı. Aitmūrattyŋ özı Nūrlan aǧanyŋ kıtabyn alyp, ekı jyl jastanyp oqyǧan. Bıraz öleŋderıne än jazǧan. Sodan Ūltu ekeuımız bırneşe änın taŋdap aldyq.
– Kezınde «Jaiyq qyzy» degen ändegı «Asyqqan balyqşy edı…» degen joldardy «asyq­qan jolauşy edı» dep oryndap, synǧa ūşyradyŋyz. Keiınnen tüzettıŋız be?
– Ol balyqşy bolsa da, jolauşy bolsa da Jaiyq qyzy ǧoi. Zeinolla Qabdolov (än avtory – A.Q.) közı tırısınde menıŋ oryndauymda estıp kettı. Būl kısı eşqandai renış bıldırmedı.
– Dästürlı ännıŋ nasihaty kemşın dep qazır jiı aityp jatamyz. Anau künı gazetımızde belgılı jyrau Almas Almatovpen sūhbat şyqty. Sonda būl adam «Astanadan dästürlı muzyka teatryn aşu kerek» degen oiyn aitty. Sız būǧan qalai qaraisyz? Būǧan alyp-qosaryŋyz bar ma?
– Būl öte dūrys oi. Aigül Elşıbaeva deitın qaryndasym bır telebaǧdarlamada «İt ekeş ittıŋ oinaityn sahnasy, üretın jerı bar. Bız it qūrly joqpyz ba? » dep aitqan edı.
Qarap otyrsaŋyzdar Opera teatry bar, kärıs, ūiǧyr syndy ūlttardyŋ teatry jūmys ısteidı. Qazaqtyŋ drama teatry bır basqa da, dästürlı oryndauşylar bır basqa.
Kezınde dästürlı oryndauşylar kımder boldy? Qazaqstanda teatr önerınıŋ ırgetasy qalan­ǧan uaqytta baiaǧy bızde dombyra ūstap, qadau-qadau dünienı halyqqa jetkızgen Ämıre Qa­şaubaev, Jüsıpbek Elebekov, Manarbek Erjanov, Garifolla Qūrmanǧaliev teatrda akter bolyp ta oinady. Orkestrdıŋ süiemeldeuımen de än aitty. Jamal Omarova, Rabiǧa Esımjanova küisandyqpen de öleŋ şyrqady. Sol dästürdı jalǧastyryp jürgen änşılerımız köp. Ol öte bılımdı, kez kelgen parti­turany oqyp, aityp bere alatyn, şeberlık sabaqtardan ötken, diksiiasy taza, dauysy tamaşa qyz-jıgıtter. Dästürlı änşılerdıŋ basyn qosatyn bır ortalyq kerek.
Qairat aǧalardan keiın bır dästür joǧalyp kettı. Qazaq radiosynda da, «Qazaqstan» ūlttyq arnasynda da avtoportretter joq. Nege qolyna dombyrasyn ūstap, qart qobyzyn qūşaqtap jürgen adamdardyŋ közı tırı kezınde avtorlyq portretın jazyp almasqa? Ömırbaianyn, jetken şyǧarmaşylyq biıkterın körsetpeske? Aldynǧy buyn, orta buyn degen bar. Jylda konkurstarǧa qanşama talantty jastarymyz qatysyp jatady. Solar jylyna konsertte bır-ekı ret qana än aitady, onyŋ özınde bır ändı altauymyz-jeteuımız qosylyp şyrqaimyz. Soǧan mäzbız. Al, bır ännıŋ özı bır tarih, bır ömır, bır dastan, tıptı roman desek te bolady. Sony bır-bır joldan aitatyn halge jettık qazır.
Ortalyǧymyz bolsa konsert­terdı de jazyp, ǧylymi kıtap­tardy da şyǧaratyn edık. El-elde, jer-jerde qalǧan qanşama dünielerımız bar. Solardy ji­naqtauymyz kerek. Mysaly, T.Jürgenov atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner akademiiasynyŋ «Dästürlı muzykalyq öner» kafedrasynyŋ janynan aşyl­ǧan zerthanamyz bar. Jylda üşınşı kurs studentterın Moŋ­ǧoliiaǧa, Qytaiǧa jıberemız. Majarstanda qypşaqtarǧa da attandyramyz. Jalpy, jan-jaqtaǧy türkı tıldes elderge jıberuge tyrysamyz. Sol jaq­tardan tabylǧan mūralardy
jinaityn ortalyq bolsa degen armanymyz bar. Sol jerde jinalyp, redaksiiadan ötse, ǧylymi keŋesten qaralsa, kıtap bolyp basyl­sa; būl ortalyqty aldyn­ǧy, orta, keiıngı buyndar­dyŋ basy qosylyp otyrsa bız qazır basqa därejede, basqa biıkte otyratyn edık. Qazır mektep-mektepke bölınıp aldyq. Būryn qazaqtyŋ halyq änı, qazaqtyŋ halyq oryndauşylary bolatyn.
– Ämırenıŋ kezınde Parijde qazaq änın asqaqtatqany tarihtan belgılı. Özıŋız jaŋa Mäskeude än şyrqa­ǧany­ŋyzdy aittyŋyz. Basqa qai elderdıŋ sahnasyna şyq­tyŋyz?
– Sankt-Peterburgtıŋ Mariia teatrynda öleŋ aittym. AQŞ-tyŋ astanasy Vaşingtonda Kennedi ortalyǧynda da, Niu-Iorktyŋ Karnegi holynda da än saldym. Kievtıŋ ülken sahnalarynda öner körsettım. Koreiada boldym. Germaniia, Fransiia syndy Europanyŋ köptegen memleketterınde gastroldık saparlarmen bardym. Qazırgı TMD elderınıŋ bırazynda boldym. 1997 jyly Özbekstannyŋ Samarqan qalasynda ötken «Şyǧys äuenderı» degen ha­lyqaralyq baiqauǧa qatysqan 42 memlekettıŋ arasynda jülde aldym. Odan keiın būl festival qanşama ret öttı, bırde-bır qazaq oryn ala almai keledı.
– Şeteldıŋ körermenderı qandai? Olardyŋ Qazaq­stan­daǧy körermenmen aiyr­maşylyǧy bar ma?
– Ol jaqtarda qarapaiym halyq konsertke kelmedı. Tıptı, keibır jerlerde älemdık deŋgeide aty mäşhür bolǧan simfoniialardyŋ partiturasyn qarapaiym körermen konsertke alyp kelıp, dūrys-būrystyǧyn tekserıp otyrady. Änşınıŋ notanyŋ dūrys nemese dūrys emes alǧanyn baqylaidy. Eger dūrys alsa, qol soǧyp, qoşametteidı. Qaltaly adamdar şyn öner­pazǧa demeuşılık. Bır keremet konsertke bola tez arada bır qaladan ekınşı qalaǧa tıkūşaqpen ūşyp keletın jaǧdailary bar. Qazaqqa kelgende de olar sen jönınde, Qazaqstan turaly ǧalamtor arqyly mındettı türde bılıp alady.
– Dästürlı än önerın örıstetıp, önegelı ıs jasap jürsız. Tarihtyŋ tasasynda qalǧan tūlǧalardyŋ şyǧarmalaryn nasihattap jürgen eŋbegınız de – bır töbe. Talai talantty jasty baptap, öner aspanyna qalyqtatyp ūşyrdyŋyz. Onyŋ barlyǧy elım dep soqqan jüregıŋızdıŋ näzık lüpılı dep ūǧamyz. Bızdıŋ basylymǧa bergen parasatty oi, salmaqty sūhbatyŋyz üşın alǧys aitamyz!

Äŋgımelesken: Amanǧali QALJANOV