Sailau BATYRŞA-ŪLY, diplomat: Täuelsızdık samarqaulyqty keşırmeidı

Keiıpkerımız – Sailau Batyrşa-ūly ǧūmyrynyŋ elu jylyn memlekettık qyzmetke, onyŋ ışınde asqan ūstamdylyq pen şeşımtaldyqty qajet etetın diplomatiia salasyna arnaǧan tūlǧa. Adamǧa mınez – bolmystan. Keŋes Odaǧynyŋ saltanat qūryp tūrǧan kezınde aty-jönıne «-ov», «-ev» orysşa qocymşasyn almai, Momyş­ūly salǧan dästürmen «ūly» dep jazdy. Mūnyŋ özı – erlık. Al täuelsızdıktıŋ eleŋ-alaŋynda Syrt­qy ıster ministrınıŋ orynbasary, ministrdıŋ mındetın atqaruşy retınde äne-mıne derbestıkke qol jetkızgelı tūrǧan Qazaqstannyŋ alpauyt memleketter – Amerika, Qytai, Türkiia, Arab elderımen bailanys ornatuyna eleulı eŋbek sıŋırdı.
«Täuelsızdık jolyndaǧy diplomatiia» atty sūhbat kıtabynda aǧamyz osynau qily kezeŋnıŋ estelıgın äserlı jetkızedı. El müddesıne kelgende taisaqtaudy bılmeitın Sailau Batyrşa-ūly jetpıstıŋ beseuıne şyqsa da, älı künge Syrtqy ıster ministrınıŋ bır müiısınde keiıngı buyn diplomattarǧa baǧdar berıp,
Euraziia ūlttyq universitetınde professor bolyp jür. Kabinetıne kırıp barǧanda, söre toly päpkelerdıŋ syrtyndaǧy jazuǧa közımız tüstı. Bolaşaq kıtapqa enetın taqyryp­tardyŋ kartotekasy eken. Odan joǧary, qabyrǧada qazaqtan şyqqan tūŋǧyş käsıbi diplomat Näzır Töreqūlūlynyŋ portretı ılulı tūr. Äŋgımemızdıŋ retı de osylai bastaldy.

Tılımızdı toida tost aitatyn deŋgeige tüsırmeiık
– Kıtabyŋyzda qairatker, diplomat Näzır Töreqūlūlynyŋ 1926 jylǧy Bakude ötken türkıtanuşylardyŋ Bükılodaqtyq qūryltaiynda söilegen sözınde qazaq, özbek, qyrǧyz, qaraqalpaq, türıkmen äzerbaijanǧa ortaq latyn negızındegı jaŋa türkı älıpbiın jasaudy qoldaǧany jönınde derek keltıresız. Qazaqstanda latyn ärpı onşaqty jyl qoldanysta boldy da, keiın Keŋes ökımetı kirillisaǧa köşırıp jıberdı. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev «Qazaq tılı älıpbiın kirillisadan latyn grafikasyna köşıru turaly» Jarlyǧyna qol qoidy. Qalai oilaisyz, latynǧa köşkennen keiın qazaq türkı düniesımen jaqyndai tüse me? Jalpy, latyn qarpı tılımızdıŋ qoldanys aiasyn keŋeitıp, ǧy­lym men bılımnıŋ tılı bolatynyna senesız be?
– Orys ärpınen şyǧyp, latyn älıpbiıne köşu – dekolonizasiia üderısındegı batyl qadam. Näzır Töreqūlūly özı arabtanuşy bolsa da, arab grafikasynyŋ zaman talabyna sai kelmeitının bılıp, jaŋa älıpbige qoldau bıldırdı. Alaida, türkı halyqtaryna ortaq latyn jazuy ūzaqqa barmaǧanyn bılesızder. N.S.Hruşev bilıkke kelmesten būryn odaqtas respublikalardaǧy orys mektepterınde jergılıktı halyqtyŋ tılı oqytyluşy edı. Hruşev keldı de: «Orys tılın qanşalyqty tez üirensek, kommunizmge sonşalyqty tez jetemız» degen jalǧan ūranmen jappai orystandyru nauqanyn bastady. 1965-1967 jyldar aralyǧynda Almatydaǧy jalǧyz №12 qazaq mektep jabyldy. Sol uaqyttaǧy respublika basşysy osyndai qiianatqa qalai jol bergenın osy künge deiın tüsınu qiyn. On bes respublikanyŋ ışınde bız ǧana el astanasynda ana tılınde oqytatyn mekteptı jauyp tastadyq. Osynyŋ kesırınen öz tılıne şorqaq, memlekettık tıldı mensınbeitın, ūlttyq ūstynynan ajyrap qalǧan bütındei bır ūrpaq ösıp şyqty.
Al latyn qarpıne köşu osy qiianaty ötken orys älemımen, orys tılımen jymdasyp ketken saiasattan ajyratady. Qarap otyrsaŋyz, Keŋes Odaǧy küirep, täuelsızdıkke qol jetkızgen sätte äzerbaijan, özbek, türıkmender köp ūzamai älıpbilerın latynǧa auystyryp aldy. Ondai niet bızde de boldy, auyq-auyq köterılgen de. Bıraq türlı jeleumen keiınge ysyryp keldık. 2012 jyly Prezident Nūrsūltan Nazarbaev
«Qazaqstan – 2050» Strategiiasynda qazaq älıpbiın kirillisadan latyn ärpıne köşıru kerek ekenın aitty. Qazır älem qazaqtary üş türlı älıpbi qoldanamyz: Türkiia men Europadaǧylar – latynşa, Qytai, Auǧans­tan tarabyndaǧylar arab grafikasyna negızdelgen töte jazumen, al bız jäne Moŋǧoliia qazaqtary kirillisamen jazamyz. Osy tūrǧydan alǧanda, būl ūltty bırıktıruşı, tarydai şaşylǧan qazaqty bır ideiaǧa ūiystyruşy, türkı düniesımen tabystyratyn ülken faktor dep bıleiık. Ras, qabyldanǧan alfavit nūsqasyna qatysty oryndy-orynsyz pıkırler aitylyp jatyr. Bıraq mūnyŋ bärı – tehnikalyq mäsele. Jüre tüzeledı. Menı qinaityny basqa jäit. Kezınde Keŋes Odaǧy qazaq tılıne jasaǧan qiianatyn qazır derbes el bola tūra, öz qoly­myzben
qaitalap ıstep otyrǧan siiaqtymyz. Būryn aitysyp-tartysyp jürıp orys mektepterınde memlekettık tıldı oqytu aptasyna bes saǧatqa ūzartylǧan edı. Keiıngı jyldary Bılım jäne ǧylym ministrlıgı onyŋ ornyn aǧylşyn tılı jäne basqa qajetı joq pändermen almastyryp, üş saǧatqa kemıtıp tastady.
– Bılım jäne ǧylym ministrı Erlan Saǧadievtyŋ keluımen üdegen özgerısterdı meŋzep otyrsyz ǧoi….
– İä, ministr jasap otyrǧan özgerıs – reforma emes, töŋkerıs. Saǧadiev jedeldetıp engızuge sonşalyqty qūlşynyp otyrǧan üş tıldı mektep modelı damyǧan elderde, tıptı TMD aumaǧynda joq. Onyŋ aituynşa, jaratylystanu pänderı aǧylşyn tılınde oqytylsa, damyǧan elderdıŋ deŋgeiıne bır-aq şyǧady ekenbız. Ainalaiyn-au, Ūlybritaniianyŋ koloniiasy bolǧan Nigeriia, Gana, Zimbabve, Efiopiia, Päkıstan, Bangladeş, Şri-Lanka jäne basqa otarlanǧan elderde aǧylşyn tılın jappai oqytty. Nelıkten solar qaryştap damyp ketpedı? Olardyŋ halqy şetınen bılımdar, ǧalym, joǧary sanatty maman bop ketken joq. Sol baiaǧy meşeu qalpynda qaldy. Bırazy kün köru üşın būrynǧy otarşyl elderde qara jūmys jasap jür. Ündıstannyŋ ūlt kösemı Mahatma Gandi halqynyŋ aǧylşyn tılıne tolyq köşuın qūptai qoimaǧan kezınde. Öitkenı kez kelgen halyq öz ana tılınde bılım alyp-aq eŋbek ete alady. Aǧylşyn tılı diplomattarǧa, memlekettık qyz­metkerlerge, ǧalymdarǧa, şetelmen jūmys ısteitın basqa da mamandarǧa ǧana qajet. Elımızde 30-dan astam universitet şet elmen qatynastarda aǧylşyn tılın bıletın mamandardy daiyndaidy. Sondyqtan öz ana tılın oqymaǧan alty jasar balany şet tılıne mäjbürlep oqytudyŋ qajetı joq. Kımde-kım «balam şet tılın bılsın» dese, öz erkı. Olarǧa arnauly mektepter barşylyq. Al el ışınde qarapaiym qoŋyr tırlık keşıp jürgen ortaŋqol mamanǧa, qatardaǧy jūmysşy, malşy, qūrylysşy, bazarda otyr­ǧan satuşyǧa 12 jyl boiy şet tılın oqytudyŋ qajetı şamaly.
– Qarapaiym qazaq balalary aǧylşyn tılın üirenuıne qarsysyz ba, sonda?
– Sız menı dūrys tüsınbei otyrsyz. Aitpaǧym, 27 jylda Kons­titusiiadaǧy «memlekettık tıl – qazaq tılı» degen talapty oryndamaǧan, onsyz da tılı alaşūbar halyqqa taǧy da üşınşı tıldı tyqpalau – qate. Bız balalardy üş tılde bırden oqytyp dümşe qylamyz. Özıŋ oilaşy, matematika, fizika, himiiany ana tılınde beretın mūǧalım tapşy. Himiia pänınde «valenttılıktıŋ» ne ekenın bılmei ösken balalardy kördık. Al osy pändı aǧylşynşa oqytatyn sonşama mūǧalımdı qaidan tappaqpyz? «Jedel kurstarda oqytyp jatyrmyz» dep közboiauşylyq jasap jatyr. Apyr-au, közımız körıp otyr, şetelde bes jyl tūryp kelgen mamandardyŋ özı tolyqqandy sauatty audara almaidy, olar şet tılın bılgenımen, pändı bılmeidı. Al bır taqyrypty aǧylşyn tılınde büge-şügesıne deiın tüsındırıp beretın mūǧalım, auylda tūrmaq qalada da joqtyŋ qasy. Atam zamannan belgılı qaǧida, bılımdı, mamandyqty qai tıldı jaqsy bılseŋ, sol tılde alu kerek. Ana tılınen bas tartyp, şet tılınde bılım, mamandyq alamyn degendı men tüsınbeimın.
– Ärine, sözıŋızdıŋ jany bar. Menıŋ qyryqtyŋ beseuıne kelıp qalǧan, orta mektepte ma­­te­matika, fizikadan sabaq beretın apaiym qazır jergılıktı bılım basqarmasy ūiymdas­tyrǧan jedel aǧylşyn tılı kursyna baryp jür. Aituynşa, maŋdytyp oqytyp jatqan joq. Äiteuır qoldaryna sertifikat beredı. Odan görı qolda bardy ūqsatyp, ırıkteusız-aq kez kelgen ata-ana qalasa balasyn bere alatyn, aǧylşyn tılındegı bırdı-ekılı mektep aşsa da jetkılıktı emes pe?
– Bızde aǧylşyn tılınde oqy­tudyŋ jüiesı qalyptasyp qaldy. Aitalyq, Nazarbaev ziiat­kerlık mektepterı, Bılım-innovasiialyq liseiler (būrynǧy qazaq-türık lisei – red.), Nazarbaev universitetı, Qazaq – Britan universitetı, KİMEP, Abylaihan atyndaǧy Qazaq halyqaralyq qatynastar jäne älem tılderı universitetı, ūlttyq häm memlekettık universitetterdegı halyqaralyq qatynastar fakultetı men şet tılder kafedralary jetkılıktı. Onyŋ üstıne osy uaqytqa deiın «Bolaşaq» baǧdarlamasy bo­iynşa qanşama jas şeteldıŋ oqu oryndaryn tämamdap keldı. Iаǧni, tıl üirengısı keletınderge barlyq jaǧdai jasalǧan. Osylardyŋ bärıne jūmys tauyp bereiıkşı äuelı. «Jıbektı tüte almai jün qylyp otyrmyz», al barlyq orta mektepterde jaratylystanu pänderın aǧylşynşa oqytamyz deu – qazaq tılın bılım, ǧylym tılınen alşaqtatu, kemsıtu, än aitu men toida tost söileu deŋgeiıne deiın jetkızu. Būrynnan belgılı, älemde jyl saiyn qanşama tıldıŋ joǧalyp jatqany. Būl baǧytpen kete berse, ǧylymnyŋ, tehnologiianyŋ tılı boludan qalsa, qazaq tılı de sol tūrmystyq «ölı» tılderdıŋ kebın kimeitınıne kım kepıl? Astana qalasy «Memlekettık tıl» qozǧalysynyŋ töraǧasy retınde talai orys mektepterın araladym. Köpşılıgı – özımızdıŋ
qaraközder. Jeke otbasy jaǧ­daiy turaly qazaqşa qoiylǧan qarapaiym sūraqqa jauap bere almaidy. Al bız kerısınşe tuǧan tıl esebınen şet tıldıŋ bedelın arttyrǧymyz keledı. Oqu, bılım, mädeniet salasy revoliusiialyq jolmen damuǧa könbeidı. Oǧan dälel – Keŋes Odaǧyndaǧy, keiın Qytaida qaitalanǧan «mädeni töŋkerıs». Aqyry intelligensiia, mädeniet, ǧylym qairatkerlerınıŋ ömırın jalmap, halyqty qasıretke ūşyratty. Jahandanu zamanynda aǧylşyn tılı kerek. Ony eşkım joqqa şyǧarmaidy. Bıraq ony nauqanşyldyqqa ainaldyryp, barlyǧyn bırdei sairatyp şyǧaramyn deu – asyrasılteuşılık. Jalǧyz bır tılge jabysyp qalmai, aǧylşynnan basqa fransuz, nemıs, ispan, qytai, japon, arab, korei tılderın de üiretu kerek. Osy aitylǧan tılderde de älemde ozyq bılım, ǧylym, zamanaui tehnologiia damyp jatyr.

Diplomatiiada qūjat qazaqşa bolsyn

– Tıl taǧdyryna kelgende tartynyp qalmaisyz. Osy oraida esımızge Marat Täjin
syrtqy ıster ministrı bop tūrǧan kezde şetel elşılıktermen qūjat ainalymy qazaqşa jürgenı esımızge tüsıp otyr… Sony aityp berseŋız.
– İä, 2011 jyly Qasym-Jomart Toqaevty Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ Bas hatşysy Pan Gi Mun özıne orynbasar qylyp, Jenevadaǧy bölımıne bas direktor boluǧa şaqyrǧanda, ornyn bılıktı kadr Marat Täjin almastyrdy. Ol kezde men Syrtqy ıster ministrınıŋ ştattan tys keŋesşısı edım. Marat Mūhanbetqazyūlynyŋ keibır jiyndarda orysşa söilegenın körıp jürdık. Ol basşy bop taǧa­iyndaldy degende «ministrlıktegı qazaq tılı taǧy kerı kete me eken» dep oiladym. Syrtqy ıster vedomstvosyna jetekşılık etken Qasym-Jomart Kemelūly mektep pen universitettı orysşa tämamdap, ūzaq jyl syrtta jürgenıne qaramastan, joǧary laua­zymdy qyzmetke kelgende ana tılın tez üirenıp alǧan tabandy jan. Qazaq tılıne şorqaqtyǧyna türlı syltau aitatyn namyssyz şeneunıkterge osy kısını ülgı tūtar edım. Marat Täjin de men kütken ümıttıŋ üdesınen şyǧa bıldı. Kelgen bette qazaqşa söilep, baiandamalarynyŋ denın qazaq tılınde jasady. Osyǧan orai, ministrge Astanadaǧy elşılıkterge notany qazaqşa jazsaq degen ūsynys bıldırdım. Būl oiymdy qūptady. Elşılıkterge notany qazaqşa jıbere bastadyq.

Memlekettık müddenıŋ ūsaq-tüiegı bolmaidy

– Endı äŋgıme auanyn syrt­qy saiasattaǧy közge körınbei­tın jeŋısterge būraiyq. Kıta­by-
­ŋyz­dyŋ mazmūnynan aŋǧar­ǧanym – Qazaqstan SSSR qūramynan şyqpai tūryp-aq, şeteldermen bailanys ornatudy bastap kettı. 1990 jyly Qazaq SSR Syrtqy ıster ministrınıŋ orynbasary bop taǧaiyndalǧan soŋ, elımızdıŋ BŪŪ-ǧa müşe bolu mümkındıgı turaly aşyq pıkır bıldıresız. 1991 jyly qazan aiynda Niu-Iorktegı BŪŪ-nyŋ Bas Assambleiasyna KSRO delegasiiasynyŋ qūramynda barǧan kezde, BŪŪ törınen Qazaqstannyŋ täuelsızdıkke ūmtylysy turaly mälımdep, AQŞ Kongresı deputaty, Memlekettık departament ökılımen kezdesıp, bızdı qoldauǧa ündeisız. Derbes el atanu jolyndaǧy «myltyqsyz maidan» qalai jürdı?
– Men 1967 jyly Diplomatiia akademiiasyn bıtırıp Fransiia, Aljir, Kongo elderınde diplomatiialyq qyzmet atqardym. 1990 jyly Keŋes Odaǧyna tyqyr taianyp, jaǧdaidyŋ aumaly-tökpelı bop otyrǧanyn baiqap-bılıp jürmın. Baltyq jaǧalauy elderı 1940 jylǧa deiın derbes memleket bolǧan, olar Molotov-Ribentrop paktısınıŋ zaŋsyzdyǧyn alǧa tartyp bırden bastaryn araşalap aldy. Basqa elder de köp ūzamai memlekettık egemendıkterın jariialaǧaly otyr. Al bızde jaǧdai kürdelıleu edı. Öitkenı özge ūlt ökılderınıŋ sany basym, qazaqtardyŋ köbı auyldyq jerlerde tūrady, saiasi küş bop bırıgu qiyn. Onyŋ üstıne M. Gorbachev Ministrler Keŋesınıŋ Töraǧasyna Nūrsūltan Äbışūlyn ūsynyp, Orta Aziia respublikalarynyŋ Odaqtan şyǧyp ketpeuıne aldyn ala qam jasap otyr. Sol jyly
1 mausymda Qazaq KSR Prezidentı N.Nazarbaevqa hat jazyp, qabyldauyn ötındım. Ertesıne özıne şaqyrtty. Äŋgıme barysynda «KSRO taraidy, sol jaǧdaida
täuelsızdıkke äzır boluymyz kerek» degendı aittym. Ol kısınıŋ oiy da sol eken, nietımdı qūptap ärı diplomattyq täjıribemdı eskerıp, Syrtqy ıster ministrı­nıŋ jalǧyz orynbasary qyzme­tın ūsyndy. Söitıp, 1990 jyly Memlekettık egemendık turaly deklarasiia jariialanǧannan
keiın täuelsızdık üşın Mäskeumen küresu, Qazaqstannyŋ syrtqy
saiasatyn jürgızıp, älem elde­rımen bailanys ornatu diplomattarǧa jükteldı.
– Sailau aǧa, endı halyqaralyq taqyrypqa köşsek. Keiıngı jyldary elımızge Qytaidyŋ ekonomikalyq yqpaly küşeidı. Būǧan ne deisız?
– Ärine, qytai-qazaq memlekettık, diplomatiialyq qatynastar soŋǧy jyldary joǧary deŋgeige şyqty. Bızdıŋ elder Şanhai yntymaqtastyq ūiymyna, Aziia­daǧy Özara yqpaldastyq jäne senım şaralary jönındegı keŋeske müşe. Ekı el arasyndaǧy sauda-
ekonomikalyq bailanystardyŋ belsendılıgı artyp keledı. Şeteldegı eŋ köp qazaq etnosy – 2 millionǧa juyq qandasymyz Qytaida tūrady. Sondyqtan Şyǧystaǧy körşımızben tūraqty, dostyq qarym-qatynasty saqtau – bızdıŋ bırınşı kezektegı müddelerımızdıŋ bırı. Qytaidyŋ «Bır jol, bır beldeu» jobasyna «Batys Qytai – Batys Europa» tranzittık dälızın salu arqyly bız de ülesımızdı qosyp otyrmyz. Reseige, Europa jäne Aziia elderıne tasymaldanatyn tranzittık jüktıŋ 20 paiyzy Dostyq-Alaşankou temır jol ötkelı arqyly ötedı. Jalpy «Dos­tyq» stansasynyŋ maŋyzy zor. 2020 jylǧa deiın stansa arqyly jük tasymalyn 20 mln tonnaǧa deiın jetkızu josparlanuda. Būl – jaqsy nyşan.
Qazaqstan öz aldyna derbes memleket bolǧaly, syrtqy ekonomikalyq bailanysty Qytaidan bastaǧan edı. 1990 jyly 12 qyrküiekte Qazaqstan men Qytai temır joly aşylyp, «Dostyq» stansasynda toǧysqanda, saltanatty şaraǧa Qazaqstan delegasiiasyn Premer-ministr Ūzaqbai Qaramanov bastap bardy. Ministrler keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary Mūhamedjan Qarataevtyŋ kabinetınde Almaty temır jolynyŋ basşysy Nyǧmet Esenǧarinmen aitysyp qalǧanymyz esımde. Ol «Dostyqqa» baratyn arnaiy poiyzǧa KSRO tuyn ılıp, Qytai Halyq Respublikasynyŋ gimnınen keiın KSRO-nyŋ gimnın oryndaudy, alǧaşqy sözdı Mäskeuden keletın Jol qatynas­tary ministrınıŋ orynbasaryna berudı ūsyndy. Al men oǧan qarsy şyǧyp, Qazaq KSR Kons­titusiiasyna säikes arnaiy baratyn po­iyzǧa Qazaqstannyŋ memlekettık tuy men gerbın ıludı, bırınşı söz delegasiiany bastap baratyn Ūzaqbai Qaramanovqa berılu kerek ekenın däleldedım. Halyqaralyq hattamada memlekettık müddenıŋ ūsaq-tüiegı bol­maidy. Būl qazaq-qytai ara­syndaǧy joba bolǧan soŋ, öz aty­myzdan äreket etuımız dūrys boldy. Ūzekeŋ memleketşıl adam edı. Sol tabandylyǧyma riza boldy ma, jolşybai bas ştab vagonynda bır top şeneunık, jur­nalisterdıŋ közınşe «Mıne, Momyşūlynan keiıngı, naǧyz qazaq Batyrşa-ūly kele jatyr, al basqalaryŋ orys familiiasyn alyp, orys bolyp ketkensıŋder» dep salǧany esımde. Täuelsız Qazaqstan tarihyndaǧy alǧaşqy qazaq-qytai qarym-qatynasy osylai örbıgen. Al qazır Qytai bızdıŋ ekonomikamyz üşın ırı investisiia közı bolyp otyr.

Qazaqstannyŋ Taiau Şyǧystaǧy ūstanymy

– Sūhbatymyzdy özıŋız jaǧ­daiymen jete tanys Taiau Şy­ǧystaǧy mūsylman elderındegı ahual turaly pıkırıŋızben tüiındesek. Arabtanuşysyz. Taşkent memlekettık universitetınde oqyp jürgen kezde Damask universitetınde bırınşı qazaq bolyp oquǧa bardyŋyz. Odan berı de diplomatiialyq qyzmetpen İzrail jäne Palestinada bolyp, ekı ortanyŋ jaǧdaiyn ışten baqylauǧa mümkındık boldy. Qazaqstan Siriia qaqtyǧysyna beibıt kelıssözder jasauǧa öz alaŋyn ūsynyp otyr. Jaqynda Astana prosesınıŋ 7-şı kezdesuı öttı. Būl Qazaqstannyŋ diplomatiiadaǧy bedelın bıldıre me?
– Jalpy, Qazaqstanǧa saiasi-ekonomikalyq bailanysty damytu üşın taiau jatqan elderdıŋ tynyştyǧy kerek. Sondyqtan, Siriia qaqtyǧysyn beibıt jolmen şeşu üşın öz alaŋymyzdy ūsynuymyzdyŋ bır sebebı – Taiau Şyǧys elderındegı tynyştyqty saqtau. Öitkenı Kaspiidıŋ üs­tımen, nemese Täjıkstan, Türkımenstan, İran, Türkiia arqyly Siriiaǧa sanauly saǧatta jetuge bolady. Tarihqa köz salsaq, Qazaqstannyŋ oŋtüstık öŋırı Damask halifatynyŋ qaramaǧynda bolǧan. Äbu Nasyr äl-Farabi siiaqty babamyz Şamǧa baryp oqyp, ǧylymmen ainalysqanynyŋ sebebı osy.
Men ötken ǧasyrdyŋ 60-şy jyldary Siriiaǧa Taşkent memlekettık universitetınıŋ joldamasymen oquǧa attanǧanda, Äl-Farabidıŋ basyna baryp dūǧa oqyǧan bırınşı qazaqpyn. Ol zamanda Siriia önerkäsıbı, auyl şaruaşylyǧy damyǧan, mädenietı, bılımı joǧary memleket edı. Bügıngı azamattyq soǧys saldarynan qiraǧan qalalardy, baudai qyrylǧan adamdardy körıp janym aşidy. Keiın şyǧystanuşy, diplomat ınım Baqytty Batyrşa-ūly Mysyr arhitekturasyndaǧy mamliukter qoltaŋbasy turaly kıtap qūrastyrdy. Ondaǧy arhitekturalyq nysandardy özı suretke tüsırıp, deregın qazyp, bır jüiege tüsırgen edı. Altyn Orda men Mysyr mamliuk elınıŋ bailanysyn jandandyryp, kıtaptyŋ alǧysözın Prezidentımız Nūrsūltan Äbışūly özı jazdy. Ol uaqytta Mysyr men Siriia bır memleket bolǧan. Beibarys ömırınıŋ soŋǧy jyldary Damaskıge kelıp mekendegen. Egipettıŋ basşysy Mübärak, Siriia Prezidentı Başar Asad ta Krest joryǧy men Şyŋǧyshan şapqynşylyǧynan aman saqtap qalǧan, qazaq topyraǧynan şyqqan Beibarys Sūltanǧa alǧysyn bıldırıp, kesenesın rekonstruksiialauǧa Qazaqstan ükımetıne resmi türde rūqsat bergen. Qūrylys bıte kelgende soǧys örtı lap etıp, onyŋ saltanatty aşyluy toqtap qaldy.
Jalpy, halyqaralyq imperalizm men sionizm bırıgıp mūsylman älemın alataidai büldırıp jatqan siiaqty äser qaldyrady. Tek Siriia emes, islam älemındegı ırı qaqtyǧystar Palestina, Djammu men Kaşmir, İrak, Auǧanstan, Äzerbaijannyŋ Tauly Qarabaǧy, Iemende de oqtyn-oqtyn atys-şabys bop jatyr. Älemdık reaksiialyq küşter qoldan jasaǧan «İslam memleketın» qūramyz dep qanşama şeteldık mūsylmandar, qazaq azamattary adasyp jür. Osynyŋ bärı bızdıŋ de būl mäselege bei-jai qarai
almaitynymyzdy bıldıredı. Ekınşı jaǧynan, özıŋız aitpaqşy, Qazaqstannyŋ halyqaralyq arenada aitarlyqtai bedelı bar. Elımız BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesıne uaqytşa müşelıkte. Bızdıŋ bastamamyzben Aziiadaǧy özara yqpaldastyq jäne senım şaralary jönındegı keŋes (AÖSŞK) qūryldy. Jiyr­ma jyldan astam uaqyt ışınde AÖSŞK öŋırlık qauıpsızdıktı nyǧaituda öz ömırşeŋdegı men qajettılıgın däleldedı. Oǧan qosa, Qazaqstan – İslam yntymaqtas­tyq ūiymyna müşe. BŪŪ-dan keiıngı eŋ ırı halyqaralyq ūiymmen alǧaşqy qarym-qatynas 1991 jyldyŋ qyrküiek aiynda bastalǧan. Senegalda, Dakar qalasynda ötken Ūiymnyŋ sammitıne Prezident N. Nazarbaevtyŋ şeşımımen Syrtqy ıster ministrınıŋ mındetın atqaryp jürgende qatystym.
– «Täuelsızdık jolyndaǧy diplomatiia» kıtabyŋyzda İYŪ müşe elderdıŋ bostandyǧyn saqtap qaluǧa järdem beredı, mūsylman elderı arasyndaǧy janjaldardy özara bıtımge şaqyrady depsız. Bıraq, ıs jüzınde, arab memleketterınıŋ öz arasynda alauyzdyq bar…
– Ökınışke qarai, İslam yntymaqtastyq ūiymy mūsylman älemındegı tynyştyq pen beibıtşılıktı saqtauǧa, özara ärıptestık ornatuǧa mardymdy yqpal jasai almai otyr. Sebebı arab memleketterınıŋ arasynda alauyzdyq tuyp, bır toby AQŞ, Europaǧa süiense, ekınşısı – Resei men İrannan järdem kütedı. Sol jaǧdaida olarǧa bız siiaqty beitarap jaqtyŋ kömegı qajet. Europaǧa baryp kelıssöz jürgızeiın dese, olar Asad rejimıne qarsy. Arab elderınde mūndai jinalys ötkızeiın dese, taǧy da müddeler qaqtyǧys oryn alady. Sondyqtan kelıssözderge beitarap pozisiiadaǧy bızdıŋ el sai kelıp tūr. Halyqaralyq qauymdastyq tarapynan Astanadaǧy kelıssözderdıŋ nätijesı jaqsy baǧalanyp jatyr. Siriiadaǧy azamattyq soǧys äskeri küşpen şeşılmeidı, sebebı alpauyt imperiialar būl strategiialyq maŋyzy bar aimaqty özderıne baǧyndyrudy közdeidı. Taiau Şyǧys problemasy Bırıkken Ūlttar Ūiymy, İslam Yntymaqtastyq Ūiymy jäne de halyqaralyq qauymdas­tyq küşımen ǧana, barlyq tarap kelısımge kelıp beibıt jolmen şeşıluı kerek. Eger Siriiadaǧy ahual retke kelse, būl Ortalyq Aziianyŋ da, Qazaqstannyŋ da tūraqtylyǧyn qamtamasyz etedı.
– Äŋgımeŋızge rahmet.
Äŋgımelesken
Ädılbek JAPAQ