Ötken ǧasyrdyŋ soŋǧy on jyldyǧy… Dälırek aitqanda, 95-şı jyldyŋ jadyraǧan jazy. Auyldan Aqmolaǧa arman quyp kelgen balamyn. Qalany da anyq bılmeimın. Äiteuır, elden bırge şyqqan ekı synyptas dosym, vokzalǧa jaqyn bolǧasyn ba, qūjattaryn Aqmola auyl şaruaşylyq institutyna tapsyrdy. Amal joq, men de solardan qalmai qūjattarymdy atalǧan oqu ordasyna ötkızdım. Alaida, «ışımde jurnalist bolsam» degen täp-tättı armanym da bar edı… Balalyq qoi, äitpese, osy qalada Säken Seifullin atamyz atyndaǧy pedagogikalyq institut bar ekenın, sol jyly onda alǧaş jurnalistika fakultetı aşylǧanyn bılsem de bolady eken. Sätın salyp, joǧary oqu ornyna tüsıp kettım. İnjener-mehanika fakultetınıŋ studentı atandym. Amal joq, jüregım qalamasa da bıldei bır institutta oqidy degen abyroidyŋ özı nege tūrady? Äiteuır, anam qatty quandy. Sabaq ta bastalyp kettı. Tolǧan syzudan bas almaimyz. Sonyŋ arasynda jürıp, öleŋımdı de jazyp qoiamyn. Bırde qalany aralap jürıp, oblystyq «Arqa ajary» gazetı redaksiiasyn tauyp aldym. Jūmabike Egınbaeva degen aqyn kısı aparǧan ekı-üş öleŋımdı alyp qaldy. Bır künı oblystyq gazette aqyn apaiymnyŋ alǧy sözımen öleŋım jariialandy. Kädımgıdei qanattanyp qaldym. Taǧy bırde jergılıktı qalamger aǧamyz menı qalalyq Oquşylar saraiynda aşylǧan «Arai» studiiasyna alyp bardy.
Jinalǧandardyŋ denı – özım sekıldı örımdei jastar. Qatarymyz da köp emes. Ärı ketse, bes-altaudan aspaimyz. Asa inabatty, qazaqy kiıngen jasy ülkendeu apai sypaiy söz bastap, osy qūrylǧan studiia turaly, onyŋ özımız sekıldı qazaqtyŋ ädebietke jaqyn balalaryna «ata jolyn ūmytpasyn, salt-dästürdı därıptep jürsın» degen nietpen qūrǧanyn baiyppen aityp öttı. Arasynda osy jerdıŋ tarihy jaily, eren tūlǧalar turaly da söz qozǧady. Jyp-jyly maida söileidı eken. Bızdı «ainalaiyn» dep erkeletıp qoiady. Būl ölketanuşy – Klara Ämırqyzy edı. Men Klara apany alǧaş osylai kördım. Keiın de körıp jürdım. Bıraq, maǧan alǧaş körgen osy sät esımde erekşe qaldy.
«Tereŋ özen būlqynbai aǧady»
Ömırde basqan ızı bılınbeitın, köp duyldaǧan ortada körınbeitın, eŋbegı eren, tanymy tereŋ tūlǧalar bolady. Olardyŋ kısılıgı de, kışılıgı de basqalardan joǧary tūrady. «Tereŋ özen būlqynbai aǧady» degen ataly söz osyndai ardaqtylarǧa arnalsa kerek.
Ol kısı 1925 jyly 13 nauryzda Atbasar audany Erıktı auylynda düniege kelgen. Balalyq şaǧy da baqytty boldy dei almaimyz. Sol kezdegı qoǧamda oryn alǧan däulettı adamdardyŋ mal-mülkın tärkıleu, otyzynşy jyldardaǧy alapat aştyq sekıldı el basyna tüsken auyr näubettıŋ bärın kördı. Odan keiıngı qyrqynşy jyldary ekınşıdüniejüzılık soǧys bastalady. Eldegı er azamattardyŋ barlyǧy maidanǧa tartylyp jatqanda, ol kısı onynşy synypta oqyp jürgen oquşy edı. Alaida, uaqyt talabyna orai, atalǧan oqudy aiaqtamastan, endı özı de soǧysqa alynǧan ūstazdardyŋ ornyna mūǧalım bolyp eŋbek ete bastaidy. Balalarǧa bılım dänın sebe jürıp, Kökşetau pedagogikalyq uchilişesın tämamdaidy. Taban audarmastan on jetı jyl boiy orta mektepte ūstaz bolǧan aiauly jan 1963 jyly mädeniet salasyna auysady. Atbasar qalasyndaǧy №2 kıtaphananyŋ negızın qalaidy.
Jalpy, apaidyŋ qairatkerlık qyry osy salada jürgende barynşa aşylady. Onyŋ sebebı de bar. Sol şaqta, soltüstık öŋırlerge tyŋ igeru saiasatymen lek-lek kelgen özge jūrt ökılderı keŋırek qonystanady. Jergılıktı halyq şetkerılep, jetım balanyŋ küiın keşedı. Qazaq mektepterı jabylady. Barlyq eldımekenderdıŋ köne ataulary ūmytylyp, olarǧa jaŋa esımder qoiylady. Söitıp, qazaq jūrty öz tamyrynan ajyrai bastaidy. Jas ūrpaq jat tılde bılım alyp, öz tarihynan beihabar ösedı. Osy jaǧdailardyŋ barlyǧy elım degen, jerım degen kez kelgen adamnyŋ janyŋa batatyn auyr qasıret edı. Äsırese, Atbasar sekıldı qazaqtyŋ qūiqaly ölkesı osyndai jaǧdaidy bastan keştı. Osyndai auyr zardapty jan-jüregımen tüisındırgen Klara apai, özı qalaǧan №2 kıtaphananyŋ janynan ölketanu müiısın aşady. Būl bügıngı Atbasar ölketanu mūrajaiynyŋ alǧaşqy ırgetasy edı. Keiın ol audandyq muzei därejesıne köterıldı. Ony aşu üşın de ol kısıge oŋai bolǧan joq. Jaiau-jalpylap, özı tuǧan ölkesı jaiynda derek ızdep, arhiv qoparyp, ülkenderden şejıre şertıp, köne mazarlardan syr saulap, damylsyz eŋbek etedı. Barmaǧan esıgı qalmaidy. Aqyry, öz maqsatyna jetedı. Nätijesınde, Atbasardyŋ tarihi-ölketanu mūrajaiy boi köteredı. Odan äigılı jazuşy, osy jerde düniege kelgen Iliias Esenberlinnıŋ mūrajaiy jeke otau bolyp, bölınıp şyǧady. Bügınde qaladaǧy qos mūrajai qalyŋ tarihtan syr şertken, jädıgerı mol bıregei muzeiler sanatynda. Osy ıstıŋ basynda Klara Ämırqyzy tūrdy.
Jahandaǧy jalǧyz bäiterek
Ardaqty tūlǧa köp jyldar boiy osy Aqmola atyrabynyŋ tarihyn zerttep, zerdelep, tūşymdy derektı dünilerdı ömırge äkeldı. Keiıngı ūrpaq bıle bermeitın qanşama tarihi oqiǧalardy jazdy, esımderı eskerusız qalǧan tūlǧalar turaly qalam terbedı. Mäselen, «Ataqonys aqiqaty» atty kıtabynda mynadai bır derek keltıredı: «El qamy üşın artynda jaqsylyq ısın qaldyrǧan aǧa sūltan Ybyrai Jaiyqbaev Astanaǧa jaqyn jerde ziratsyz, belgısız tömpeşık bolyp jatqanyn osy bolystarǧa qaraǧan ata baba qonystar jaiyn zerttei bastaǧanda bıldım. Ol tömpeşıktıŋ qai jerde ekenın bıletın közı tırı ūrpaǧy Qasenūly Aitmūqyş qart Aqmola temırjoly stansasynyŋ arǧy betındegı auylda tūrady». Al, Ybyrai Jaiyqbaev kım desek, öz zamanynda Aqmola duanynyŋ aǧa sūltany bolǧan, zerdelı, däulettı tūlǧa. Ärine, osyndai alyp adamnyŋ eleusız bır tömpeşık bolyp jatqany da janǧa batady. Ol kısı Küşıkbai batyr turaly da kölemdı dünie jazdy. Äsırese, apaidyŋ būrmalanǧan el-jer su attary jaily jazǧan düniielerı özınıŋ tarihi derektılıgımen, naqtylyǧymen, bastysy, şynaiylyǧymen qūndy sanalady. Ūlt tarihy el jadynan şyǧa bastaǧan sol bır almaǧaiyp şaqta, apaidyŋ barlyq bolmysy maǧan jahan daladaǧy jalǧyz tamyryn tereŋge jıberıp, kögerıp, köktep tūrǧan bäiterektıŋ beinesın beredı. Öitkenı, ol kısınıŋ sanaly ǧūmyry qazaq degen ūlt qalai ūlt bolyp qalady degen maqsat ta bolǧany anyq. Osy janqiiarlyq joldaǧy eŋbegı tek ERLIK dep aituǧa bolady. Zerdelı jannyŋ qaisar qalamynan «Auylym Atamekenım», «Aza tūtar ardaǧymyz», «Ataqonys aqiqat», «Ataqonys amanat» atty kıtaptar düniege keldı. Ol kısı közı tırısınde qazaqtyŋ talai ziialy tūlǧalarymen jaqyn aralasqan.
Elordadan bır köşe būiyrsa…
Biyl ardaqty tūlǧa toqsan jasqa toldy. Amal ne, özı dünieden ozsa da aiauly jannyŋ esımı eskerusız qalǧan joq. Osy jyldyŋ basynda Atbasar qalasynda zerdelı tūlǧanyŋ toqsan jyldyq toiy öz därejesınde atalyp ötıldı. Oǧan abzal jannyŋ artynda qalǧan balalary da qatysty. Ol kısı qym-quyt şaruanyŋ arasynda jürıp, düniege ūrpaq äkelgen ardaqty ana. Bügıngı taŋda Atbasar qalasynda ol kısınıŋ esımıne bır köşe berılgen. Aldaǧy uaqytta osy qaladaǧy tarihi-ölketanu muzeiıne aiauly tūlǧanyŋ esımı berılse degen jerlesterınıŋ ūsynystary da bar eken. Ony öte qūptarlyq ıs dep aituǧa bolady.
– Aiauly anam jaily köp närse aituǧa bolady. Öte aqyldy, baiypty, ışkı mädenietı joǧary, sypaiy, inabatty adam bolatyn. Jalpy, adam balasyna artyq söz aitpaityn. Ūlttyq qūndylyqtardy erekşe baǧalaityn. Jürgen jerınde sony därıptep otyratyn. Anam üi tırşılıgıne de eptı boldy. Äkem ekeuınıŋ bır-bırıne syilastyǧy da keremet edı. Kölıktı özı jürgızetın. Ol kısı közı tırısınde barlyq dünielerın kıtap qylyp jaryqqa şyǧardy. Bügıngı taŋda anamnyŋ jeke arhivınde ziialy qauym ökılderımen jazǧan hattary saqtalǧan. Onda da ūlttyq mūrattar jaiynda aitylǧan özektı oilar bar. Biyl Atbasar qalasynda anamnyŋ toqsan jyldyǧy öz därejesınde atap ötıldı. Oǧan bız baryp qatystyq. Jerlesterı ol kısını eşqaşan ūmytpaidy. Ünemı därıptep otyrady. Sonyŋ özı bızge ülken quanyş, – deidı ardaqty tūlǧanyŋ qyzy Gülnär Qabdrahmanqyzy.
Tüiın: Önegelı ömırımen eldıŋ esınde qalǧan Klara apamyz bızdıŋ «Astana aqşamy» gazetınıŋ tūraqty avtorlarynyŋ bırı bolǧan edı. Osy oraida, ömırde «aqyryn jürıp, anyq basyp» tuǧan jerınıŋ tarihyn tügendep ötken aiauly tūlǧaǧa özı topyraq būiyrǧan Astana qalasynan bır köşege esımı berılse, zerdelı jannyŋ äruaǧy bır aunap qalar edı..!
Azamat ESENJOL
