Adamzat tarihynda 40 jylǧa sozylǧan küşı men quaty jaǧynan joiqyn iadrolyq jarylystar Qazaqstanda jasalǧany belgılı. Oǧan sebep, älemdegı kapitalistık jäne sosialistık lagerlerdıŋ ekıge jaryluy, bır-bırıne degen senımsızdık, bäsekelestık, qorqynyş pen ürei. Sondyqtan, Keŋes Odaǧynyŋ basşylary ǧalymdarǧa arnaiy tapsyrmalar bergen. Basty maqsat – iadrolyq qaruǧa ie bolyp, älemde äskeri küş-quaty jaǧynan üstem bolu.
Ajal sepken tajal synaq
Semei synaq alaŋy – iadrolyq jarylystar ötkızılgen aimaq. Poligon būrynǧy Semei oblysynyŋ Abraly audanyn, sonymen qatar Pavlodar jäne Qaraǧandy oblystarynyŋ bıraz jerın qamtydy. Synaq aimaǧynda 1949-1989 jyldar aralyǧynda 500-ge juyq quaty ärtürlı iadrolyq jarylystar (90-y –äuede, 26-sy – jer üstınde, 354-ı – jer astynda) jasaldy.
Alǧaşqy jarylys 1949 jyldyŋ 29 tamyzynda taŋerteŋgı uaqytta Abai jäne Abraly audandary halqyna aldyn ala eskertpesten jasaldy. Būl jerde köz ılespes jyldamdyqpen ūlǧaiyp bara jatqan otty dop kenetten töŋıregın şarpyp ötıp, aspanǧa köterıldı. Sonyŋ saldarynan qaraiyp ketken dalanyŋ tūl jamylǧysy qalǧan. Mūny Semei iadrolyq synaq retınde №2 oqu poligonynda RDS-1 (zymyrandyq körsetkış snariady) plutonii zariadynan jer betınde synaq ötkızu jarylysy dep atady. Būl Keŋes Odaǧynda tūŋǧyş atom bombasynyŋ jaryluy edı.
Al, 1961-62 jyldary Semei iadrolyq poligonynda äuede jäne jer üstınde 50 şaqty iadrolyq bomba synaldy. 1963-1988 jyldary jyl saiyn 14-18 synaq ötkızılıp, jer astynda barlyǧy 343 iadrolyq jarylys jasaldy. Onyŋ äserı Hirosimoǧa tastalǧan bombadan 2,5 myŋ ese asyp tüsken edı.
1989 jylǧy 12 aqpanda kezektı iadrolyq synaq ötkızıldı. Üŋgırlerdıŋ bırınde quaty 70 kilotonnadan astam iadrolyq zariad jaryldy. Sonyŋ saldarynan jer betınde saŋylaular paida bolyp, olardan ekı täulık boiy radioaktivtı gazdar şyǧyp jatqan. Aspanǧa dür köterılgen radioaktivtı būlt 30 myŋnan astam adam tūratyn aumaqty bürkedı. Aimaqta radiasiialyq fon 3000-4000 mikrorentgenge jettı. Būl körsetkış qalypty jaǧdaida saǧatyna 15-20 mikrorentgen bolatyn tabiǧi radiasiialyq fonnan ekı jüz ese asyp tüstı.
Iаdrolyq jarylystardyŋ zardaptary
Synaq aimaǧyn radiasiialyq tekseruden ötkızgende, ondaǧy radioaktivtık zattardyŋ mölşerı qalypty mölşerden bırneşe ese joǧary ekenı anyqtaldy. Ziiandy radioaktivtık zattar topyraqty, sudy, egıstık jerlerdı jäne mal jaiylymdaryn lastady. Semei aimaǧynyŋ halqy ziiandy, uly säulege ūşyrau mölşerıne qarai 3 kategoriiaǧa bölındı. Jergılıktı tūrǧyndardy medisinalyq tekseruden ötkızgende tūqym qualaityn auruǧa şaldyǧuyna bailanysty adamdardyŋ, äsırese, jasöspırımderdıŋ arasynda erte qaitys bolu jiı kezdesetını anyqtalǧan. Sondai-aq, qaterlı ısık, süiek tınderınıŋ auyrulary, immundy jüieler men qan qūramynyŋ būzyluyna bailanysty auruǧa şaldyqqandar köp boldy.
«Semei» iadrolyq poligonynyŋ jabyluy
1989 jyldyŋ aqpan aiynda Semeidegı atom poligonyn jabu üşın «Nevada-Semei» qozǧalysynyŋ alǧaşqy mitingısı ötkızıldı. Ony belgılı qoǧam qairatkerı, aqyn Oljas Süleimenov basqardy.
Düniejüzındegı osyndai alyp iadrolyq qarudy jasaǧan synaq alaŋyn jabu turaly Jarlyqqa Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev 1991 jyly 29 tamyzda qol qoidy. Elbasynyŋ älem jäne adamzat aldyndaǧy jauapkerşılıktı sezınıp, dūrys şeşım qabyldaǧandyǧyn dünie jüzındegı damyǧan bedeldı memleketterdıŋ jäne halyqaralyq ūiymdardyŋ basşylary tolyq qoldap, öz alǧystaryn bıldırdı.
Iаdrolyq synaqtar men atom qaruy – adamzat üşın öte qauıptı. Öitkenı, qazırgı jahandyq jaǧdaida ǧylym men tehnika sonşalyqty damyǧanymen, atom stansalaryn salu tiımsız. Sebebı, ǧylym men tehnikasy damyǧan Japoniianyŋ özı Fukusima AES-ınıŋ jarylysyna duşar boldy. Sondyqtan, bükıl düniejüzı halqy bırlese otyryp, bır auyzdan «Iаdrolyq synaqtarǧa qarsy kürestıŋ halyqaralyq künın» atap ötudı jalǧastyruda.
Elbasynyŋ «Synaqtardy joiu – bızdıŋ missiiamyz!» atty ūǧymyna qazırgı künde älem halqy qoldau bıldırude. Bastamany BŪŪ-nyŋ Bas hatşysy Pan Gi Mun da qoldap, iadrolyq qarudyŋ apaty men saldaryn adamzat tereŋ tüsınuge tiıs ekenın eskertken bolatyn.
Amangeldı QAŞQYMBAEV,
QR BǦM ǦK Memleket tarihy instituty direktorynyŋ orynbasary, t.ǧ.k., dosent
