Aǧymdaǧy jyldyŋ jeltoqsan aiynda 2008 jylǧy qazanda sailanǧan senatorlar ökılettıgınıŋ konstitusiialyq merzımı bıtedı. Osyǧan orai Memleket basşysynyŋ Jarlyǧyna säikes elımızdıŋ on alty öŋırınde Qazaqstan parlamentınıŋ joǧarǧy palatasyna deputattar sailauy bolady. Elordada osy şarany ötkızudıŋ erekşelıkterı men barysy turaly qalalyq sailau komissiiasynyŋ hatşysy Vera Pytaeva äŋgımelep bergen edı.
– Vera Prokopevna, alda tūrǧan sailaudy ūiymdastyru jönındegı qalalyq sailau komissiiasynyŋ bırınşı kezektegı mındetterıne toqtala ketseŋız.
– Qalalyq sailau komissiiasynyŋ uäkıletterı Sailau turaly konstitusiialyq zaŋda aiqyn belgılengen. Qalalyq sailau komissiiasy kandidattardy ūsynu jūmysyn ūiymdastyrudan bastap dauys berudı ötkızuge jäne esepteuge deiın şaralardy tūtas qamti otyryp, Qazaqstan Respublikasy Parlamentınıŋ Senatyna deputat sailau nauqanyn atqaru ısıne tıkelei atsalysady. Parlament Senatynyŋ deputattaryn taŋdauşylar – jergılıktıŋ halyqtyŋ müddesın bıldıretın mäslihat deputattary sailaidy. Iаǧni, qala tūrǧyndary dauys beruge janama türde qatysady. Mıne, sondyqtan sailau ısıne qatysatyndardyŋ barşasyna eleulı jauapkerşılık jükteletının, är qadam zaŋ talabyna sai üilesımdı de jedeǧabyl jasaluǧa tiıstıgın ūǧynǧan abzal.
Komissiia deputattyqqa kandidattardyŋ ötınışterın qabyldap, är ümıtkerdıŋ Konstitusiia men konstitusiialyq zaŋ talaptaryna säikestıgın tekseredı, arnauly paraqşalar ülestırıp, qoldaryn qoidyrtady. Kandidattar men olardyŋ senımdı ökılderın tırkep, sailau künı dauys beru ısın ötkızu de komissiianyŋ mındetı sanalady.
Būǧan qosa, aqparattyq materialdar daiyndap, būqaralyq aqparat qūraldarymen özara bailanys ornatu qamy bızdıŋ uäkıletımızge enedı. Komissiia qyzmetı alqaly, aşyq ärı jariia türde jüzege asyrylady.
Ötkızılıp jatqan şaralar, kandidattardy tırkeu barysy turaly aqparatty komissiia mındettı türde būqaralyq aqparat qūraldarynda jariialap tūrady.
– Kandidattardy ūsynu men tırkeu qalai ötedı? Olardyŋ zaŋ baptarynda belgılengen talaptarǧa säikestıgın tekseru ısınıŋ merzımı qandai?
– Kandidattardy ūsynu Memleket basşysynyŋ Jarlyǧy şyqqannan keiın bastaldy. Būl üderıs 31 tamyzǧa deiın sozylady.
Sailau zaŋyna säikes, Senat deputattyǧyna kandidattardy mäslihattar ūsynady, sondai-aq ol özıne-özı ūsynu jolymen de jüzege asady.
Kandidattarǧa qoiylatyn talaptar özgerıssız qaldy: iaǧni, ümıtkerdıŋ jasy otyzdan asuy, joǧary bılımı boluy, Qazaqstan aumaǧynda kemınde 10 jyl, Astanada (äŋgıme elordadan deputat sailau turaly örbıp otyrǧandyqtan) kemınde 3 jyl tūruy, kemınde 5 jyl jūmys ötılı boluy kerek. Osynau maǧlūmattardyŋ barlyǧy tiıstı qūjattarmen rastaluy tiıs.
Būǧan qosa, kandidattardyŋ barlyǧynyŋ QR Konstitusiiasynyŋ jäne sailau turaly konstitusiialyq zaŋ talaptaryna säikestıgı tekserıledı. Mäselen, sottalǧandyǧy ötelmegen nemese belgılengen tärtıppen alynyp tastalmaǧan adam, sybailas jemqorlyǧy üşın sot jaza kesken adam kandidat bola almaidy.
Kandidat belsendı sailau qūqyn ielenuge tiıs.
Qalalyq sailau komissiiasy kandidattardyŋ osynau talaptarǧa säikestıgın ötınış tüsken künnen bastap üş kün ışınde tekseredı. Bız qūqyqtyq statistika jäne arnauly esepke alu, sondai-aq ışkı ıster organdaryna tiıstı saual joldaimyz. Konstitusiia talaptaryna säikestıgın teksergen soŋ kandidatty taŋdauşylar qoldauǧa tiıs. Iаki, oǧan mäslihat deputattarynyŋ kemınde 10 paiyzy qol qoiu kerek. Bızde 25 deputat baryn eskerer bolsaq, ümıtker olardyŋ kemınde üşeuınıŋ qoldauyna ie bolsa ǧana märe syzyǧyn qiiady. Qol jinau qalalyq sailau komissiiasy beretın qol qoiu paraqşalary arqyly resımdeledı.
Jinaǧan qoldardyŋ rastyǧyn teksergennen keiın deputattyqqa kandidat Ortalyq sailau komissiiasynyŋ şotyna 15 minimaldy eŋbekaqy kölemınde sailau jarnasyn töleidı, būl şamamen 300 myŋ teŋgedei bolady. Būl jarna kandidat Parlament Senatynyŋ deputattyǧyna sailanǧan nemese dauys beruge qatysqan taŋdauşylardyŋ 5%-dan astamynyŋ dauysyn ielengen jaǧdaida kerı qaitarylady.
Sonymen qatar, kandidat özınıŋ jäne zaiybynyŋ (nemese jūbaiynyŋ) tabystary turaly salyq organdaryna deklarasiia tapsyrady. Ondaǧy mälımetterdıŋ şynaiylyǧyn salyq organdary kandidat tırkelgen künnen bastap 15 kün ışınde tekseredı.
Barlyq qūjattary bolǧan jaǧdaida kandidattardy tırkeu olardy ūsynu şarasymen qosa-qabat jürgızılıp, 11 qyrküiekke deiın jalǧasady. Bügıngı taŋda komissiia tört ümıtkerdı tırkep ülgerdı.
– Eger de mäselenıŋ qarjylyq jaǧyna üŋıler bolsaq, sailaudy ötkızuge qanşa qarajat bölınedı, olardyŋ jūmsalu jaiy qalai qadaǧalanady?
– 12-29 qyrküiek aralyǧynda ügıt nauqanyn jürgızu üşın memlekettık biudjetten kandidattarǧa radiodan, teledidardan söilep, basqa da aqparat qūraldarynan körınulerıne, ügıt materialdaryn şyǧaryp, sailauşylarmen kezdesuler ötkızulerıne, kölıkpen jürıp-tūruyna jetkılıktı qarajat berıledı. Būǧan qosa är kandidat arnauly zaŋǧa säikes özınıŋ sailau qoryn aşyp, öz qarjysyn, jinaqtauǧa, sondai-aq ūiymdar men jeke tūlǧalardyŋ qarjysyn tartuǧa qaqyly. Mūndai qordyŋ jalpy aqşa mölşerı 700 minimaldy eŋbekaqydan asyp ketpeuge tiıs.
Sailau nauqany aiaqtalǧannan keiın kandidat sailau komissiiasyna sailau qoryna tüsken qarajatty qalai jūmsalǧandyǧy turaly esep tapsyrady.
– Qadaǧalauşylar qyzmetı qalai retteledı?
– Sailau ötetın künı esıgı aşylǧannan bastap qorytyndysy şyǧarylǧanǧa deiın arnauly punktterde elımızdegı saiasi partiialardan, qoǧamdyq bırlestıkterden, kommersiialyq emes ūiymdardan şyqqan, şetelderden kelgen qadaǧalauşylar bola alady. Sondai-aq, är kandidattan bır senımdı ökılden qatysuǧa qaqyly.
Qadaǧalauşylar uäkıletı tiıstı qūjattarmen kuälandyryluǧa tiıs.
Saltanat QAJYMOVA
