Bızderden būryn ömır sürıp, belgılı bır kezeŋderde zaman aǧymynyŋ özgeruıne sebepşı bolǧan tūlǧalardyŋ artynda qaldyrǧan keibır naqyldarynyŋ özektılıgı sonşa, olardyŋ ötkırlıgı, döp aityluy, tereŋdıgı jaǧynan bara-bar keletın sözderdı tabu oŋai emes. Mysaly, qai-qaisymyzdyŋ da memlekettık tıldı mensınbeitın basqa ūlt ökılderı turaly eşteŋe dei almai, tıl tıstegen kezderımız boldy. Al būl turaly kommunizm kösemı Karl Markstıŋ «Tūryp jatqan memleketınıŋ tılın qonaq, naqūrys nemese öz tılınıŋ üstemdıgın zorlap ornatuşy basqynşylar bılmeuı mümkın» degenınen asyra aitu qiyn.
Memlekettık tıldı mensınbeu – bızde ǧana emes, keşegı keŋesten keiıngı elderdegı ūqsas jaǧdai. Baru-kelu jeŋıldegen qazırgı zamanda sol elderdegı būl ındetpen küresudıŋ keibır amaldaryn bäzbır jurnalister öz közderımen körıptı. Būǧan äleumettık jelılerdı şarlap jürgen, äşeiınde orys tılınde söilegenderdı jüre tyŋdaityn Baltyq boiyndaǧy elderdıŋ, Moldova astanasynyŋ köşelerınde osy sözderdıŋ ülken bannerge kirill älıpbiımen jazylyp, ılınıp qoiylǧan suretı dälel. Ärine, ol K.Markske degen süiıspenşılıktı emes, ol işara jasap otyrǧandarǧa qūlaqqaǧysty bıldıretını tüsınıktı.
Ökınışke qarai, aramyzda basqa ideologiianyŋ yqpalynda ösıp, bılım alǧan, tegı men aty qazaqşa, bıraq ūlttyq qūndylyqtardan jūrdai aǧaiyndarymyz bar. El tarihy men salt-dästürıne tyjyryna qarauşylardyŋ «basqanıkı – taŋsyq, bızdıkı – qaŋsyq» degen quyqtai tar dünietanymy halyqtyŋ ruhani damuyna keselın az tigızbeidı. Osyndai ūstanymdaǧylardy sipattauǧa Dj. Nerudıŋ «Menıŋ halqym üşın eŋ qauıptı jau – otarşylar tärbielegen ziialylar» degen sözderı jetkılıktı bolsa kerek.
Al televiziiadan taŋerteŋnen keşke deiın «halyqtyŋ köŋılın köteru üşın» degen jeleumen berıletın sany köp, sapasy joq «şoulardy», mänsız-maǧynasyz sözderge jazylǧan änderden qūralǧan konsertterdı körgende, Baltyq teŋızınen Tynyq mūhitqa deiın bilık jürgızudı josparlaǧan A.Gitlerdıŋ özı basyp alǧan elderge qatysty piǧyly oiǧa oralady. Onyŋ: «…azǧyndau qarqyndy jüruı üşın adamdar köbırek külıp-oinap, köŋıldı muzyka tyŋdap, azyraq oqulary kerek» degen jospary esterıŋızde bolar? «Tolko chtoby nikomu v golovu ne vzbrelo rasskazyvat po radio pokorennym narodam ob ih istorii; muzyka, muzyka, nichego, krome muzyki» dep şegelei tüsedı taǧy da.
Demalys künderı oily, tanymdyq baǧdarlamalar ızdep, teledidar arnalaryn auystyryp otyrǧanda osy sözder esıme tüsedı. Senbeseŋızder, qarap körıŋızder, barlyq arnalarda būrynǧy jyldarda tüsırılıp, qorda jatqany bar, jaŋasy bar: «Qymyzhana», «Tamaşa», «Äzıl älemı», «Qaljyŋ qorjyny», t.b. körsetılıp jatady. Äzıl, qaljyŋ, köŋıldı muzyka, oiyn-külkı…
«Oiyn-külkıden aiyrmasyn» deidı halqymyz. Jaqsy tılek. Bıraq «Jaqsynyŋ da ölşeulı bolǧany jaqsy» degen de söz bar. Tym köp tättınıŋ jürektı ainytatyny siiaqty şamadan tys äzıl-qaljyŋ da adamdy mezı etedı, tıptı ondai baǧdarlamalardan bezındıredı.
Mysaly, maǧan bastapqyda Tūrsynbek Qabatovtyŋ äzılderı qatty ūnaityn. Konsertıne baratynmyn, teledidardan de süisıne qaraitynmyn. Kündelıktı tırşılıkte kezdesıp jatatyn myŋ san keleŋsızdıktı tılımen tüirep, öz tūrmys-tırşılıgımızge de oimen qarauǧa jeteleitını süisındıretın. Körermenı köbeiıp, tanymaldyǧy artqanyna quandym.
Qazır telearnalar reitingterın köteru üşın Tūrsynbektıŋ osy tanymaldyǧyn jaqsy paidalanuda. Qai arnany qossaŋ da Tūrsynbektı köresıŋ. Äsırese, demalys künderı. Ūlttyq arnany qossaŋ – «Äzıl älemın» neşınşı märte körsetıp jatady. KTK-nı qossaŋ – «KTK-da Qabatov». Būrynǧy jyldary ötkızılgen «Önerlı otbasy» telebaiqauy da mausym aralatyp, qaitalanyp berıledı.
Şynyn aitu kerek, şyǧarmaşylyǧyn qanşa jaqsy körseŋ de bar arnadan bır adamnyŋ qaita-qaita şyǧa beruı körermendı odan alystatady.
«Televiziia – tärbie qūraly» dep jazdyq osydan bıraz būryn «Egemen Qazaqstan» gazetınde. Būl – bızdıŋ köp jyldar boiy közben körıp, köŋılde tüigen tūjyrymymyz. Ol ras, jas ūrpaqtyŋ oi-örısın keŋeitıp, dünietanymyn, talǧamyn qalyptastyruda qazır jazba basylymdarǧa qaraǧanda televiziianyŋ rölı ülken. Telearnalar tızgının ūstauşylar özderıne osyndai ūly missiia jüktelgenın sezınedı me eken degen sūraqqa jauap ızdegende «Er azamatty sözıne emes, ısıne qarap baǧala» degen ata-baba naqyly eske tüsıp, olar basqaratyn arnalardyŋ önımderıne köz tıktıredı.
Teleönımderın körıp, keide tüsırılımderıne qatysyp tūratyndyqtan, otandyq arnalardyŋ tırşılıkterınen habarymyz bar ekenın aita ketuımız kerek. Degenmen, bır maqalada bärın şolu üstırt şarua bolatyndyqtan, äŋgımenı ūlt sanasyn qalyptastyruşy basty arnanyŋ keibır baǧdarlamalary ainalasynda örbıtudı jön kördık.
Auyzdy qu şöppen sürtkenımız jaramas: jaqsy telehabarlar bar. Soŋǧy kezdıŋ özınde türlı formattaǧy: «1-studiia», «Mäsele», «Basty taqyryp», t.b. habarlar efirge jol tartty. Solardyŋ ışınde şoqtyǧy biıgı «Parasat maidany» der edık. Darhan Äbdık – jai ǧana jürgızuşı emes, studiianyŋ ozyq oily qonaqtarymen terezesı teŋ därejede söilesıp, tolǧaulary men taldaularynan biık öresı tanylatyn intellektual. Taŋdaityn taqyryptary da batyldyqty, dünietanym keŋdıgın talap etedı, qonaqtary da saidyŋ tasyndai ekşelgen – elge tanymal tūlǧa men köpşılık bıle bermeitın, bıraq öz ünı bar bır tūlǧa. Habardy qūruy da erekşe: adamzat tarihynda bolǧan bır oqiǧany alyp, ony bızdıŋ qoǧamymyzdaǧy özektı mäselemen ūştastyra oi tolǧaidy. Osyndai beretını mol joba nege tym keş uaqytqa qoiylǧan degen sūraq tuyndaidy.
Būryn eleusızdeu telehabardyŋ atyn ǧana özgertıp qoimai, mazmūny da baiyp, tartymdylyǧy da arta tüsken joba – «Dara jol». Jürgızuşı Dana Nūrjıgıt – qazaq telekörermenderıne etene tanys, jüzı jyly, tılı şūraily, ışkı mädenietı mol jurnalist. Būrynnan bılemız-au degen tūlǧalardy tosyn qyrynan tanytatyn jaqsy habar. Basqa habarlarda äşeiın qol şapalaqtap otyratyn «körermen» qatysuşylardy sözge oryndy aralastyru – habardyŋ mazmūnyn aşyp, jandandyra tüsedı.
«Äiel baqyty» aşylǧan kezde jūrt nazaryn bırden audarǧan jobalardyŋ bırı edı. Bıraq, körermendı ūmytyp, özara şu-şu etken üş jürgızuşını jūrtşylyq qabyldai qoimady. (Qazırgı «Taŋşolpan» da sondai – jappai jamyraǧan jürgızuşı. Ūiqylary qanbai, mazalary ketıp otyrǧan körermender de habardy körkeitıp tūrǧany şamaly). Keiın Läila Sūltanqyzy jalǧyz jürgızıp, reitingı joǧary habarǧa ainalǧanymen, efirdegı uaqytyn ūzartyp jıberu – bır mäselenı ärı sozǧylap, berı sozǧylap, halyqty jalyqtyrǧan, söitıp, habardyŋ qadırın ketırgen faktorlardyŋ bırı boldy.
Ädette, jaŋa teleönım şyqqan kezde «oi, anau eldıŋ pälen degen habaryn köşırıp alǧan» degen söz qosa şyǧady. Bızdıŋşe, būl – bükıl älem televiziiasyna tän närse. Velosipedtı oilap tabatyndar sirek, köbı – būryn aşylǧan jaŋalyqty öz jaǧdailaryna jaqsy beiımdeidı. Bızdegı «Qyzyq eken…» de – älemge tanymal «Fremantle media» kompaniiasynyŋ önımın özımızge sättı beiımdeu. Körermenge mūndai intellektualdyq oiyn-sauyqtyq baǧyttaǧy televiktorinalar öte kerek.
Ūlttyq arnada «Balapan» baǧdarlamasy aşylǧanda alaqailap quanǧanymyz ras. Bala tärbiesıne, äsırese, ana tılın üiretuge äke-şeşe tügılı ata-äjelerdıŋ özı şorqaq zamanda «Balapan» kädımgıdei-aq jaqsy tärbie alaŋyna ainaldy. Öz basym äke-şeşesı orys tıldı säbilerdıŋ qazaqşa balabaqşa men «Balapannyŋ» arqasynda ana tılınde syldyrlap söilep ketkenın bılemın. Bır ökınıştısı, ışındegı baǧdarlamalardyŋ köbı – bırneşe mausym boiy körsetılıp kele jatqan qaitalama habarlar. Balalar bırer ret körgennen keiın qyzyǧy ketıp qalady da, şeteldık multfilmder köp arnalarǧa auysyp ketedı, söitıp, «Balapannan» alǧan tärbie zaia bolady dep renjidı ata-analar.
Reseidıŋ basty arnasynyŋ praim-taim uaqytynda M.Galkinnıŋ «Luchşe vseh» degen baǧdarlamasy ötedı. Ony jasauşylardyŋ eŋbegı – eŋbek-aq! Al jürgızuşı balamen sūhbattasqanda kışkentai keiıpkerdı tūlǧa etıp körsetuge, onyŋ boiyndaǧy qabılet-qarymyn köpşılıkke tanytuǧa janyn salady. Bızde de «Balamen betpe-bet» degen baǧdarlama bar… Ony jasauşylar ädemı kiıngen balany teleekrannan körsetudı emes, elımızdıŋ bolaşaǧy qandai aqyldy, oi-öresı biık bolyp ösıp kele jatqanyn körsetudı maqsat etulerı kerektıgın tüsınbegendei. Reseilık 4-6 jasar balalar Mandelştamnan Eseninge deiıngı aqyndardyŋ öleŋderın jatqa oqitynyn, jüzdegen jaŋyltpaşty bır demmen aitatynyn, qūstar men aŋdardy dauysynan tanitynyn körgende… taŋ qalasyŋ. Al bızdegı «Üiıŋde kım küştı?», «Sen eşkımnen qoryqpaisyŋ ba?», «Kımdı jaqsy köresıŋ?» degen siiaqty sūraqtar qoiylǧanda… qarnyŋ aşady.
Kezınde belgılı synşy Saǧat Äşımbaev bızge syn material jazu turaly tapsyrma berıp tūryp, özınıŋ bır syn maqalasyna bailanysty «pälenşe aqyndy synap edıŋız, qazır onyŋ şyǧarmaşylyǧyna qalai qaraisyz?» degen sūraq qoiylǧany turaly aitqan edı. «Esterıŋde bolsyn, – dedı sosyn bızge, – syn bıreudı jek körgennen jazylmaidy. Syn «kemşılıgın tüzetse eken», «şyǧarmaşylyǧy artsa eken» degen tılekpen jazylady».
Bız de osy maqalany jazuǧa otyrǧanda ūstazymyzdyŋ sol sözın basşylyqqa aldyq.
Kamal ÄLPEIISOVA,
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı
