Täuelsızdıktıŋ tuyn tıgıp, egemendı el ırgesın bekemdegenımızge de şirek ǧasyrdan astam uaqyt ötıptı. Osy aralyqta Ortalyq Aziiadaǧy köşbasşy memleket retınde halyqaralyq saiasi oqiǧalarǧa belsendı türde qatysyp qana qoimai, batyl bastamalar köterıp saiasi arenada da bedelımızdı arttyrdyq. Ärine, synaptai syrǧyǧan uaqyt bır orynda tūrmasy anyq. Elbasy N.Ä.Nazarbaev «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasyn ūsynyp, Qazaqstannyŋ üşınşı jaŋǧyruy bastalǧanyn jariialap, elımız jaŋa tarihi kezeŋge qadam jasaǧanyn aiǧaqtady.
Elbasynyŋ būl baǧdarlamalyq maqalasy – el damuynyŋ jarqyn ülgısı men naqty qadamdardy aiqyndaityn kelelı oi, saliqaly pıkır, batyl şeşımderge qūrylǧan maŋyzdy qūjat. Maqalada jastardyŋ boiyna patriottyq ruh sıŋıru, olardy qoǧamnyŋ belsendı azamattary etıp tärbieleu tūrǧysynda adami jäne ruhani qūndylyqtarǧa basymdyq beru jaiy alǧa qoiylǧan. Būl tüptep kelgende, halqymyzdyŋ ūlttyq salt-dästürın, tılın, ädebietın, mädenietın jaŋǧyrtatyn asyl ūǧymdar.
Prezidenttıŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda Astana qalasy äkımdıgınıŋ Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasy da köptegen igı şaralardy jüzege asyruda.Tıl saiasatyn tiımdı jürgızu maqsatynda jyl basynan berı 300-ge juyq türlı deŋgeidegı auqymdy ıs-şara ötkızıldı. Onyŋ syrtynda memlekettık tıl saiasatyn odan ärı jetıldıre tüsu üşın «Tıl turaly» zaŋ talaptarynyŋ oryndaluyn jıtı baqylau maqsatynda arnaiy jūmys toby qūrylyp, ılkımdı ıster atqaruda. Sonymen qatar, tıldık ahualdy zerdeleu tūrǧysynda jyl saiynǧy äleumettık zertteu jūmystary da jaqsy jolǧa qoiylǧan dep aituǧa tolyq negız bar. Mäselen, üstımızdegı jyldyŋ qorytyndysy boiynşa memlekettık tıldı bıletınder 89 paiyz bolsa, özge etnos ökılderınıŋ 27 paiyzy memlekettık tıldı meŋgerıp otyr. Qoǧam belsendılerı, «Tılge qoldau» atty erıktıler toby tarapynan qalanyŋ syrtqy kelbetıne qatysty san-salaly jūmystar jüiege keltırıldı. Jıpke tızgendei etıp, jılıktep aitar bolsaq «Sauatty jarnama – qala körkı» atty aksiia şeru qūryp, qala boiynşa 14 daŋǧyl men 85-ten asa köşege, sonyŋ ışınde Saryarqa audany boiynşa – 20, Almaty audanynda – 25, Esıl audanynda – 20, Baiqoŋyr audanyna qarasty 20 köşege reid jürgızıldı. Nätijesınde tıl turaly zaŋnamaǧa säikes emes dep tanylǧan 300-den asa jarnama alynyp tastalynyp, 600 jarnama ielerı syn-eskertpemen şektelıp, jeke käsıpkerlerge tüsındırme jūmystary jürgızılıp, ädıstemelık kömek te körsetıldı.
Elordamyzdaǧy meiramhanalar men dämhanalar, türlı sauda ortalyqtary, dükenderdıŋ de körnekı aqparatty qoldanudaǧy tıldık zaŋnama talaptaryn qataŋ qadaǧalau mäselesı de nazardan tys qalǧan joq. Arnaiy jūmys toby 50-dei meiramhana, dämhana qojaiyndarymen tıldesıp, zaŋnyŋ jüielı türde oryndaluyn tapsyrdy. Şyntuaityna kelgende, jyl basynan berı 2500 eskizdık joba mätınderınıŋ Qazaqstan Respublikasynyŋ tıl turaly zaŋnama talaptaryna säikestıgı tekserılgendıgın aityp ötken läzım.
Al memlekettık rämızder – elımızdıŋ qūpiia, taŋǧajaiyp maǧynalarǧa toly asyl qazynasy. Rämızder turaly söz qozǧaǧanda oiymyzǧa eŋ aldymen dana halqymyzdyŋ salt-dästürı, tılı, tarihy oralatyny ras. Öitkenı memlekettık rämızder – elımızdıŋ egemendıgı men täuelsızdıgın paş etuşı ärı ötkenı, bügını jäne bolaşaǧy arasyndaǧy sabaqtastyqtyŋ jarqyn beinesı ıspettı. Tarihtyŋ tereŋınen tamyr tartyp, ūlttyq ruhymyzdy asqaqtatyp, qanatty tūlpardai ūşqyrlyǧyn aiǧaqtap qana qoimai, ūlttyq salt-sanamyzdy, qaharmandyq pen danalyǧyn, bolaşaqqa jeteleitın erekşe qūndy belgıler, otansüigıştık pen patriottyq sezımnıŋ altyn arqauy deuge tolyq negız bar.
Bızdıŋ basqarma ūjymy öz kezegınde memlekettık rämızderdıŋ tūrǧyndar arasynda keŋınen därıpteluıne, olarǧa qatysty zaŋnamalardyŋ oryndaluyna erekşe köŋıl bölude. Osy baǧytta atqarylyp jatqan jūmystar da öz därejesınde jetkılıktı. Astana qalasynda Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık rämızderın 1500 mekeme paidalanuda. Olardyŋ ışınde 410-y jergılıktı atqaruşy organǧa qaraidy, 17 qalalyq basqarma, 4 audan äkımdıgı, 84 mektep, 94 balabaqşa, 16 emhana, 12 auruhana, 14 joǧary oqu orny jäne sport, mädeniet, taǧy basqa da sala men käsıporyndar bar. Elorda aumaǧynda rämızderdıŋ paidalanyluyn (tıgıluın, ornalastyryluyn) jıtı baqylaumen qatar taldau jäne monitoring jūmystary da tūraqty türde jürgızılude. Jasyratyny joq, Memlekettık Tudyŋ materialynyŋ eskıruı, Memlekettık Eltaŋbanyŋ tüsı özgeruı siiaqty jaǧdailar anyqtalyp, jedel türde qalypqa keltırıldı. Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık rämızderın nasihattau jäne zaŋnamasyn tüsındıru jūmystary jolǧa qoiylyp, kün tärtıbınen tüsken emes.
Elbasynyŋ maqalasynda köterılgen eŋ maŋyzdy tapsyrmanyŋ bırı – latyn älıpbiıne köşu qadamy köpşılıktıŋ nazaryn audaryp otyrǧany anyq. Osy oraida Tıl basqarmasynyŋ ūiymdastyruymen qazaq tılı älıpbiın latyn grafikasyna kezeŋ-kezeŋmen köşıru jönındegı ıs-şaralar josparyna säikes bırqatar jūmystar atqaryldy. Aitalyq, barlyq qalalyq mekemelerde qoǧam qairatkerlerı men bılıktı lingvist mamandardyŋ qatysuymen aqparattyq künder ötkızılıp, latyn älıpbiıne köşudıŋ özektılıgı men maŋyzdylyǧy jaiynda kelelı äŋgıme qozǧaldy. Sondai-aq, «Latyn älıpbiıne köşu – zaman talaby» taqyrybyna ūiymdastyrylǧan döŋgelek üstel basyna ziialy qauym, ükımettık emes ūiymdar ökılderı men etno-mädeni bırlestık jetekşılerı jinalyp oilaryn ortaǧa salsa, «Ruhani jaŋǧyru tılden bastalady» atty seminarǧa memlekettık organdar men biudjettık mekemelerdıŋ ıs jürgızuşılerı, audarmaşylary, kadr qyzmetkerlerı şaqyryldy.
Taǧy bır aita keterlık tūsy, säuır aiynan bastap Astana qalasyndaǧy joǧary jäne orta arnauly oqu oryndarynda, mektepterde, mektepke deiıngı mekemelerdıŋ qazaq tılı men ädebietı pänınıŋ oqytuşylaryna arnalǧan qazaq älıpbiın latyn grafikasyna köşıru boiynşa bılıktılıgın arttyru kurstary da ötıp jatyr. Kurstyŋ maqsaty ǧalym-teoretikter men praktikterdıŋ basyn qosyp latyn jazuyna üiretudegı ädıs-täsılderdı talqylau bolyp tabylady.
Sonymen qatar ıs qaǧazdaryn memlekettık tılde jürgızu mäselesı de nazardan tys qalǧan emes. Memlekettık mekemelerdegı ıs-qaǧazdardyŋ zaŋ talaptaryna sai jüielı boluyn qamtamasyz etuge küş saludamyz. Naqtyraq aitar bolsaq, byltyrǧy jyly 28 memlekettık mekemede, 28 medisinalyq keŋse men 40 bılım ordasynda Qazaqstan Respublikasynyŋ «Tıl turaly» Zaŋynyŋ tübegeilı oryndaluyna baqylau jasalyp, nätijesı memlekettık tıldı jetıldıru jönındegı jūmys tobynyŋ otyrysynda talqylandy. Biyl osy maqsatta arnaiy keste bekıtılıp, qyrküiek aiynan bastap qaladaǧy 4 audan äkımdıgı men 17 basqarma, 37 medisina ūiymdarynda monitoring jürgızu qarastyrylyp otyr.
«Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynyŋ taǧy bır özektı tarauy – taŋdauly jüz oqulyq audaramyz degen ūsynys. Qazırgı biotehnologiia men IT zamanynda mūndai qūndy bastamalardyŋ maŋyzy erekşe. Elbasy N.Ä.Nazarbaev: «bız aldaǧy uaqytta bırneşe jylda gumanitarlyq bılımnıŋ barlyq baǧyttary boiynşa älemdegı eŋ jaqsy jüz oqulyqty ärtürlı tılderden qazaq tılıne audaryp, jastarǧa dünie jüzındegı taŋdauly ülgılerdıŋ negızınde bılım aluǧa mümkındık jasaimyz. 2018-2019 oqu jylynda studentterdı osy oqulyqtarmen oqyta bastauǧa tiıspız. Ol üşın qazırgı audarmamen ainalysatyn qūrylymdar negızınde memlekettık emes Ūlttyq audarma biurosyn qūru kerek» degen edı. Bügıngı taŋda Elbasynyŋ tıkelei tapsyrmasymen qūrylǧan «Ūlttyq audarma biurosy» alǧaşqy 18 kıtapty audaryp ta ülgerdı. Qazaq tılındegı jaŋa oqulyq ülken mega joba ekenı sözsız.
Al «Ruhani jaŋǧyru: ūlttyq bıregeilık – sanany qalyptastyru negızı» ǧylymi-täjıribelık seminar-konferensiia Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynyŋ 1 jyldyǧyna orai ötkızıldı. Būl jiynda «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda atqarylǧan jūmystar men igı bastamalardy zerdeleu jönınde ūsynystar men pıkırler ortaǧa tastalyp talqyǧa tüstı.
Taǧy bır tılge tiek ete keterlık tūsy – ziialy qauym ökılderımen tyǧyz qarym-qatynasta jūmys jasau da jaqsy qoiylyp, jalǧasyn tabuda. Bas qalamyzda ūiymdastyrylǧan barlyq maŋyzdy şaralarǧa ziialy qauymnyŋ basyn qosyp, olardyŋ ömırlık täjıribesıne süienu, aqyl-keŋesıne qūlaq asu arqyly maŋyzdy mäselelerdı talqyǧa salu Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasy jūmysynyŋ basty baǧyttarynyŋ bırı desek äsırelegendık emes. Jyl basynan berı ziialylardyŋ qatysuymen 100-ge juyq ıs-şara öttı. Sondai-aq, jazuşylar, jurnalister, teatr odaǧy syndy ūiymdarmen de tyǧyz bailanys ornatylǧan.
Sonymen qatar «Tılıŋdı ūmytpa, jas tülek» şarasy mektep bıtıruşı tülekterge memlekettık tıldı därıptep, tuǧan tılın ūlyqtauǧa septıgın tigızse, «SMART TIL» innovasiialyq baiqauy memlekettık tıldı damytu jäne onyŋ qoldanys aiasyn keŋeitudegı jaŋa ädıster men tehnologiialardy ızdestırıp qana qoimai, innovasiialyq jobalardy ūsynu arqyly tıldı damytuǧa negızdelgen tyŋ qadamdar edı. Osy baǧytta «Tuǧan jer – tūǧyryŋ», «Abai älemı jäne ruhani jaŋǧyru», «Ruhani jaŋǧyru otbasynan bastalady», «Abai – dana, Abai – dara qazaqta», «Menıŋ tılım – Ūly dala ruhy» ıs-şaralarynyŋ da maŋyzy zor.
«Sabaqty ine sätımen» demekşı, biyl Tılderdı damytu basqarmasyna arhiv ısı qosyldy. Osyǧan orai, memlekettik mūraǧat qyzmetinen täjiribesi bar mamandar qyzmet etıp, mädeni jäne tarihi maǧynaly arhivtık qūjattardyŋ saqtaluyn qamtamasyz etu boiynşa auqymdy jūmystardy ıske asyruǧa talpynys jasauda. Arhiv mamandary qor közın tolyqtyryp, äleumettık-qūqyqtyq sipattaǧy qyzmet körsetıp, vedomstvolyq arhivterdı qūru boiynşa zaŋdy tūlǧalarǧa keŋestık kömek berudı ıske asyrady. Astana qonaqtaryna jäne tūrǧyndaryna arhivtıŋ qorlarymen tanysu üşın mūraǧat körme zalynyŋ esıgı jyl boiyna aşyq ekenın eske sala ketken abzal. Qazırgı taŋda memlekettık mūraǧattyŋ arhiv qory 694 qordan qūrylǧan. Jäne de 1657 foto, 37 fono, 221644 qūjatty saqtaityn äleuetı bar. Onyŋ syrtynda – 7503 jeke qūramdaǧy, 1120297 jeke qordaǧy, 10414 ǦTQ saqtau bırlıgı bar.
«Köşe – qalanyŋ körkı, kökorai – dalanyŋ körkı» demekşı, Tılderdı damytu basqarmasy köşe ataularyna da saraptama jürgızdı. Qazırgı uaqytta qaladaǧy daŋǧyldardyŋ, köşelerdıŋ, oramdar men tasjoldardyŋ jalpy sany 1054-ke jettı. Onyŋ ışınde 16 daŋǧyl, 745 köşe, 289 oram, 4 tasjol bar. Būl körsetkış uaqyt ötken saiyn eselene tüsetını sözsız. Köşege atau bergende onomastika komissiiasy äzırlengen tūjyrymdamaǧa säikes jūmys jasaidy.
Uaqyt talabyna sai memleketımızdıŋ täuelsızdıgın beineleitın Täuelsızdık, Dostyq, Alaş, Mäŋgılık El, Ūly Dala, Qazaqstannyŋ būrynǧy astanalarynyŋ attarymen atalatyn Aqmeşıt, Syǧanaq, Saraişyq, Türkıstan, Sauran, Orynbor, Almaty, körnektı memleket, qoǧam qairatkerlerı jäne tarihi tūlǧalardyŋ qūrmetıne olardyŋ esımın iemdengen D.Qonaev, J.Täşenov, S.Meŋdeşev, J.Şaiahmetov, Ö.Jänıbek, N.Oŋdasynov T.Rysqūlov, Abylai han, Batyr Baian, Bögenbai batyr, Kenesary, Kerei-Jänıbek handar, Qabanbai batyr, Qarasai batyr, Aǧybai batyr, Amangeldı İmanov, İsatai batyr, Keikı batyr, Nauryzbai batyr, ūltymyzdyŋ salt-dästürıne bailanysty jäne belgılı tarihi oqiǧalardyŋ atauyn alǧan Aŋyraqai, Aqarys, Arǧanaty, Äulie ata, Beǧazy-Dändıbai, Bekarys, Berel, Būlanty, Aqböken, Aqjeleŋ, Aqkerbez, Aqtolqyn, Adyrna, Alqoŋyr, Aqjol, Aqniet, Aqpan t.b. ataularǧa toly köşelermen tolyǧyp jatyr.
İä, söz joq, qazaq tılı – eŋ bai ärı şūraily tıl. Olai bolsa, körkem tılımen, marjan sözımen talaidy taŋdai qaqtyrǧan qazaqtyŋ ataly ataulary, marqasqa tūlǧalarymyzdyŋ esımderı qalamyzdyŋ alaŋdary men köşelerınde tūrsa, qoǧam üşın ülken tärbie mektebı desek qatelespeimız. Ūrpaqqa ösiet bolatyn örelı azamattarymyzdyŋ ūlaǧatty sözderın, frazeologiialyq teŋeulerın jastarymyz tek qana mektepten ǧana emes, köşeden körıp, köŋılıne toqyp, jadyna jattap jürse nūr üstıne nūr emes pe? Laiym solai bolǧai.
Biylǧy jyl qazaqstandyqtar üşın tolaǧai merekenıŋ bırı – toǧyz joldyŋ toraby Saryarqanyŋ tösınde, erke Esıldıŋ jaǧasynda, Bozoq şaharynyŋ orny bolǧan Ūly Jıbek jolynda boi kötergen symbatty da kerbez qala Astana şaharynyŋ jiyrma jyldyǧy. Astana osynau jiyrma jyldyŋ ışınde mūqym dünie jüzıne tanyldy. Soŋǧy zamanaui ülgıdegı salynǧan zäulım sarailar men säulettı üiler bır-bırımen üilesıp, qalanyŋ körkıne körık qosty. Şyndyǧy kerek, Astana – eŋ aldymen Elbasymyzdyŋ eren eŋbegı men erlıgı. Qazaqstannyŋ jaŋa tarihynyŋ şynaiy beinesı. Astana – alty Alaştyŋ bas qalasy. Astana – darhan qazaqtyŋ keŋdıgı, babalardyŋ örlıgı. Bügınde bas qalamyz – täuelsız elımızdıŋ simvoly men maqtanyşy. IýNESKO şeşımımen «Älem qala» atauyna ie bolǧanynyŋ kuäsı boldyq. Elordanyŋ jiyrma jyldyq belesı qarsaŋynda «Astana – täuelsız Qazaqstannyŋ simvoly» atty halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia öttı.
Prezidentımız N.Ä.Nazarbaevtyŋ «Ruhani jaŋǧyru – bolaşaqqa baǧdar» maqalasynda atap körsetılgen basymdyqtardy jüzege asyru baǧytynda Astana qalasy äkımdıgınıŋ Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasy keşendı jūmystar jasap jatyr, jasai bermek. «Tärbie basy – tıl» demekşı, Elbasy bastaǧan köşelı ıske barynşa üles qosa otyryp jastardy otansüigıştıkke tärbieleu, jaqsylyqqa, ızgılıkke ūmtyldyru, qoǧamnyŋ belsendılıgın, qūlşynysyn arttyru bolmaq.
Tıleuǧali QYŞQAŞBAEV,
Astana qalasy äkımdıgı Tılderdı damytu
jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ basşysy
