RAS SÖZ AZ BOLMASYN!

Ǧarifolla ESIM, akademik

RAS SÖZ AZ BOLMASYN!

(Esse)

Hakım Abai üşınşı qara sözınde öz zamanyna syn aitqan. Ol syndy halqyn mensınbegendıkten emes, kerısınşe, namysy kernegen soŋ aityp otyr. Syn aitudyŋ mänısı mınnen arylu, tazaru, keler zaman kelbetın boljauǧa talpynysynan tuǧan. Özınıŋ kemşılıgın bılgen adam – aqyldy adam. Öz halqynyŋ kemşılıgın bılgen adam – danyşpan. Kemşılıktı bılu adamǧa odan aryludyŋ mümkındıgın bermek. Öz kemşılıgımızdı jaqsy bılemız, Sondyqtan da, bız myqty elmız degen oi osyndai tüsınıkterden şyqqan. Abai aitady: «Qazaqtyŋ bırınıŋ-bırıne qaskünem bolmaǧynyŋ, bırınıŋ tıleuın bırı tılespeitūǧynynyŋ, ras sözı az bolatūǧynynyŋ, qyzmetke talasqyş bolatūǧynynyŋ, özderınıŋ jalqau bolatūǧynynyŋ sebebı ne?»

İä, sebebı nede? Aitarym, qazaqtyŋ Abai tūsynda bas bostandyǧy bolma­uynda, halyqtyŋ basyn bırıktıretın eldık ideianyŋ joqtyǧynda. Bodandyqqa tüsken halyqtyŋ mınez-qūlqy ūsaqtalyp, hareketı äreket bolyp ketetını äu bastan belgılı qaǧida. Handyq däuırde qalyptasqan etnostyq tūtastyq Abai zamanynda joiylǧan edı. 366 jyl ömır sürgen Qazaq or­dasynan (handyǧynan) «qazaq» degen at qaldy, tıl qaldy, jūrt jadynda tarih qaldy, al endıgı jerde bırtūtas el bolu mümkındıgı qiialǧa ainaldy. Qazaq ruhani älemınıŋ aldanyş-jūbanyşy, onyŋ folklory (aŋyz, jyr, dastandar t.b.) ǧana boldy. Osyn­dai hal keşken qazaqtar ne ıstemek? Atqa otyryp, qolyna qaru aluǧa tyiym salyndy. Eldı, jerdı qorǧau mäselelerı kün tärtıbınen tüstı. Handyq basqaru joq, biler sailauy ūmytyldy. Batyrlyq degenıŋ barymtalyqqa au­ysyp qūrydy. Äljuaz tūrmys qazaq dalasyna äleumettık dert äkeldı, onyŋ aty – jalqaulyq bolatyn. Tepse temır üzetın jıgıtterdıŋ öz küş-quattaryna laiyqty ıs, äreket, hareketterı bolma­dy. Sondyqtan,, tūrmysta jalqaulyq degen ındet ornyǧyp aldy.

Jalqaulyq – qaskünemdıktıŋ ana­sy. Qaskünemdıktıŋ barlyq türın osy jalqaulyq tuǧyzady. Jūrtty jalqaulyqtan qūtqaru üşın elge emşı kerek. Osy Abai atap aitqan «jalqaulyq» dertı bügın bar ma? Bügıngı qazaqtar bır-bırıne Abai zamanyndaǧy siiaqty qaskünemdık ıs jasai ma? Köpşılık bolyp oilanaiyq.

Qazırgı zamanda Abai armany oryndalǧan. Qazaq etnosy özınıŋ sa­iasi bostandyǧyna qoly jettı. Elge ortaq eldık ideiamyz bar, onyŋ negızı – Qazaqstan Respublikasy dep atalatyn memleketımız. Demek, jalqaulyqtyŋ saiasi tamyry qiylǧan. El naryqtyq qatynastarǧa tüsıp jatyr. Olai bolsa, qazaqtardyŋ mınezderı ırılenıp, boila­ryn eldık namys kernep, örkeniettık jolǧa tüsıp, bır-bırıne qaskünemdıgı, bıreuınıŋ tıleuın bırı tılespeitındıgı, ras sözınıŋ az bolatyny, qyzmetıne talasqyş bolatyndyǧy, jalqau bolatyndyǧy joiylyp, azaiyp ba­rady emes pe? Älde, özge pıkırler bar ma? Osy sūraqtarǧa qai saiasi par­tiia qalai jauap bermek? Partiialar köşbasşylarynyŋ sözderın tyŋdap, saiasi baǧdarlamalaryn oqyp, elek­torat degen qauymnyŋ ökılı retınde sanamyzǧa tüiıp, söileitın sözımızdı oilastyryp jürmız. Demokratiia degen tek saiasi partiialardyŋ şep qūrǧany ǧana emes, ol jūrttyŋ serpılısı, ärkımnıŋ sanasynyŋ oianuy.

Jä, sözımızdı kezınde Abai aityp ketken jalqaulyqqa qaita būralyq. Osyndaida eske tüsedı. Tyŋ ige­ru kezınde Nikita Hruşev Almaty qalasynda bolǧan mitingıde tyŋ igeruge kelgen özge jūrt ökılderıne «qazaq halqy jalqau, ümıt senderde» degendı aitty deidı közkörgender. Sonda sūraq tuady, qazaqtar nelıkten jalqau? Jalqaulyq tabiǧattan kelgen be, ärine, joq. Demek, onyŋ «mädeni» sebepterı bar. Abai zamanyndaǧy jalqaulyq sebebın joǧaryda aittyq. Ökınışke orai, bır bodandyqtan ekınşı bodandyqtyŋ özgeşelıgı bolǧanymen, sapalyq aiyrma aitarlyqtai bol­mady. Sosializm qūruǧa kırısken qazaqtardyŋ boilarynan, tūrmysynan jalqaulyqtan aryluyna mümkındık tuǧan siiaqty edı, bıraq ökınışke orai, ekonomikalyq jüie kedergı bol­dy. Qazaqstan önım öndırmeitın, tek şikızat qana öndıretın ekonomikalyq aimaqqa ainaldy, käsıbi öndırıster tapşy boldy. Abai kezındegıdei emes, bar qazaq eŋbekke aralasty. Jalqaulyqtyŋ būrynǧy klassikalyq türı joiyldy. Mal baǧu, egın egu, za­vod, fabrikada eŋbek etu jalqaulyqqa oryn qaldyrmady, bıraq onyŋ ornyna özge dert paida boldy. Ol äleumettık beijailyq (infantilizm). Onyŋ mänısı, ıstı özı bastap ketpei, būiryq, şeşım, qauly tosu. Sözdıŋ qysqasy, aitqandy ǧana oryndau. Būl käsıbi jäne äleumettık qabılettı, belsendılıktı tejeuşı küş edı. Tabiǧatynan taza, aŋqau qazaq sosializm ideiasyna tym berılıp, senıp aldy. Ol kümän, küdık degenderdı keltırmedı. Ondailar bola qalsa, bolşivizm nauqan jasap, olardyŋ közın joiyp otyrdy. Osyndai halge daǧdylanǧan halyq naryqtyq qatynastar täuelsızdıkpen qosa kelgen­de abdyrap qalǧan edı, endı-endı esın jiyp, ıs, äreket, hareketke aralasyp jatyr. Kezınde tehnologiialyq mınez, ädet, daǧdynyŋ bolmauynan qazaqtar naryqtyq qatynasqa äu basta ürke qarasty, jaŋa ekonomikalyq saiasatqa psihologiialyq beiımdelu keiıngı jyl­dary qarqyndy jürıp jatqany kımge de bolsyn körınıp tūr.

Solai bola tūra, osy sözderge qosa aitarym, naryqtyq qatynastar tügılı odan da zory bolsa da, ikemge älı könbei jatqan mentalitetımızdıŋ baryn da jasyra almaimyz. Abai aitqan qazaqtardyŋ bır-bırıne qaskünem bolatyndyǧy, bıreuınıŋ tıleuın bırınıŋ tılegısı kelmeitındıgı, qyzmetke talasqyş bolatyndyǧy şaiqalmai-tögılmei bügıngı künge jetkenıne qalaişa taŋ qalmaisyŋ. Egemen eldıŋ azamattarynda osyn­dai jat piǧyldar öşudıŋ ornyna ösıp, «jemıs» berıp tūrǧanyna qalai qinalys bıldırmeisıŋ. Mūnyŋ sebebı nede? Qarǧa tamyrly qazaq emes pe edık, nege bütındı bölşektei beremız. Bırtūtas qazaq etnosyn bölşekteu armany – Qazaq ordasy qūrylǧannan berı, syrtqy dūşpandardyŋ jasap kele jatqan aila-şarǧylary…

Syrt dūşpandardy qoia tūryp, qazırgı saiasi partiialarǧa kelsek, olar eldı bölşekteitın küşter me, älde Elbasynyŋ töŋıregıne halyqty toptastyruşy küşter me?! Osyǧan jauapty kımder bermek? Ötırıgı joq, ras sözdı kım aitady?

Qyzmetke talasyp, bırınıŋ-bırı tıleuın tılemek tügılı, bır-bırımen jau-lasyp jatqandar älı bar emes pe?!

Ärine, ömır bolǧan soŋ bärı bolady. Alaida, Abai eskertpelerı künı bügın küşın joidy desek, ras sözımızdıŋ az bolǧandyǧy emes pe…

ADAM JYLAP TUADY…

Abai «Adam balasy jylap tuady, keiıp öledı» deidı törtınşı qara sözınde. Ertede ǧūlamalar aityp kele jatqan oi. Ony Abai qaitalap otyr. Sebebı, būl aitpasqa bolmaityn söz. Adam balasyna estıgen, oqyǧan, bılgen jailardy qaitalap aityp, eskertpe jasap otyrmasa, sol bılgenderın esınen şyǧara beredı. Adam bılgenın esınen şyǧaraiyn dep şyǧarmaidy, ony sondai halge tüsıretın ömırdıŋ qyzyǧy. Kei-keide bır kündık qyzyq köp närselerdı ūmyttyryp jıberetını bar. Jantalasqan, jūlysqan tırşılıkte adam bılgenın esten şyǧaryp alady. Sondyqtan da, är zamannyŋ ǧūlamalary mäŋgılık oilaryn qaitalap otyrǧany qajet ıs. Abai özınen būryn ötken ǧūlamalar aitqan adamnyŋ jylap tuatynyn, keiın öletının qaitalap aitqan. Şynynda, adam jylap tuatyny üirenşıktı körıp jürgen ısımız. Bıraq, adam tek tuǧanda ǧana jylap tua ma? Köbımız ömır boiy jylap ötpeimız be? Jy­lau degendı fizikalyq (iaǧni, közden jas parlauymen) jäne metaforalyq mänınde qoldansaq, menıŋşe, adamdar tek jylap tumai, ömır boiy jylaumen bolady. Äiteuır, bır bıtpeitın şarua. Tausylmaityn arman, ony qazaq «Kedei baiǧa jetsem, bai qūdaiǧa jetsem» degen maqalǧa syiǧyzǧan. Naryq, bäseke zamany, demek, bailyq ta, bilıkte te bäsekege tüstı. Maqsat bıreu – ne bailyqpen, ne bilıkpen ar­tylu. Qoldaǧy barǧa mıse tūtpai, ol az körınıp, jantalasyp qaltany toltyru maqsaty negızgı ömır süru maqsatyna ainalǧanda bolatyn jaǧdaidy Abai bylaişa bıldırgen: «Bırın-bırı aŋdyp, bırıne-bırı maqtanyp, esıl ömırdı eskerusız, bosqa jaramsyz qylyqpen, qor etıp ötkızedı de, tausylǧan künınde bır kündık ömırdı bar malyna satyp aluǧa taba almaidy». Abai «tausylǧan kün» dep adam ömırınıŋ soŋǧy nüktesın aityp otyr.

Jylaumen ötken ǧūmyryŋ bıttı, endı osy «tausylǧan künnen» basqa saǧan kün joq, künkörıs joq. Malyŋ bar, bailyǧyŋ bar, ol saǧan tym qūrysa endı bır kündık ǧūmyr bere almaq emes, sondaǧy ötken künderımızdıŋ mazmūny ne boldy deidı hakım. Mümkın, ömırge säbidıŋ jylap keluınıŋ mänısı de osynda ma eken? Jylaityny, ol beinet ǧūmyrǧa engelı otyr. Öse kele, eseie kele, adam aldynda kınälı, jaratuşy aldynda (eger ony moiyndasaq) künälı bola bermek. Basqa jol joq. Adamnyŋ ömırge qūştarlyǧy tek osyndai jolǧa bastamaq, ömır talqysy adamdy san ret jylatady. Jylamaityn jan joq. Abai «Būl dünienıŋ raqatynyŋ qaida ekenın adam bılmeidı» deidı. Būl pıkırge qosylmauǧa bolmaidy. Oily adam bıledı, düniede rahat joq. Sondyqtan, adamzat bolsaŋ, ümıt etıp jūmaqty, eskertpe retınde tamūqty oilap tapqan. Jūmaq – ümıt. Ol –ümıt otyn söndırmeu üşın aitylatyn ideia. Mäsele, jūmaqtyŋ ol düniede barlyǧy nemese joqtyǧy emes, onyŋ ideia retındegı şyndyǧynda jäne sol ideianyŋ adamdardy ızgılıkke, parasattylyqqa şaqyruynda. «Tau-sylatyn künge» adamnyŋ jeŋıldep jetuınde. Būl menıŋ adam jylap tuady degen oiǧa qatysty pıkırlerım. Endı sözdıŋ ekınşı jartysyna, «adam keiıp öledı» degenge keleiın.

Adam nege, kımge keiıp öledı. Ol ölımge keii me, älde ömırge keii me? Oilaimyn, adam ölımge keii almaidy. Sebebı ol ölımnıŋ ne ekenın bılmeidı. Tırı janǧa ölım – qūpiia. Düniede ölıp tırılgen jan joq. Ölım degen adamzattyŋ täjıribesıne ainalmaǧan. Ölım adamnyŋ basynan ötpegen närse. Ol özgelerdıŋ ǧana ölımın körıp jür. Özgenıŋ ölgenı oǧan bılım, bıraq ömırlık täjıribe emes. Sondyqtan, adam keiıp ölgende, mümkın ölımge emes, ötken ömırıne keiitın şyǧar. Ol ömırınıŋ maǧynasyzdyǧyna, tūraqsyzdyǧyna, jalǧandyǧyna keiitın şyǧar bälkım. Sebebı, ömır adamnyŋ täjıribesı, ol özınıŋ qalai ömır sürgenın bıledı, ömırınıŋ soŋǧy tausylǧan künınde ǧana öz ǧūmyrynyŋ mänın tüsıne bastaidy.

Düniede kım bolmasyn, nendei ıster atqarmasyn, adam «tausynşaq künı» erekşe oiǧa keletın siiaqty. Būl mäsele turaly ädebietter köp, solardyŋ bärınde adam ömırınıŋ eŋ soŋǧy künındegı sana men onyŋ qyzyl-jasyl ǧūmyryndaǧy sananyŋ aiyrmaşylyǧy mol ekenı aityla­dy. Ömırdıŋ «soŋǧy aialdamasynda» tūrǧan adamnyŋ oiyna quanyş, rahat sezımderı keledı dep kım naqtyly aita almaq. Qandai mänsız, maǧynasyz bolǧanymen, jalǧan dünie dumanyna jetetın ne bar. Oilaimyn, eşnärse joq, bıraq sol jalǧan dünienı teŋdesı joq ǧūmyr etu, ädılettı ömır süru, bır şeşımın tappaǧan mäselege ainalǧaly qai zaman.