Ädebiet süier qauymǧa Roza Mūqanova «Jaryq dünie», «Dünie kezek», «Qūdıret kie», taǧy basqa da äŋgıme, hikaiattarymen etene tanys. Äsırese, jazuşynyŋ «Mäŋgılık bala beine», «Qyz jylaǧan» şyǧarmalary däuır şyndyǧyn paş etumen qūndy. Ärı kezınde köpşılıkten öz baǧasyn alyp ülgergen tuyndylar. Pesalary sahna törınen oryn alsa, kinoǧa özek bolǧan şyǧarmalary da bar jazuşy-dramaturgke 2020 jyly «Sarra» dramaturgiialyq şyǧarmalar jinaǧy üşın Qazaqstan Respublikasynyŋ Abai atyndaǧy Memlekettık syilyǧy berıldı.
– Roza Qajyǧalymqyzy, sız tanymal jazuşysyz, klassik jazuşynyŋ jarysyz. Qoǧamnyŋ tynysyna, zamannyŋ ünıne qūlaǧyŋyz türulı jüretını belgılı. Bügıngı künı sızdı ne tolǧandyryp jür?
– Adam retınde elde ärqaşan tūraqtylyq, beibıtşılık bolǧanyn qalaimyn. Memleketımız qaryştap damysa, örkendese eken deimın. Ana retınde ūrpaǧymyz baqytty ömır keşse eken dep tıleimın. Al jazuşy retınde şyǧarmalarymnyŋ ömırşeŋdıgın qalaimyn.
Şyǧarmaşylyqtaǧy jetıstık adamdy quantyp ǧana qoimaidy, jetıldıredı. Jetılu degen de – eŋbek!!! Äigılı şyǧarmalaryna jazuşynyŋ bükıl ǧūmyry ketedı. Jazuşy eŋbegı – eŋ auyr eŋbek, sebebı oǧan eşkım kömekke kele almaidy. Qolǧa alǧan ısın bastap, jankeştılıkpen özı ǧana aiaqtap şyǧady. Osy jolda ızdenıs te, toqyrau da, üzılıs te, toryǧu da, kedeişılık te, tıptı aştyq ta bärı özınıŋ basynan ötedı. Sondyqtan köp jaǧdaida şyǧarmaşylyq ärkımge baqyt äkele bermeidı dep oilaimyn.
– Bügıngı ädebiettıŋ ahualy, aqyn-jazuşylar turaly ne aituǧa bolady?
– Ahualy bälendei jaqsy dep aita almaimyn. Bıraq ädebiet joq dep aitu da ülken äbestık bolar edı. Quanatynym, ädebietke kelgen, ornyn tauyp ülgergen talantty jastar bar. Poeziiada, prozada, dramaturgiiada boi körsetıp ülgergen sausaqpen sanarlyq oily jastardy baiqaimyn. Menıŋşe, ädebiettı osylar jetıldıredı, osylar jasap, türlendıredı. Olardyŋ köp boluy da şart emes. Negızı, talanttar köp bolmaidy.
Äleumettık jelıdegı bır jazbasynda jazuşy Jüsıpbek Qorǧasbek «…Şyn mänınde aqyn-jazuşylar arasynda ruşyldyq eşqaşan bolǧan emes. …Jazuşylar ru-ru bolyp qyrqysady degennıŋ bärı – mif» deptı.
Jasyratyn nesı bar, jazuşylardyŋ arasynda ruşyldyq bar! Ony bürkemelep japqannan, sipaqtatqannan görı būl derttı közıne badyraita aityp, ruşyldyqtan aryluyn aiyptap, der kezınde talap etken jön. Sonda bälkım, olardyŋ qatary azaiar. Negızınen, özıne senımsız, talantsyz jazuşylar ruşyldyqqa üiır keledı. Soiylyn soǧatyndardy maŋaiyna jinaidy. Nemese bır rudyŋ kösemı boluǧa tyrysady.
Negızınen, özıne senımsız, talantsyz jazuşylar ruşyldyqqa üiır keledı. Soiylyn soǧatyndardy maŋaiyna jinaidy. Nemese bır rudyŋ kösemı boluǧa tyrysady
Qalyŋ jūrtqa belgılı menıŋ «Fariza», «Bopai hanym» spektaklderım sahnaǧa şyqqanda Marjan Erşu degen aqyn «Bızdıŋ adailardy Mūqanova nege jazady? Adailardy adailar ǧana jazu kerek! Ol – bızdıŋ özımızdıŋ taqyryp. Mūqanova būl taqyryptardy jaza almady, öte naşar jazdy. Ūialǧannan men özım Bopaidy jazuyma tura keldı. Ol özınıŋ öŋırın, Semei jaqty jazsyn!» dep kösılıptı. Şynyn aitqanda, osyǧan bır adam «mäu» demedı. «Mūnyŋ ūiat!» demedı. Ol azdai-aq, «Mūqanova bızdıŋ öŋırden Atyrau oblysynyŋ äkımı Noǧaevtan milliondap qarajat sūrady!» dep jazdy. (Sotqa beruge bolatyn – jala).
Men Nūrlan Noǧaevty tıptı jüzbe-jüz körgen adamym emes, aqşa sūramaq tūrmaq. Men özımnıŋ tuǧan ölkem Öskemen, Semeidıŋ äkımderınen eşnärse sūraǧan jan emespın. Men ädebietke kelgende erşular ädebiettıŋ maŋaiynda da joq bolatyn. Bıraq ruşyldyqty qozdyru osyndai älsız, mınezsız, ädebiette jazǧanynan aiqaiy köp, özın-özı küpındırıp, sodan läzzät alatyndar da bolady. Ruşyldyqty tu etıp kötersem, soŋymnan halyq eredı dep oilaidy. Ökınışke qarai, rasynda olardy qoldaityn «ūrda-soq!» apalary men aǧalary da tabylyp jatady. Sondyqtan mūndai «ädıs», «täsıldı» qoldanatyndar jeterlık.
Fariza aqyndy – adai, Bopai hanymdy adai degende ne ūtamyz? Maqsat ne? Būl jalpy ūlt ädebietınen de, älem ädebietınen beihabarlyq emes pe?!
Ruşyldyqty dertı bar mästekter qaşanda qozdatyp keldı. Ataq alu üşın, qyzmetke qol jetkızu üşın. Rulyq, taipalyq sana – qazaqtyŋ soǧys qūralynyŋ bır türı. Senbeseŋız, Jazuşylar odaǧynyŋ sezı bolatyn är kezeŋdı eske alyŋyz. Sol sebeptı Jazuşylar sezıne 2004 jyldan berı barmadym. Ädılın, aqiqatyn aitqan jön. «Auruyn jasyrǧan öledı» degen bar.
– Ötken jyldan bastap «Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy» ataǧyn qaita bere bastady. Osy qūrmet laiyqtylarǧa körsetılıp jür me?
– Menıŋşe, būl ataqty jylda qozdatyp bere berudıŋ qajetı joq.
Memlekettık syilyqqa bailanysty da osyny aitqym keledı. Jalpy bırde-bır şyǧarmasy qoǧamda tanylyp ülgermegen jazuşy özın Memlekettık syilyqqa ūsynbauy kerek degen oidamyn. Sosyn ekı jylda bır emes, bes jylda bır ret berılse, soǧan orai syiaqysy da qomaqty bolǧany dūrys bolar edı.
– Bügıngı qazaq dramaturgiiasy men kinosy turaly ne aituǧa bolady?
– Bır şyndyqtyŋ basyn aşyp aitaiyn, kinorejisser de, teatr rejisserı de qazaqtyŋ folkloryn da, epostyq dastandaryn da, töl şyǧarmalaryn da oqymaidy. Ne bar, ne joq ekenınen beihabar. Olar sol baiaǧy älemdık sahnada äbden jauyr bolǧan klassikalyq şyǧarmalardy köşıre-köşıre, audaryp-töŋkerıp, odan ärı adaptasiia jasaǧan bolyp, özderı sony «dūrystap, jazǧan bolyp» Servantestıŋ, Şekspirdıŋ, Chehovtyŋ, M.Äuezovtıŋ şyǧarmalaryn qaita jazǧan bolyp, maltasyn ezıp jürgen jaiy bar. Äsırese, Qalibek Quanyşbaev teatrynyŋ keiıngı spektaklderı qatty synǧa ūşyrap jürgenı baiqalady. Synnan eş özgerıs joq.
Halyqaralyq festivalden körgen spektaklderın qazaq sahnasyna būrmalap, köşıre salady. «Aŋqau elge aramza molda» degen osy şyǧar?
Qazırgı zamanda teatrdyŋ körkemdık jetekşısınıŋ akter boluy mındettı emes. Akter jeke basynyŋ tanymal boluyna ǧana qyzmet jasaidy.
Bır şyndyqtyŋ basyn aşyp aitaiyn, kinorejisser de, teatr rejisserı de qazaqtyŋ folkloryn da, epostyq dastandaryn da, töl şyǧarmalaryn da oqymaidy. Ne bar, ne joq ekenınen beihabar
Spektakl men kino tüsırılımderınen qoly timeidı. Teatrdy tanymal etu kerek. Dramaturgter men rejisserlermen ymyraǧa kelıp, adalynan jūmys ısteu, şeteldık rejisserlermen jüielı, şyǧarmaşylyq bailanys ornatu, halyqaralyq teatr festivalderın ūiymdastyru. Qandai mol mümkındıkterden qūralaqan qalyp otyrmyz.
– Qazaq tılınıŋ qazırgı jai-küiı turaly oiyŋyz qandai?
– Memlekettık tıldıŋ jai-küiın söz qylǧanda auyzdy qu şöppen sürte beruge de bolmaityn şyǧar. Būl baǧytta qoǧamda az da bolsa ılgerıleu bar. Qazır memlekettık qyzmetkerler qazaq tılınde erkın söilei bastady.
Talap sol – qazaq pen qazaq qazaqşa söilessın! Ärine, ättegen-ailar älı de jeterlık. Memlekettık teleefirlerde tıldı şūbarlap söileu ürdısı beleŋ alyp barady. Mıne, köp bolyp osy keleŋsızdıktı toqtatu kerek. Būl tūrǧyda qūzırettı organdar tarapynan qataŋ talap boluy kerek dep oilaimyn.
Milliondaǧan körermenı bar teledidardyŋ qoǧamǧa yqpaly küştı ekenın esten şyǧarmauymyz kerek.
– Ädebiettıŋ aǧa buyny ökılderınıŋ şyǧarmalary turaly ne aitasyz? Bügıngı zaman aǧymyna, qoǧam tırşılıgıne köŋılıŋız tola ma?
– Qazaq ädebietı älemdık klassikalyq ädebiettıŋ deŋgeiıne äldeqaşan köterılgen. Bızdıŋ qazırgı ädebiettıŋ bedelın ötken ǧasyrdaǧy 60-jyldar ädebietı älı ūstap tūr. Aldyŋǧy buyn klassikterdıŋ şyǧarmasy bügıngı ädebiettıŋ jyrtyǧyn jamap-jasqap keledı.
Bız özgerıske ūşyrap bara jatyrmyz. Būl özgerıs tek bızge ǧana qatysty emes, adamzattyŋ damu ürdısınıŋ bärımızge äserı bar. Onyŋ jaqsy jaǧy da, keleŋsız tūstary da köp. Qoǧamda eŋbekqor adamdar az emes, jatyp ışer jalqaular da bar. Qatygezdık, qaiyrymsyzdyq üstemdık alyp barady. Būl, ärine, tereŋ oilanatyn dünie.
– Äiel baqyty, ūrpaq tärbiesı turaly ne aitasyz?
– Baqyt turaly aita almaimyn. Būdan jastau kezımdegı sūhbattarymda da adam özınıŋ baqytty, baqytsyz ekenın bıle-tüsıne bermeidı degenım bar. Ömır syn saǧattardan tūrady, sonyŋ barlyǧyna şydamdylyq, tereŋdık kerek.
Negızı o basta adam baqyttan jaratylǧan bolar, öitkenı oǧan erekşe sana bergen ǧoi. Sana – baqytty da, baqytsyz da ete alady.
Äieldıŋ negızgı üş mındetı bar dep oilaimyn. Süiıktı bolu, otbasyŋa qyzmet etu, ūrpaq tärbieleu! Mıne, osylar oryndalsa, äiel özın tolyq baqytty sezıne alatyn şyǧar?!
– Jazuşylarǧa qazır keŋes zamanyndaǧydai qalamaqy tölenbeidı. Eger şyǧarmaşylyq öz därejesınde baǧalansa, Qazaqstannyŋ Eŋbek Erı men ekı Memlekettık syilyqtyŋ iegerı bar sızdıŋ otbasyŋyz eŋ bai adamdar bolar ma edı?
– Men eŋ bai adam boludy armandaǧan emespın. Qoǧamdaǧy oligarhtardyŋ zäulım tas üilerıne de qyzyqqan emespın. Şyǧarmaşylyq jūmyspen erkın ainalysudy ǧana armandadym. Bız tabiǧat aiasynda ömır sürudı armandadyq. Orman-toǧaiy, özen-suy bar jerde qarapaiym ǧana üiımız bolsa, u-şudan jyraq, jazyp ǧana ömır sürsek deitınbız. Oǧan qol jetkıze almadyq. Bızge kündız mekemede qyzmet ısteu būiyrdy da şyǧarmaşylyqty negızınen tünde jazu peşenemızge jazyldy. Qalamaqy bolmaǧandyqtan, ekeumız de qyzmet ıstedık. Tabiǧatty öte jaqsy köremın. Jaz kelse qalanyŋ syrtyna şyǧyp, orman-toǧaidy aralap ketemız. Eŋ ülken baqyt – tabiǧattyŋ syryn ūǧyp, onymen mūŋsyz ömır süru!
– Äkım Tarazi, Dulat İsabekov jäne özıŋızdei dramaturgterdıŋ şyǧarmalaryn kino tılıne ainaldyru kerek siiaqty. Äitpese, «Taptym-au, senı» degendei dübära filmder ekrandy jaulap bara jatqandai ma?
– Būl mäsele maǧan deiın de köp aitylǧan. Kinonyŋ maiyn ışken Äkım Tarazi da kezınde ülken mäsele kötergen. Bıraq sol kezde de özgergen zaŋ da, özgertken ministr de bolmady. Osy ekı sala ädebiet pen kino – sauatty zaŋǧa zäru. Oǧan deiın ärkımnıŋ pysyqailardyŋ paidasy artyp, qazynanyŋ qarajaty şaşyla beredı.
Aqyry saual qoiǧan ekensız aita keteiın. Jaqynda Mädeniet ministrlıgı kinoǧa biudjetten bölgen qarajat közderın aşyq derektermen jariia ettı. Sonda Äkım Tarazidıŋ «Tyrna, tyrna, tyrnalar…» şyǧarmalary negızınde körkemfilm tüsırgen. Filmnıŋ biudjetı 422 000 000 (tört jüz jiyrma ekı million). Sonyŋ avtorǧa qoiǧan qalamaqysy 1% paiyzǧa da jetpeidı. Äkım Taraziǧa sol kezde «Memleket būl filmge aqşa bölgen joq, aqşany özımız qūrap-sūrap, tauyp otyrmyz» dedı Qanat Törebai.
Endı «baqsaq – baqa eken!» degendei osynşa qarajattan avtorǧa qalamaqynyŋ 1%-y da tölenbeuı avtor qūqynyŋ zaŋsyz taptaluy emes pe? Endı būǧan ne aituǧa bolady?!
Qazırgı jaŋa ükımet, jaŋa ministr būl mäselenı aiaǧyna jetkızıp, avtorlardyŋ qalamaqysyn qaita qaraidy degen ümıtımız zor. Ärine, ol ümıt aqtalsa igı…
– Bızde jaqsy rejisser, daryndy akterler barşylyq, alaida dramaturgiiada toqyrau bar ma dep qalamyz?
– Bızde toqyraudan görı rejisserler men dramaturgter az. Bıraq osy mäselede aita ketetın bır jait «Amanat» partiiasy, «Auyl» partiiasy jylda ädebi konkurs ūiymdastyrady. Olar taǧaiyndaǧan «Aiboz» ädebi syilyǧy da bar. Şyndyǧyna kelsek, jas dramaturgterge mümkındık köp. Jalpy alǧanda, Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev qazaq ädebietıne ülken qoldau körsetıp otyr. Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı, köptegen qoǧamdyq ūiymdar türlı konkurstar ūiymdastyryp, ädebietke qoldau körsetıp, qarajat bölıp otyr. Bıraq onyŋ da ädıl jüiesı bolu kerek. Konkursta bäige alǧan şyǧarmalar nege teatrǧa, kinoǧa jaramsyz? Oilanu kerek… Qaptaǧan konkurstan görı ädebiettı damytudyŋ basqa jolyn qarastyru kerek şyǧar? Osy baǧytta bırlesıp oilasatyn dünieler barşylyq-au.
