Osy aptada Resei «jaŋa eskı» prezidentın ūlyqtap, Konstitusiialyq negızde täjın kigızdı. Taqqa otyra sala jan-jaqqa ūşqyndaǧan, aldyn ala daiyndalyp, äldebır tärtıppen ūiymdastyrylǧan jarlyqtar men būiryqtardan būl kısınıŋ özınıŋ prezident bolatynyna kümänı de bolmaǧanyn körsetedı. Jalpy, eşkımnıŋ de kümänı bolmaǧanǧa ūqsaidy.
PREMER-MİNİSTRLIKTEN PREZİDETTIKKE
1999 jyldyŋ soŋǧy künınıŋ şaŋqai tüsınde Reseidıŋ alǧaşqy prezidentı Boris Elsin özınıŋ jaŋa jyldyq qūttyqtauynda «Men kettım» degenı, «özım» degen saiasatşylardyŋ özın taŋ qaldyryp, abdyratyp tastady. Degenmen, būlai etuge eldıŋ qordalanǧan problemalary men syr bere bastaǧan densaulyq ekenın barlyǧymyz tüsındık. Ǧaiyptan paida bolǧan milliarderlerdıŋ oligarhtyq toptary, cheşen soǧysy, 1998 jylǧy daǧdarys, daǧdarysy nesı – bankrottyq, «qara seisenbı», qoişy äiteuır, Reseidıŋ sol kezde iadrolyq būlşyq etınen basqa ne qalyp edı? Tıptı, AQŞ memlekettık hatşysy Madlen Olbrait, körşımızdıŋ būl mıskının körıp, «Sıbır siiaqty bai ölkenıŋ tek Reseige ǧana tiesılı ekenı – ädıletsızdık! Sıbır – adamzattyŋ menşıgı!» degen ekıūdai söz aityp qalǧany ras. Reseige «jaiau äskerletıp» kırıp keluge tek joǧaryda aitylǧan iadrolyq qarulardyŋ kedergı bolǧanyna būl künderı sarapşylardyŋ köbı kelısedı.
Endeşe, Vladimir Putinnıŋ jūldyzy janǧan sät, tura jaŋa ǧasyrdyŋ alǧaşqy künı deuge bolady. Köp sözge üiırlıgı joq, tasadaǧy klerk rölındegı premer-ministr äp-sätte prezidenttık oryntaqty zaŋdastyryp ala qoidy. Putin tūlǧasynda Batystyŋ üreiı men qandai da bır tärtıptı saǧynǧan halyqtyŋ ümıtı aqtalǧany anyq. Vladimir Vladimirovichtıŋ alǧaşqy prezidenttık merzımındegı 5 körnektı äreketın atap ötsek.
1. Oligarhiialyq toptardy saiasatqa yqpalynan aiyru. Putin bilıkke kelgende, tura Kremlge kserokstyŋ qorabyna aqşa salyp aparyp, para beretın künder alaiaqtardyŋ közderınen būlbūl ūşyp, bilıktıŋ zaiyrlyǧy qaita ornady dese bolady. «Elsinge jeke özım araq qūiatynmyn» dep bösetın oligarh Boris Berezovskii men sol tektes – «privatizasiia» dep atalatyn qandy oiynda äbden baiyǧan tūlǧalar saiasattan şettetıldı. Köptegen jekeşelendıru nätijelerı qaita qaralyp, qajet jaǧdaida – türmege toǧytylǧandary da boldy. Roman Abramovich, Oleg Deripaska, Mihail Prohorov, Viktor Vekselberg siiaqty «ymdy» tüsıngen qarjy alpauyttary jönıne qaldyrylyp, Berezovskii siiaqtylar şetelge qaşty.
2. Cheşen mäselesınıŋ «şeşıluı». Küşpen bolsa da, tūrpaiy bolsa da. Qap tauy mäselesınde Batystyŋ, paraqorlyq äbden meŋdegen äskerilerdıŋ jäne qara halyqtyŋ ortasynda ärı-särı küide jürgen Elsinnıŋ batylsyzdyǧyna nükte qoiyldy. Tauly aimaqtardaǧy laŋkesterdıŋ qosyndary aiausyz bombalanyp, qala ışındegı partizandyq soǧystar da «köşenı tübırımen qosa japyru» arqyly öşırıldı. Ärine, beibıt tūrǧyn şyǧyndaryna kelsek, mūny kümändı jeŋıs dep atauǧa da bolatyn şyǧar. Bıraq bır närse anyq: cheşen mäselesı kün tärtıbınen tüsıp qaldy.
3. Lari Kingke berılgen jauap. 2000 jyldyŋ 12 tamyzynda Barens teŋızınde batyp ketken K-141 «Kursk» atom süŋguır qaiyǧy, prezident tūlǧasyndaǧy Putinge alǧaşqy auyr synaqtardyŋ bırı boldy dese bolady. Qūtqaru jūmystaryndaǧy sätsızdıkter men şetelden kömek sūrauǧa asyqpauy Putinge abyroi äpermegenı anyq. Osy künderı prezidenttık eŋbek ötılı älı bır jylǧa da tolmaǧan Putinge, CNN-nyŋ auzy dualy jurnalistı Lari King sūraq qoidy:
– Sonymen, Reseidıŋ būl qaiyǧyna ne boldy?
Putin:
– Ol batyp kettı.
Būl azdap sinizm lebı bar jauap bır jaǧynan älemdık qauymdastyqqa – jaŋa prezidenttıŋ batyl äreketterden qaşpaitynyn, eşqandai täsıldı qoldanudan aianyp qalmaitynyn, älemdık saiasi jyrtystan öz ülesın oŋailyqpen bermeitının aŋǧartty. Keiın solai boldy da.
4. Euraziialyq Ekonomikalyq Odaq. Elbasymyzdyŋ sonau toqsanynşy jyldarda-aq ūsynyp jürgen Euraziialyq integrasiia ideiasyn Elsin sözbūidaǧa salyp, jürıp alǧany ras. Üzılıp qalǧan şaruaşylyq-öndırıstık bailanystardy qaita jaŋǧyrtu ideiasyna däl osy Putinnıŋ tūsynda jan bıttı. Qazır Qazaqstan üşın eŋ bolmaǧanda kepıldı naryq aumaǧy qalyptasty deuge äbden bolady.
5. Işkı saiasat. Putinnıŋ bilıkke keluımen köptegen saiasi reformalar jüzege asyryldy. Aldymen, Dumadaǧy partiialar ırılendırılıp, oŋtailandyryldy. Elsin tūsynda «jergılıktı kınäzderge» ainala jazdaǧan aimaqtyq gubernatorlardy da tūqyrtty. Äiteuır, «argentindık ädıs» nemese «chililık jol» siiaqty saiasi-ekonomikalyq täjıribelerge tosqauyl qoiylyp, eldı äkımşılık- şaruaşylyq basqarudyŋ būrynnan jaqsy tanys ädısı qaita qolǧa alyndy.
Ärine, jetıstıkterge bırjaqty baǧa beruge bolmas. «Mūnaidyŋ arqasy» nemese, tıptı, «qanmen kelgen jetıstıkter» degen baǧalar da bar. Bıraq bır närse anyq: «Federasiia bırneşe ūsaq memleketterge ydyrap ketpes pe eken?» degen elsindık däuırdegı küdık seiıldı.
PREZİDENTTIKTEN – PREMER-MİNİSTRLIKKE
Resei siiaqty alyp eldı 8 jyl basqarǧan adamnyŋ memlekettıŋ özınen keiıngı saiasi beinesı mazalamauy mümkın emes. Putin de solai. Bır jaǧynan, qazırgı saiasat älemı – bilıktı orta ǧasyrlardaǧydai senımdı mūragerge tapsyryp, qalǧan ömırıŋdı saiatşylyq qūryp, estelık jazumen ötkızuge mūrşa bermeidı. Degenmen, özınen keiın Medvedevtıŋ Prezidentıkke keluı – ondaidyŋ qazır de mümkın ekendıgıne meŋzegendei.
2007 jyldyŋ ekınşı jartysynan bastap, «taq mūragerlıgıne» jarys bastaldy dese de bolǧandai. Jüzden jüirık şyqqandar sol kezdegı Qorǧanys Ministrı Sergei İvanov pen Dmitrii Medvedev boldy. Putin būl ekı kandidatty jarystyryp qoidy desek te bolady. Ekeuıne de ūlttyq jobalar siiaqty «üi tapsyrmasyn» berıp, aiaŋdaryn aŋdady. Nätijesınde biurokratiialyq-apparattyq oiyndarda täjıribesı moldau Medvedev ozdy. Dereu, tıptı, avtomatizm deŋgeiıne jetkızılgen sailau ūiymdastyrylyp, Medvedev äp sätte prezidentke ainaldy.
Bıraq Putinnıŋ «ūzyn qoly» bilıktı Medvedevke tūtastai tapsyryp kettı desek, aǧattyq bolar. Būl, äsırese, Gürjıstanmen 8 kündık soǧys kezınde aiqyn körındı. Reseidıŋ barlyq äreketterınen būrynǧy zaŋger Medvedevtıŋ emes, būrynǧy KGB polkovnigı Putinnıŋ saiasi erkı esıp tūrdy. Al, «būrynǧy chekist» degennıŋ bolmaitynyn bız taǧy bılemız.
Tap keşegı Siriia boiynşa BŪŪ qararyn bekıtpei, AQŞ-ty yzaǧa bulyqtyrǧan Reseidıŋ syrtqy saiasatynan da putindık qaisardy kördık. Medvedevtıŋ Batystyŋ «Zymyranǧa Qarsy Qorǧanys» baǧdarlamasyn qily şyrǧalaŋǧa salyp, bırese – oqpany bırneşe bölıkke bölınıp ūşatyn zymyran jasauǧa pärmen berıp, bırese Qiyr Şyǧysta kezektı zymyran synaǧyn ötkızgenınen de putindık aibyndy baiqadyq. Ukrainamen «gaz şaiqasy», Europanyŋ «NABUCCO» gaz tasymaly jobasynyŋ «qazasy», barlyǧy, barlyǧy da – osy tört jylda naǧyz bilıktıŋ Premer-ministr Vladimir Putinnıŋ yqpalynda bolǧanyna meŋzeidı.
PREMER-MİNİSTRLIKTEN – PREZİDENTTIKKE. SOŊǦY RET PE?
Konstitusiianyŋ «Bır adam ekı retten artyq qatarynan prezident bola almaidy» degen babynan synyq tauyp, Konstitusiialyq Keŋeske: «qatarynan bolmasa da, arasyna bır adam salyp bolatyn şyǧar?» degen sūrau salyp, oŋ jauabyn alǧan Putin mıne, osy aptada üşınşı ret Prezident bolyp otyr.
Jalpy, käsıbi saiasatşy emes, körşı eldıŋ saiasi ömırın gazetten ǧana oqityn oqyrmannyŋ özınıŋ, Putinnıŋ qaita keletınıne sol 2008 jyly-aq kümänı bolǧan joq. Bıraq būl jäittıŋ mänı äigılı «bilıkte tek taz ben şaşty adamnyŋ almasyp otyruy» siiaqty saqaldy äzılden ärıde jatqan siiaqty. Bilık Putinge nege kerek? Äbden baiu üşın be? Memlekettık qairatker üşın ūsaqtau ıs siiaqty. Bilıkqūmarlyq pa? Jasalyp jatqan ıs-şaralar jai ǧana bilıkqūmarlyqtyŋ meiırın qandyru üşın tym köp siiaqty. Endeşe, qalatyn jauabymyz – alysqa baratyn äldebır memlekettık strategiiany jüzege asyru üşın siiaqty. Elsin tūsynda şaiqalyp ketken memleket negızderın endıgärı tek memleketşıl adamǧa tapsyratyndai jüie qalyptastyru kerek. Äiteuır, osy qyzmetı Putinge tek jalaqysy üşın ūnamaityny anyq.
Soŋǧy onjyldyqta antiputindık te, putinistık te toptar äbden qalyptasyp bıtken edı. Batystyŋ mediaresurstaryna «jaŋa dem» berılıp, körıkter qaita ürlenıp jatyr. El ışındegı oppozisiia da narazylyqtyŋ qarabaiyr köşede tūryp baqyru türınen jaŋa ädısterge köşken siiaqty. Taǧylǧan keibır aiyptarǧa nazar audaruǧa tūrarlyq. Reiderlık biznes. Şikızattyq öndırıs. Pravoslavie dının küştep taŋu. Ūnap tūrǧan joq. Bıraq bırnärse anyq: tek osy Putin tūsynda ǧana postkeŋestık nūsqadaǧy Reseidıŋ kürek tısı şyǧyp, saiasi saudalasudy üirendı. Al, älemdık saiasi ahual talap etse, Putin törtınşı merzımge de «syltau» taba alatyn türı bar. Eŋ bolmaǧanda, onyŋ bedelı men talanty sondai oiǧa jeteleidı.
Qazaqstan üşın de Putin öte-möte yŋǧaily tūlǧa desek te bolǧandai. Kezınde Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Euraziialyq Odaq ideiasyn qoldaǧan Putin, endıgärı integrasiialyq ürdısterdı jedeldetpese, bäseŋdetıp almaityn siiaqty. Öndırıs ädısı, eŋ bastysy, onyŋ rentabeldık körsetkışı şamalas elderımız üşın 180 millionǧa juyq halqy bar naryq köptık etpeidı. Onyŋ üstıne, älem beimaza küidıŋ jaŋa satysyna köşıp jatqanda, körşımızde äkımşılık basqaru jüiesı saqtalǧany paida köp tärızdı: elsindık nūsqadaǧy demokratiialyq Resei älsızdeu körındı. Būǧan qosa, Reseidıŋ Şanhai Yntymaqtastyq Ūiymynyŋ ırı qūryltaişysy ekenın jäne Ūjymdyq Qauıpsızdık Kelısımı Ūiymynyŋ bırıkken ştabynyŋ basşysy ekenın esepke alsaq, Elbasymyzdyŋ «qauıp oŋtüstıkten boluy mümkın» degen boljamynyŋ aiasynda bızderge serıktes boludy taǧdyrdyŋ özı jazǧan siiaqty.
Erlan OSPAN
