Būrynǧy Keŋes Sosialistık Respublikalar Odaǧynyŋ qūramynda bolǧan elder üşın qanşa uaqyt ötse de Ūly Otan soǧysynyŋ orny airyqşa körınedı. Öitkenı būl Otan üşın otqa tüsken milliondardyŋ jan alyp, jan berısken qiian-keskı alapaty bolǧany mälım. Sondyqtan da sol soǧysta oqqa ūşqan erlerdıŋ erlıgı ūrpaqtan-ūrpaqqa mūra bolyp keledı. Bügınde qatary sirep qalǧan aqsaqaldy maidangerler sol sūrapyl soǧystyŋ qazırgı ūrpaqqa joldaǧan asqaq ta ardaqty amanaty sekıldı. Milliondaǧan adamnyŋ qūrban etken sol soǧystyŋ qasıretın körgen elde endı qaityp soǧys bolmauy tiıs edı…
Ökınışke qarai, ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldary Otan soǧysynyŋ maidangerlerı taǧy da bır soǧysqa nemerelerı men şöberelerın attandyruǧa mäjbür boldy. Olai deitınımız, 1979 jyldyŋ soŋynda KSRO basşylyǧy auǧan jerıne keŋes äskerlerın «Auǧanstannyŋ Säuır revoliusiiasyna qoldau körsetu üşın», sonymen qatar «elımızdıŋ oŋtüstık şekarasyn qorǧau maqsatynda» degen jeleumen şeşım şyǧardy. Jalpy «Auǧanstan jerıne Keŋes äskerın engızuge ne maqsat türtkı boldy?», «Būl soǧys kımge, ne üşın qajet boldy?» degen saualdar älı de qoiylyp qalady. Sol zamannyŋ aqiqatyn aitar bolsaq, däl osy uaqytta KSRO men AQŞ arasynda qyrǧi-qabaq, bylaişa aitqanda, «qarusyz soǧys» uşyǧyp tūrǧan edı. Sondyqtan Auǧanstan aumaǧyna yqpal jürgızu üşın bır jaǧynan NATO blogyndaǧy odaqtastarymen AQŞ, ekınşı jaǧynan Varşava blogy jaǧynan KSRO özara bäsekege tüstı. Būl teketırestıŋ aqyrynda Keŋes äskerınıŋ kontingentı şūǧyl türde Auǧanstanǧa engızıldı. Söitıp, myŋdaǧan jauynger Auǧanstandaǧy säuır revoliusiiasyn qorǧauǧa attanyp jatty. Al ondaǧy şynaiy jaǧdai turaly būqaralyq aqparat qūraldary tıs jarmady.
- 1979 jyldyŋ 25 jeltoqsany künı keŋes äskerlerınıŋ şekteulı kontingentı Auǧanstan elıne kırdı.
- 1989 jyly 15 aqpanda Auǧanstanda internasionaldyq boryşyn ötegen jauyngerler tügel elge oraldy.
- Auǧanstan soǧysyna keŋes äskerınen 620000 adam qatysty.
- 15000 adam qaza boldy.
- 417 adam ız-tüssız joǧaldy nemese dūşpannyŋ tūtqynyna tüstı.
- 53753 adam auyr jaraqattanyp, kontuziia aldy.
- 10751 adam ärtürlı toptaǧy mügedekter atandy.
- 86 adam Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn ielendı.
- Qazaqstannan Auǧanstan soǧysyna 22269 adam qatysty. Olardyŋ qatarynan 924 azamat qaza tapty. Iz-tüssız joǧalǧan 21 jauyngerdıŋ taǧdyry älı künge deiın beimälım.
Şyn mänınde Auǧanstanǧa kırgen keŋes jauyngerlerı bırınşı künnen bastap jergılıktı, iaǧni, Säuır revoliusiiasyna qarsy toptardyŋ qaruly qarsylyǧyna tap boldy. Söitıp, «elımızdıŋ oŋtüstık şekarasyn qorǧau kezınde qaza tapty» degen qaraly qaǧazǧa oranǧan jauyngerler mürdelerı tuǧan jerge myryş tabytpen kelıp jatty. Ūlynan aiyrylǧan ana da, süiıktısınen aiyrylǧan jar da, äkesız qalǧan bala da Otan aldyndaǧy azamattyq boryşyn öteuge attanǧan asyldarynyŋ nelıkten oqqa ūşqanyn bıle almai zar jylap, eŋırep qaldy.
Jaǧdai osylai bola tūra bilık eşqandai ūiǧarym jasamady. Jyldar alǧa jylji berdı. Jauyngerler şet eldıŋ baqyty üşın jer jastanyp jatty… Osylaişa, el arasynda «jūmbaq soǧys» atanǧan Auǧanstan soǧysy 10 jylǧa juyqtap baryp toqtady.
1989 jyldyŋ 15 aqpan künı Sovet Odaǧynyŋ Kommunistık partiiasy saiasi biurosynyŋ ūiǧarymymen keŋes äskerınıŋ Auǧanstandaǧy şekteulı kontingentı elge oraldy. Būl kün talai jastyŋ ömırın saqtap qalǧany – aqiqat. Jūrtşylyq būl kündı sondyqtan da erekşe elep «Auǧandardyŋ künı» dep aityp jüredı.
Älı esımızde, Auǧanstannan qaitqan jauyngerlerge osydan 25-30 jyl būryn soǧystan emes, basqa täuelsız eldıŋ tynyştyǧyn būzyp kelgen qaraqşylarǧa qaraǧandai közqarasta bolǧan. Sonda soǧysta bolyp kelgen jauyngerlerdıŋ analary közderıne jas alyp, qaiǧy qūşqan edı. Al jauyngerlerdıŋ özderı bolsa «Bız äskeri antqa adal qyzmet ettık» dep aqtaludy bılmedı. Şyndyǧynda, Auǧanstanǧa barǧan jauyngerler KSRO Qaruly Küşterınıŋ būiryǧyn būljytpai oryndaǧan joq pa?!
Qalai aitsaq ta, Ūly Otan soǧysyn bastan keşken maidangerlerdıŋ ūrpaǧy, eldık pen erlıktı önege etıp ösken ūrpaq emes pe, qajet degende keudesın oqqa tosuǧa daiyn tūratyn keŋes jauyngerı antqa adal, būiryqqa bekem ekenın däleldedı. Sol soǧysta jas ta bolsa, jasyndai jarqyldaǧan jıgıtter üşın «Jauynger-internasionalist» degen ataq ottai ystyq sezıledı. Qazır elımızdıŋ basqa bır aimaǧynda ekı «auǧandyq» kezdese qalsa bırın-bırı «bacha» dep qūrmetpen tös tüiıstıredı. Respublikamyzdyŋ barlyq aimaqtarynda Auǧanstan soǧysy ardagerlerınıŋ odaǧy jūmys jürgızıp otyr.
Astana qalasyndaǧy «Auǧanstan soǧysy mügedekterı men ardagerlerı odaǧy» qoǧamdyq bırlestıgınde bügınde 1000-nan asa jauynger-internasionalist tırkelgen. Qoǧamdyq ūiym elordada ötetın saiasi-äleumettık, mädeni-sporttyq şaralarǧa belsendı qatysady.
Är jyldyŋ 15-şı aqpany jauynger-internasionalister üşın qasiettı kün sanalady. Öitkenı būl soǧys dalasynan soŋǧy soldat tuǧan elge oraldy. Bır jaǧynan qaraǧanda quanyşty künge de ūqsaidy. Alaida Jeŋısı bolmaǧan soǧystyŋ quanyşy da bolmaidy eken. Sondyqtan būl soǧystyŋ qasıretı men estelıgı älı talai ūrpaqqa sabaq bolary sözsız.Bız bıletın bır qaǧida soǧysta jauynger ölse de, estelık mäŋgı ölmek emes. Mıne, sol estelıktıŋ jasampazdyǧy bolar, 2000 jyly Astanada Auǧanstan soǧysynda qaitys bolǧan jauyngerlerge arnalǧan eskertkış boi köterdı. Onda osy Auǧanstan soǧysynyŋ alapatynda qaitys bolǧan qazaqstandyq jauyngerlerdıŋ esımderı mäŋgılık tasqa basylǧan.
Auǧanstan jerınde är jyldarda qyzmet atqarǧan jauyngerler jyl saiyn 15 aqpan künı meşıt pen şırkeude bolyp, bozdaqtarǧa baǧyştap dūǧa oqytady. Sūrapyl künderdı eske alatyn şaralar ūiymdastyrylady…
Ǧalym QOJABEKOV
