Qazaqstandyqtar memleketke 17 mlrd teŋge qaryz. Elımızde jer jäne mülık salyǧyn töleu merzımı 1 qazanda aiaqtaldy. Osy merzımge deiın salyǧyn tölemegen azamattardyŋ negızgı qaryzyna ösımpūl (penia) qosyluda. Kölık qūraldaryna qatysty qaryz 13 mlrd 527 million teŋgenı qūraidy. Atynda kölıgı barlar keler jyldyŋ 1 säuırıne deiın salyǧyn töleuı tiıs. Jalpy salyq: qaryz ba, paryz ba? Salyqtan azamattar nege jaltarady? Qarjy ministrlıgı Memlekettık kırıster komitetınıŋ Öndırıstık emes tölemderdı äkımşılendıru basqarmasy basşysynyŋ orynbasary Oljas OTAR jauap berdı.
– Oljas Asangeldıūly, mülık, jer, kölık salyǧynan qaryzdar sany 17 mlrd teŋgenı qūrap otyr. Salyq kölemınıŋ köptıgı men salyq tölenbeuınıŋ sebebı nede?
– İä, 2020 jyl üşın mülık salyǧy men jer salyǧyn
1 qazanǧa deiın töleu kerek edı. Qazırgı uaqytta respublika boiynşa mülık, jer, kölık salyǧy boiynşa qazaqstandyqtardyŋ memleketke 17 mlrd 822 million teŋge bereşegı bar. Onyŋ ışınde 13 mlrd 527 million teŋge kölık qūraldaryna qatysty qaryz. 2020 jyl üşın biylǧy jyldaǧy özgerıs boiynşa 1 säuırdı qosa alǧanǧa deiın tölep ülgeru kerek edı. Būl salyq töleuşıler arasynda salyq mädenietınıŋ qalyptaspaǧanyn körsetedı. Sebebı 2 jyldan asty. Bızde salyq töleuşılerge bereşegı jaily habarlama bank qosymşalarynan keledı. Salyq töleuşılerıŋ jeke kabinetıne tüsedı. Sonymen qatar qaryzy kommunaldyq tölemder tübırtegımen bırge salyq töleuşıge jetkızıledı. Bırınşıden, bız aqparattanǧan joqpyz degen mäsele tuyndamauy kerek. Ekınşıden, salyq töleu qaryz ba, paryz ba dep aityp jatyrsyz ǧoi, ol – paryz. Ükımet «üitpei me, büitpei me» degenşe är adam özıne «men salyǧymdy töledım be?» dep sūraq qoiyp, mındetın oryndaǧan-oryndamaǧanyn oilauy kerek. «Men 2020 jyl üşın salyǧymdy töledım be?» degen sūraq qoiatyn bolsa, bereşegın öteu üşın salyq organdaryna barudyŋ qajetı joq. Üide otyryp, bank qosymşasy arqyly töleuge bolady. Sonymen qatar 2020 jyldan bastap bız «E-salyq-Azamat» mobildı qosymşasyn ıske qostyq. Ony osy uaqytqa deiın 750 myŋ salyq töleuşı tūraqty türde paidalanyp keledı. Azamattar «E-salyq-Azamat» mobildı qosymşasynda özınıŋ jäne basqa da tuǧan-tuys, jora-joldastarynyŋ JSN nömırın engızu arqyly qanşa qaryzy bar ekenın köre alady. Sondai-aq sol jerde tölei de alady.
– Salyqtan jaltarǧan azamattardyŋ köbı Almaty, Almaty oblysy jäne Nūr-Sūltanda tūrady eken. Salyq töleuden nege jaltarady? Kölık salyǧy boiynşa boryşkerler köp, mūnyŋ sebebı nede?
– Bız öz tarapymyzdan bar mümkındıgımızdı, türlı tetıkterdı qoldansaq da, halyq salyq töleuge salǧyrt qaraidy. Salyqqa salǧyrt qarasaŋ, ziiany onyŋ orasan degım keledı. 17 mlrd 822 million teŋge memlekettıŋ qazynasyna tüsken jaǧdaida qanşama tırlık atqarylatyn edı. Būl qarajat törtınşı biudjetke tüsedı. Mysaly, tūrǧyn sany 2 myŋnan asatyn qala, auyl biudjetıne tüsedı. Qanşama mektep, qanşama auruhana, qanşama balabaqşa saluǧa bolatyn edı. Qanşama joldy jöndeuge qosymşa qarajat tabylar edı. Degenmen, būl öte ülken qarajat emes. Salyq töleuşıler qiyn jaǧdailarǧa tap bolmas üşın kezınde salyqtyq raqymşylyq ta boldy. Bızden barlyq mümkındık jasalyp otyr. Bıraq salyq töleuşılerde älı künge deiın «menıŋ 1000 teŋgeme qarap qaldy ma?» degen tüsınık bar. Salyqtyq raqymşylyqqa 1 mln 400 myŋ adam ılıkken, onyŋ 800 myŋy tölegen. Qalǧan şamamen 600 myŋ adamnyŋ 500-myŋnan astamy 1000 teŋgege deiın qaryz. «Teŋız tamşydan qūralady» degendei, ol kısılerdıŋ mardymsyz qaryzy qomaqty somaǧa ainalyp ketedı. Keibır kısılerde töleu mümkındıgı rasymen bolmauy mümkın. Bıraq basym köpşılıgı 1000 teŋgege deiıngı qaryzyn qaitarmaǧan bolyp otyr.
SALYQTYQ MÄDENİETI NEGE QALYPTASPAIDY?
– Salyq – memleket damuynyŋ maŋyzdy bölıgı. Byltyrdan berı osy salada özgerıster men jaŋalyqtar köp boldy. Äsırese pandemiiaǧa bailanysty salyq töleu merzımı özgerıp, kölık jäne mülık, jer salyǧy keiınge şegerıldı. Jaqynda barlyq qazaqstandyqqa jer jäne ielıgınde tūrǧan mülıgınıŋ salyǧy kele bastaǧany belgılı. Al keler jyldan bastap taǧy qandai özgerıster bolady?
– Kölık qūraldary salyǧy transport kölemıne qarai esepteledı. Būryn 2020 jyldyŋ salyǧyn sol jyldyŋ 1 qazanyna deiın töleu kerek bolǧan. Keiın türlı ūsynys-pıkırlerdı eskerıp, 2021 jyldyŋ qazanyna deiın dep özgerttık. Kölık qūraldary salyǧy 2021 jyldyŋ säuırıne auystyryldy. Oǧan deiın 31 jeltoqsan edı ǧoi. Mülık ielerı salyqty jyldyŋ soŋynda töleidı, ol audandyq biudjetke tüskennen keiın ony igerıp ülgere almai qalady. Sondai qiyndyqtar tuyndamas üşın bız mülık, jer salyǧyn 2021 jyldyŋ 1 qazanyna, 2020 jyldyŋ kölık qūraldary salyǧyn 2021 jyldyŋ 1 säuırın qosa alǧanda töleuı kerek dep auystyrdyq. Osyndai mümkındıkter qarastyrylǧan. Memleket elge jaǧdai jasap jatyr. 2019 jyly bızde salyqtyq raqymşylyq boldy. Ol 2020 jyly eldegı pandemiiaǧa bailanysty merzımı taǧy da ūzartyldy. Mysaly, 2019 jyly ösımpūldary keşırımde jatqan 756 myŋ adam salyǧyn tölegen. Jalpy alǧanda, 16 mlrd negızgı salyǧyn tölep, 3 mlrd 100 million teŋge ösımpūly keşırıldı. Al 2020 salyqtyq rahymşylyq taǧy sozylyp, 1 million 100 myŋnan astam adam osy raqymşylyqty paidalandy. Byltyr salyqtyq raqymşylyq bastalǧanda
1 million 400 myŋ adamnyŋ qaryzy bar edı. Sonyŋ 1 million 100 myŋy töledı, 300 myŋy ǧana qaldy. 70 paiyzy tölep ülgerdı. 15 mlrd salyqty tölep, 2 mlrd teŋgeden astam ösımpūldary keşırıldı. Memleket 2 jyldaǧy salyqtyq raqymşylyq aiasynda jeke tūlǧalardyŋ mülık, kölık, jer salyqtaryndaǧy 5 mlrd-tan asa ösımpūldaryn keşırımge jatqyzdy. Bıraq bızde salyqtyq mädeniet qalyptaspai tūr. Salyq töleu mädenietı qalyptasu üşın sanada sılkınıs boluy qajet.
– Keler jyldan bastap ailyq eseptık körsetkış 3063 teŋgege köterıledı. Qazır 2917 teŋgege teŋ, al 5%-ǧa össe, salyqqa mölşerıne qalai äser etedı? Jalpy salyqty uaǧynda tölemese, qandai äreketke köşesızder?
– Ailyq eseptık körsetkıştıŋ ösuı kölık, mülık salyqtaryna aitarlyqtai äser etpeidı. Mysaly, üiıŋızdı 20 million teŋgege satsaŋyz, onyŋ salyǧy 5 million boluy mümkın. Al kölık salyǧy onyŋ qozǧaltqyş kölemıne bailanysty. Sonymen qatar jeke tūlǧalarǧa eşqandai aiyppūl qarastyrylmaǧan. Eger sız salyq tölemei jürseŋız, bereşegıŋız jaily eskertemız. 30 kün ötkennen keiın qaita habarlama jıberemız. Odan keiın tölemese, salyqtyq būiryq şyǧaramyz. Ony poşta arqyly salyq töleuşıge jıberemız. Odan keiın jauap bolmasa, 5 künnen keiın boryşkerdıŋ mälımetterın sot oryndauşylarǧa tapsyramyz. Sot oryndauşylary sızben bailanysqa şyǧyp, eskertedı. Odan keiın sızdıŋ esepterıŋızdı būǧattaidy. Mülık, jer, kölıkterıŋızdı satuǧa şekteu qoiady. Sonymen qatar qaryzyŋyz kezınde 20 AEK bolsa, qazır 40 AEK-ten asqan jaǧdaida ǧana şetelge şyǧuyŋyzǧa şekteu qoiylady. Halyqtyŋ arasynda «5 teŋgem üşın şetelge şyǧuǧa şekteu qoiady» degen tüsınık qalyptasqan, ondai bolǧan emes.
BARLYǦY MOBİLDI QOSYMŞADA TŪR
– Eger avtokölık bırneşe jyl būryn satylsa, salyq oǧan qazır ǧana paida bolsa ne ısteu kerek? 10 jyl būryn satylǧan kölıkke de salyq keledı. Byltyr, tıptı kölıgı joq azamattardyŋ ondaǧan myŋ teŋge kölemınde salyq qaryzy tırkelgen jaǧdailar oryn aldy. Būǧan ne sebep?
– Ondai jaǧdaida atynda kölık bolmasa kölık joq degen anyqtamany tırkeude tūrǧan audandyq basqarmaǧa ötkızuı kerek. Köptegen azamattar özınıŋ atyndaǧy 15-20 jyl būrynǧy kölıkterın senımhatpen satqan. Ol kezde salyqty kölık iesı töleidı. Mäselen, sız 15 jyl būryn bır avtokölık satsaŋyz, satyp alǧan adam salyqty töleimın dese, sızdıŋ atyŋyzdan töleidı. Bıraq bız ondai mındetteme jasamaimyz, salyqty menşık iesınen talap etemız. «Atymda mülık bolsa da, bolmasa da Memlekettık kırıstar organdary maǧan salyq esepteidı» degen tüsınıkten aulaq boluymyz kerek. Bız soŋǧy 3 jylǧa ǧana salyq esepteimız.
– Kölık jaramsyz bolsa, salyq töleu mındettı me? Kölıktı senımhat boiynşa satsa, salyq tölei me?
– Kölık salyǧyn töleuge mındettı. Kölıgıŋız jüruge jaramai qalǧan künnıŋ özınde kezekten şyǧarmasaŋyz, salyq töleuge mındettısız. Salyq zaŋnamasynda solai qarastyrylǧan. Jüruge jaramsyz bolyp qalsa, tırkeuden şyǧaruyŋyz kerek. Sodan bastap sızge salyq eseptelmeidı. Sızdıŋ atyŋyzda 3 kölık bolsa, sol üşeuıne salyq esepteledı. Eger de ol üşeuı de sızdıŋ atyŋyzda bolmasa, eşqandai salyq salynbaidy. «Byltyr kölıgınıŋ salyǧyn tölep satqan, biyl maǧan taǧy salyq kelıp otyr» dep habarlasatyndar bar. Ol kısı byltyr kölıgın 2020 jyldyŋ qyrküiegınde satty delık, ol kısı kölıgın satqanda 2019 jyldyŋ salyǧy mobildı qosymşada körınıp tūrady. Ony tölese, qaryzy bet esebınde tūrmaidy. Ony Halyqqa qyzmet körsetu ortalyq mamandary köredı, bıraq olar kölıgıŋızdı satqan jyl, iaǧni 2020 jyldyŋ salyǧyn eseptemeidı. Öitkenı sızdıŋ töleu merzımıŋız älı aiaqtalǧan joq. Sol 9 aiǧa tölemei satyp jıberedı. Zaŋda jazylǧan, biyl kölıgıŋızdı satsaŋyz, biylǧy jyldyŋ salyǧyn sızden talap etpeimız. Öitkenı merzımı älı jetken joq. Töleu merzımı – 2022 jyldyŋ 1 säuırı.
– Balhiia esımdı elorda tūrǧyny «1-top mügedekterınıŋ atynda üi bolsa, ol üide bırneşe adam tūrsa, salyq qalai tölenedı? Älde tölemei me?» dep saual joldaǧan edı. Mügedektıgı bar azamattarǧa salyq töleu mäselesınde qandai jeŋıldıkter qarastyrylǧan?
– Mügedekterdı basqaruǧa mümkındık beretın qosymşa qondyrǧylarmen jabdyqtalǧan avtokölıkterı bar zeinetkerler salyq töleuden bosatylady. Kölık qūraldaryna salyqtan bosatu tek bır ǧana kölık qūraly üşın qarastyrylǧan. Būl rette, olar qozǧaltqyşynyŋ syiymdylyǧy 4000 tekşe santimetrden joǧary jeŋıl avtokölıkter boiynşa kölık salyǧynan bosatylmaidy. Eger de qozǧaltqyşynyŋ syiymdylyǧy 4000 tekşe santimetrden joǧary jeŋıl avtokölık 2013 jyldyŋ 31 jeltoqsanyna deiın uäkılettı memlekettık organda tırkelse jäne sol tırkelgen uaqyttan bastap kölık qūralynyŋ iesı özgermese, onda kölık qūralynyŋ iesı salyq töleuden bosatylady.
«E-salyq-Azamat» mobildı qosymşasynda jeke tūlǧalardy jiı mazalaityn sūraqtarǧa barlyq jauapty körsettık. Bız şainap berdık, tek qana jūtu ǧana qalyp otyr. 5 minut uaqytyn bölıp, mobildı qosymşaǧa kırıp qarasa, salyqqa qatysty qaryzyŋyzdyŋ bar-joǧyn, mölşerın bıle alady ärı sol jerden bıraz aqparatqa qanyǧa alady. Bız halyqqa jaqyn bolǧymyz keledı. «E-salyq-Azamat» mobildı qosymşasyn ötken jyldyŋ soŋynda qostyq. Ötken jyly 83 myŋdai adam paidalandy. Al qazırgı uaqytta 750 myŋ adam paidalanyp otyr. Mobildı qosymşada derekter qate körsetılgen jaǧdaida özgertuge bolady. Ötken jyly kölık qūraldary boiynşa 10 576 adam ötınış bergen, onyŋ 10 465-ı öŋdelgen. Sonymen qatar «myna jer menıŋ atymda joq, qate mälımetter» dep jer boiynşa 2872 adam ötınış berse, onyŋ 2710-y öŋdeldı. Ony bız öŋdemeimız, ötınışter bırden uäkılettı organǧa tüsedı.
– Jauabyŋyzǧa raqmet!
