Älemdegı ekonomikalyq qatynastar barǧan saiyn qiyndap keledı. Mūny būrnaǧy künı «Astana klubynyŋ» otyrysynda Nūrsūltan Nazarbaev ta airyqşa atap öttı. Ol qazırgı taŋda oryn alyp otyrǧan Qytai men AQŞ arasyndaǧy teketırestıŋ dünie jüzı ekonomikasynyŋ ösuıne kerı äser etetınıne toqtaldy. «Ekonomikalyq qaişylyqtar talai jūrt aşyqtan-aşyq sauda soǧysy dep baǧalaityndai därejege deiın şielenısıp kettı. Solardyŋ bırı älem ekonomikasynyŋ 1/3 bölıgın, jahandyq eksporttyŋ 20 paiyzyn, älemdık investisiianyŋ 1/3 kölemın qūraityn AQŞ pen Qytaidyŋ arasynda örbıp jatyr». Mūndai qarym-qatynastyŋ soŋy, söz joq, jahanda jaŋa daǧdarystyŋ jappai etek aluyna aparyp soqtyrady. Onyŋ yqpaly, äsırese, damuşy elderge qattyraq bılıner edı.
Ekı eldıŋ şielenısı jalpy älemdık sauda ainalymynyŋ 2,5 paiyzyn qamtidy. Jäne būl äzırge teketırestıŋ basy ǧana siiaqty. Sebebı qazır ekı jaqtyŋ alǧan betterınen qaitar türlerı baiqalmaidy. Kerısınşe, ol barǧan saiyn uşyǧa tüsude. AQŞ prezidentı Donald Tramp 18 qyrküiekte mūny taǧy aiǧaqtap, Qytaidyŋ qūny $200 mlrd tūratyn importtyq tauarlaryna 10 paiyzdyq baj salyǧyn endırdı. Eger Qytai būǧan osyndai därejede qarsy jauap qaitarar bolsa, Qūrama Ştattar salyq saludyŋ üşınşı kezeŋıne köşıp, jalpy qūndy $267 mlrd-qa deiın jetkızgelı otyr. Sol kezde sanksiia Qytaidyŋ barlyq derlık tauarlaryn qamtityn bolady.
Şyndyǧynda da, AQŞ pen Qytai arasyndaǧy sauda soǧysy osy eldıŋ ǧana müddelerıne soqqy berıp qana qoimaidy, sonymen qatar älemdegı saudaǧa özınıŋ qatty kerı äserın tigızedı. Sarapşylardyŋ pıkırlerınşe, ekonomikalyq jaǧynan quatty ekı derjava arasyndaǧy sauda soǧysy ūzaq uaqytqa sozylyp, olardyŋ özderın tūralatyp tastauy, sondai-aq älem saudasyn bıraz tyǧyryqqa tıreuı mümkın. Makroekonomikalyq tūrǧydan alǧanda, ekı jaqtyŋ bır-bırlerıne sauda baj salyqtaryn salulary AQŞ pen Qytai ekonomikalary ösımıne şamamen 0,1-0,2 paiyzdyq punktte tejeu salady. Būl sifrlar onşalyqty köp emes, alaida AQŞ pen Qytai sekıldı ekonomikalary zor elderge osynyŋ özı aitarlyqtai şyǧyn bolyp keledı. Būdan bölek, bırte-bırte ösıp kele jatqan belgısızdık pen täuekelşıldık biznes pen investisiiaǧa degen senımnıŋ azaiyp ketuıne tıkelei äser etpek. Joǧaryda aitylǧan äreketter jahan jüzındegı öndırıs pen baǧa tızbegıne keŋ kölemde aitarlyqtai joiqyn soqqy beredı. Makroekonomika tūrǧysynan kelgende, AQŞ-tyŋ Qytai tauarlaryna jaŋa baj salyqtaryn engızuınen Qūrama Ştattarǧa tauar eksporttaityn qytai käsıporyndary ǧana emes, sonymen bırge Qytaida jūmys ısteitın amerikalyq kompaniialar da eleulı ziian şegedı.
Qysqa merzımdık perspektivada būl sauda soǧysy Qytai ekonomikasy kürt öse tüsuı men eldegı äleumettık-ekonomikalyq ahualdyŋ tūraqtanuyna eleulı dümpu beredı. Bıraq uaqyt ūzaǧan saiyn onyŋ äserı azaiyp, auqymy taryla beredı. Degenmen sauda soǧysynyŋ negızgı qiyndyqtaryn AQŞ nemese Qytai emes, baǧanyŋ orasan zor tızbegıne täueldı älem ekonomikasy tap bolady. Sarapşylardyŋ pıkırlerınşe, būl ekı el arasyndaǧy sauda teketıresınıŋ keleşektegı zardaptaryna AQŞ pen Qytai ǧana emes, sonymen bırge küllı älemnıŋ keŋ auqymdy ekonomikasy da ūşyraidy.
Resei ekonomika mektebınıŋ professory Natalia Volchkova AQŞ pen Qytai arasyndaǧy būl kelıspeuşılıktıŋ qyr-syry men tetıgıne üŋıle otyryp, onyŋ negızgı sebepterı men zardaptaryna toqtalady. Būl soǧysty biylǧy qaŋtar aiynda Donald Tramptyŋ äkımşılıgı bastady. Ol künnen quat alatyn batareialardyŋ importtyq tarifın 30 paiyzǧa deiın köterıp jıberuden örbıdı. Al olardy negızgı jetkızuşı Qytai edı. Būǧan Beijıŋ jauap retınde 2 säuırde AQŞ-qa qatysty 128 tauar pozisiiasynyŋ baj salyǧyn edäuır ösırdı. Būdan keiın Vaşington Qytaidyŋ jalpy qūny $34 mlrd bolatyn tauarlaryna importtyq baj salyǧyn 25 punktke joǧarylatty. Älbette, Qytai da būdan qalyspady, osynşa kölemdegı tauarlardyŋ salyǧyn şyǧandatyp qoidy. Sosyn Qūrama Ştattar tamyzda qūny $16 mlrd tūratyn taǧy bırqatar tauarlardyŋ tarifterıne ösım berdı. Qytai būǧan da ıle-şala jauap qaitardy. Būdan ärı qyrküiekte AQŞ $200 mlrd, Qytai $60 mlrd somalary mölşerınde salyqty ūzartty. Osy eskalasiia tolqynynyŋ ärbırınen keiın Beijıŋ Bükılälemdık sauda ūiymyna Vaşingtonnyŋ üstınen şaǧym tüsırıp otyrdy. Būdan bölek, ekı eldıŋ resmi ökılderı bırneşe ret kezdestı. Bıraq olardyŋ eşqaisysynan da pälendei oŋ nätije bolǧan joq.
Sonda älemde būryn-soŋdy bolmaǧan şielenıstıŋ qanat jaiuyna ne sebepkerlık ettı? Älem sarapşylarynyŋ oilarynşa, mūnyŋ bır ǧana naqty sebebı bar. Soŋǧy jyldary AQŞ pen Qytaidyŋ ekonomikasy qatty qarqynmen damyp, jahandaǧy basqa elderdıŋ bärın köp artta qaldyryp kettı. Ekı eldıŋ tauar ainalymdary basqalardan köş ılgerı ozyq. Bıraq sauda tasqynynda ülken disbalans bar. Mäselen, 2017 jyly AQŞ Qytaiǧa jalpy somasy $526 mlrd tūratyn tauarlar jöneltse, Qytai öz kezegınde būl elge $154 mlrd şamasyndaǧy importtyq būiymdaryn apardy. Būǧan qosa, Beijıŋ ara-tūra qyzmet körsetu türlerımen jaǧdaidy tüzetuge tyrysty. Alaida mūnyŋ özı de jetkılıksız bolyp şyqty: sol jyldyŋ ışınde AQŞ Qytaiǧa $57 mlrd-tyŋ qyzmetın jasasa, özı Qytaidan nebärı $17 mlrd somany qūraityn qyzmetke qol jetkızdı.
Sarapşylar qazır būl disbalansqa ärtürlı közqaraspen qarap otyr. Bır jaǧynan, būl älem ekonomikasynyŋ keiın daǧdarys şaqyratyn eŋ osal tūstarynyŋ bırı retınde baǧalanuda. Sondyqtan saudadaǧy būl jetımsızdık mölşerın şūǧyl qysqartu qajet. Ekınşı jaǧynan, osy tepe-teŋdıksız ahual Amerika ekonomikasy men onyŋ aktivterı bükıl älemnıŋ investorlary, sonyŋ ışınde Qytai üşın barynşa tiımdı ekenın körsetedı. Būl öz kezegınde sauda men qyzmet türlerındegı tapşylyqtyŋ ornyn jabu üşın AQŞ-qa qarai baǧyttalatyn kapitaldyŋ özındık bır ötemaqysy boluyn talap etedı. Al älemdegı ekınşı ırı investor bolyp tabylatyn Qytai memleketı syrtqy saudany yntalandyru maqsatynda köptegen jyldar boiy aiyrbas baǧamyn tömendetu saiasatyn jürgıze otyryp, Amerikanyŋ qūndy qaǧaz türındegı valiuta rezervın köptep qūrap aldy. Ol 2018 jyldyŋ qaŋtarynda AQŞ-qa basty memlekettık qaryz beruşıge ainalyp, onyŋ qūny $1,17 trln tūratyn obligasiialaryna ielık ettı.
Aita ketu kerek, ekı eldıŋ jalpy tauarlaryndaǧy tepe-teŋdıktı körsetetın sifrlardyŋ özı olardyŋ arasyndaǧy problemalardyŋ auqymyn da baiqatyp beredı. Qytai sondai-aq qazır AQŞ-qa keletın tauarlardyŋ qosymşa qūn salyǧy tızbegındegı eŋ maŋyzdy buynǧa ainalyp tūr. Mūny ol Amerikaǧa jetkızıletın importtyq tauarlardyŋ aitarlyqtai bölıgın basqa eldıŋ territoriiasynda jasap alyp, sosyn ony öz elınde öŋdeuden ötkızu arqyly jüzege asyrady. Osylaişa, mysaly, Qytai 2009 jyly AQŞ-qa qūny $1,9 mlrd tūratyn aifondardy eksporttap äkelgen eken. Al eger osy telefondarǧa Qytaidyŋ qosqan komponentterı qūnyn alyp tastasa, olardyŋ somasy nebärı $73 mln bolyp şyǧady. Sonda Beijıŋ tek osydan ǧana $1,8 mlrd kölemınde tabys tapqan.
Sondyqtan osyndai sebepterge bailanysty bastalyp ketken şetın şaiqastyŋ soŋy jaqyn arada körıne qoimaityny bır jaǧy zaŋdy siiaqty. Ekı jaq dialogy arqyly mämılege kelu deŋgeiınen ketıp qalǧanǧa ūqsaidy. Mūnyŋ ornyna Vaşingtonnyŋ äreketıne Beijıŋ qolma-qol jauap qaitaryp, ony būrynǧydan beter yzalandyra tüsude. «Bız AQŞ pen Qytai arasyndaǧy būl sauda soǧysynyŋ soŋyn ekı aidan, tıptı ekı jyldan keiın de körmeimız, – deidı Qytaidyŋ «Alibaba Group» kompaniiasynyŋ negızın saluşy Djek Ma. – Men qazırgı ekonomikalyq jaǧdaidy tym jaqsy emes dep oilaimyn. Mūnyŋ jäne ūzaqqa sozylatyn türı bar. Bız kütkennen de ūzaqqa barady. Sondyqtan bızge barlyq närsege daiyn boluǧa tura keledı».
Al būǧan Donald Tramptyŋ jauaby mynadai. «Bız būl mäselege bailanysty bır närse ısteuge tiıs boldyq. Bız älemnıŋ aqşa jinaityn qapşyǧy sekıldı elmız. Sosyn bızdı Qytai da tonaidy, Euroodaq ta tonaidy – bızdı bärı tonaidy. Bıraq men endı amerikalyq jūmysşylardy, fermerlerdı, kompaniialardy būdan qorǧauym kerek. Būdan bylai bızdı eşkım tonamaityn bolady. Taiau arada sızderdıŋ barlyqtaryŋyz osyny köretın bolasyzdar». Tegınde, Donald Tramptyŋ aşynuy men alǧan betınen qaitpai otyruy beker emes. Al būl teketıres tym ūzaqqa sozyla berse, endı damyp kele jatqan elderdıŋ tartatyn zardaptary men şyǧyndary tük te emes, eŋ basty soqqyny bärıbır Qytai alatyn bolady.
Bız älemnıŋ aqşa jinaityn qapşyǧy sekıldı elmız. Sosyn bızdı Qytai da tonaidy, Euroodaq ta tonaidy – bızdı bärı tonaidy. Bıraq men endı amerikalyq jūmysşylardy, fermerlerdı, kompaniialardy būdan qorǧauym kerek. Būdan bylai bızdı eşkım tonamaityn bolady. Taiau arada sızderdıŋ barlyqtaryŋyz osyny köretın bolasyzdar
Men qazırgı ekonomikalyq jaǧdaidy tym jaqsy emes dep oilaimyn. Mūnyŋ jäne ūzaqqa sozylatyn türı bar. Bız kütkennen de ūzaqqa barady. Sondyqtan bızge barlyq närsege daiyn boluǧa tura keledı
