Ülgılı eldıŋ ūrpaǧy ūldaryn alalamaidy

Ūltymyzdyŋ jarqyn bolaşaǧyna janyn tıgıp, 28 jasynda Qazaq AKSR Halyq Komissarlary Keŋesınıŋ töraǧasy (Sovnarkom) bolyp, memleketımızdıŋ ırgetasyn qalap, köşın bastaǧan qoǧam qairatkerı aqyn, jazuşy, publisist Säken Seifullinnıŋ tuǧanyna 130 jyl tolady. Jer betınde nebärı 44 jyl jasap, kürespen ötken ǧūmyry qyrşynnan qiylǧan asyl erdıŋ ǧūmyr-dastanynyŋ 1922-1924 jyldar aralyǧyndaǧy Qazaq AKSR Halyq Komissarlary Keŋesınıŋ töraǧasy qyzmetıne qatysty qūjattardy zerttep, «Säken Seifullin Predsedatel Soveta narodnyh komissarov Kazahstana (g.Orenburg, 1922-1924gg.) atty eŋbek jazǧan tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor,  Säken  atyndaǧy muzei direktory Marat Äbsemetovten «Qyzyl sūŋqardyŋ» nysanaly ekı jylǧa qatysty qairatkerlık deregın sūrap, jauabyna qanyqqan edık.    

– «Sovnarkom» Säkennıŋ bır künı jyldardyŋ jügın artqan qym-quyt zamandaǧy, qūjattarmen hattalǧan ekı jyldyq qairatkerlıgın baǧalasaq,  onyŋ ırı memleketşıl tūlǧa, reformator bolǧanyn bıldıredı.

Säken būl qyzmetke kelgende janyna myqty degen alaş azamattaryn jinady. Partiia basşylarymen aitysa jürıp Ükımettıŋ qūramyn bekıttı. Alasapyran zamanda «Qazaqtyn bolaşaǧy ne bolady?», «Ūltym» dep soqqan Säkennıŋ jüregı memlekettıŋ basyna qazaqtyŋ bırtuar azamattaryna senım artyp, täuekel ettı. Aǧartu salasynda ūlt ūstazy, būryŋǧy Alaştyŋ kösemderınıŋ bırı Ahmet Baitūrsynov, zaŋ salasynda käsıbi zaŋger Ahmet Bırımjanov –  Alaşordanyŋ ädılet ministrı bolǧan,  Resei imperiiasynyŋ I-şı jäne II-şı Memlekettık Dumasynyŋ deputaty, ataqty tarhan Şaqşaq Jänıbek batyrdyŋ ūrpaǧy, prombiuro – Älımhan Ermekov, ataqty Mäjit Şombalov densaulyq salasyn, memlekettık jospardy Smaǧūl Saduaqasov, sot jaǧynda Nyǧmet Nūrmaqov boldy. Alaş Ordanyŋ batys aimaǧynyŋ basşylarynyŋ bırı, būrynǧy aq ofiserı Esenǧali Qasabulatov qarjy jaǧyn ūstady.

Demek, syn saǧatta el bolaşaǧyn oilaityn azamattardy jūmyldyra bıldı. Säkennıŋ özı jazǧanyndai, «aqqa da qyzylǧa da ortaq,  baiǧa da kedeige de bölmeitın qazaqtyŋ – Aqaŋy» degen sözı, ainalasynda jinalǧan azamattardy taŋdaudaǧy basty qaǧidasy bolsa kerek. Qai-qaisysyn alyp qarasaŋyz da  osy ükımettegı on bes adamnyŋ bärı qazaqtyŋ bır tuar perzentterı.

-Ahaŋnyŋ 50 jyldyq mereitoiy Säkeŋ tūsynda atalyp öttı ǧoi.

-Ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ Säkennıŋ dünietanymyna ülken äserı bolǧany sözsız. Onyŋ 50 jyldyq mereitoiyn ötkızuge arnaiy Qauly şyǧaryp,  jauapty tūlǧanyŋ özı bolǧanyn rastaityn qūjat bar. Odan basqa Aqaŋnyŋ alǧaşqy mereitoiyna bailanysty «Ahmet Baitūrsynūly 50-ge toldy» degen taqyryppen «Eŋbekşıl qazaq» gazetınıŋ 1923 jylǧy 2 aqpan küngı 64-sanyna «Şämıl Manap» degen bürkenşık atpen jazuşy Säken Sei­fullinnıŋ maqalasy jaryq köredı. Aqaŋnyŋ ömırjolynyŋ qysqaşa şoluyn «Halyqqa özınşe qyzmet qylǧan adam kämıl toqtaityn kısılık jasyna tolǧanda, sol kısınıŋ bastan-aiaq halyqqa ıstegen qyzmetterınıŋ qandai ekenın baiandap ötu är ülgılı halyqtyŋ ädetı» dep bastaidy.

 -Säkenge taǧylǧan aiyp, «baitūrsynovşyl» degennen şyqty ǧoi.

-Būl äŋgımege soŋynan toqtalamyz. Aldymen  qazırgı Qazaq memlekettıgınıŋ altyn besıgı bolǧan Orynbor qalasy turaly  aitalyq. Ony arǧy tarihy turaly zertetuımde jazdym. HH ǧasyrdyŋ basynda Orynbor qazaq ūltynyŋ narqasqalarynyŋ basyn qosqan jer deuge bolady. Qazaqtyŋ belgılı alaş qairatkerlerı Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov jalpy ūlttyq «Qazaq» gazetın jaryqqa şyǧaryp, sol arqyly  otarşyl eldıŋ astamsyǧan piǧylynan tuyndaǧan ataudy joqqa şyǧaryp, «qazaq» esımın qaitarady. Būl Qazan töŋkerısınen keiın aqtar men qyzyldar bır jaqty bolyp,bolşevikter bilıkke jetıp, tūǧyr taǧyn myqtai bastaǧan kezı.

1920 jyly 26 tamyzda BOAK pen RKFSR HKK-nıŋ «Avtonomiialy Qyrǧyz (Qazaq) Sosialistık Keŋestık Res­­­p­ublikasyn qūru turaly» dek­­­retı qabyldandy. Onyŋ ne­­gı­zınde 1920 jyly 4-12 qazan ara­­lyǧynda Orynbor qalasynda öt­ken QAKSR Keŋesterınıŋ Qū­ryl­­tai sezınde Qazaq Respub­lika­sy­nyŋ qūrylǧany jariialandy. Būl Qazaq ASSR qazaq halqynyŋ tarihynaǧy alǧaşqy ūlttyq memleket bolyp sanalady.

Osyndai ūly oqiǧalardyŋ tolqynysynda  eldıŋ betke ūstar azamattary  1920 jyly 2 qazanda jinalatyn Qūryltaiǧa asyǧady. Oǧan eldıŋ barlyq öŋırınen 273 delegat, Altai guberniiasy qazaqtarynyŋ atynan alty adam keledı. Oǧan qazırgı el astanasy Aqmoladan  Säken Seifullin  sailanady. Sol kezdegı  Aqmola ispolkomynyŋ töraǧasy Korotkov Säkennıŋ qatysuyna qarsy bolyp, telegramm soǧady. Alaida alǧan betınen qaitpaǧan Säken  Kortokovqa jazǧan jazbasynda: My, Seifullin i Omarov vopreki Vaşei telegramme vyehali na Vseobşii kirgizskii sezd. Nas zastavila vajnost dannogo sezda v smysle ofisialnogo obiavleniia Kirgizskoi Respubliki «Kazahstan» … My uvereny, chto samym revoliusionnym gorodom Kazahii iavliaetsia g.Akmolinsk, …» dep jazady. Būl joldardan  Säkennıŋ  jiynnan köp närse kütkenın köremız. Osy kezeŋnen bastap Säkennıŋ Aqmola jäne Semei öŋırındegı belsendı qyzmetı bastalady.

–Sol kezeŋnıŋ kezek küttırmeitın mäselelerınıŋ bırı şekarany belgıleu boldy. Osy rette jer komissiiasynyŋ töraǧasy jäne redaksiialyq kollegiiasynyŋ müşesı Säkennıŋ äreketı qandai boldy?

-Säken būl qyzmetınde batysta – Astrahan, Sarisyn jäne Samara  guberniialarymen, soltüstıkte – Başūrt Respublikasy, Cheliabinsk, Tiumen jäne Omby guberniialarymen, şyǧysta Tomsk, Altai guberniialarymen jäne Mongoliiamen al oŋtüstıkte  Horezm jäne Türkıstan Respublikasymen kelıssözder jürgızedı. Atalǧan ölkelerden bölek qazaqtar tūryp jatqan Volga-Kaspii aimaǧy tartysqa tüsedı. Odan bölek ejelden qazaq jerı Aqmola men Semei oblystary jönınde dau tuyndaidy. Būlar būrynǧy Batys-sıbır general-gubernatorlyǧyna qaraityn Sibrevkom qūramynda  edı.  Sibkraidyŋ resmi ökılderı barynşa syltauratyp ekı öŋırdıŋ Qazaqstanǧa berıluın soza tüsedı. KirSİK-tıŋ 1920 jylǧy 10 jetoqsandaǧy prezidium otyrysynda osy mäselenı bır jaqty etu üşın Mäskeude ötken Keŋesterdıŋ  ÜIII sezıne engızedı. Oǧan arnaiy osy ekı oblystyŋ jaǧdaiyn bıledı dep S.Seifullindı jıberdı. Osy jiynda starosta Kalininmen söilesıp jaǧdaidy baiandaidy.  Ejelden qazaq jerı ekenın däleldep Sibrevkommen  kelıssözder nätijesınde qaitaruyn ötınedı.  1921 jyldyŋ 9 mamyrynda ekı oblys Qazaqstan Respublikasy qūramyna kıredı. Al 1922 jyly 12 qazanda KirSİK-tıŋ bırınşı sessiiasynda bırauyzdan Sovnarkom bolyp taǧaiyndalady.

–Osy jyldary atqarǧan ısterı men josparlaryn asyl armandaryn qysqaşa aityp beresız ba?

– Säken basşylyq etken ekı jylda naǧyz Qazaq memleketınıŋ qazyǧyn nyqtap, Qazaqiianyŋ ūly köşın jolǧa salyp bergendei. Öz zertteuımde onyŋ eŋbegın halyq şaruaşylyǧyn ūiymdastyruşy, halyq aǧartu salasyndaǧy bastamalary, mädeniettı damytu jäne baspa ısı, qorǧanys, sot jüiesı, kedendık  qyzmettıŋ jüzege asyruyndaǧy qūjattardy  saralap şyqtym. Orasan zor bastamalar men jas Respublikanyŋ  basty mäselelerın şeşude bır jaǧynan joqşylyq, bır jaǧynan aşarşylyq qysqan qiyn-qystau zamanda artyna qarailap taisalmaǧan jıgerlıgı, oŋ şeşımıne qol jetkızudegı ıskerlıgı bır töbe.

Rasynda da Seifullinnıŋ «sovnarkom» jyldary  el üşın auyr künderden edı. Aştyq, aqtar men qyzyldardyŋ soǧysy, bilık auysyp halyqtyŋ äbden janşylyp, azyp-tozǧan kezıne tap keldı. Jaŋa qūrylǧan respublika  damuynyŋ naqty jospary da bolmady. Säken jäne onyŋ ükımetı zamana aǧysyna qarsy jüzdı. Memleket basqarudyŋ basty baǧdary retınde aldymen qarjylyq jüienı qolǧa alady. Salyq jäne salyq salu mäselesınde bıryŋǧai salyq töleu türıne ötıp, būryndary bolǧan halyqqa qolaisyz salyqtardy joiady. Qazynalyq, bank jäne jinaqtau ısınde özgerıster engızıp qazırgı qoldanylyp kele jatqan täjıribedegıdei respublikalyq biudjet, jergılıktı biudjet dep bölıp, ony retteu joldary şeşıledı. Aştyqqa qarsy küreste aqşalai-zattyq lotoreia ūiymdastyryp ony taratyp, Qazaqstannyŋ Jinaqtauşy jüiesınıŋ negızın qalady. Auyl şaruaşylyǧyn damytuda alǧaşqy Jer Kodeksı qabyldandy. Kodekste qazaq dalasyna qatysty patşalyq otarlyq saiasatynyŋ saldaryn joidy. Jaiylym egıstık alqabyn köbeitıp, alǧaş ret şarualarǧa paiyzsyz nesieler men qaryz bölındı. Kooperasiia men sauda kün tärtıbınen tüspedı. Azamat soǧysy kezınde  tarap ketken Qoiandy järmeŋkesın qalpyna keltıru kerektıgı alǧaş ret osy ükımet kezınde aityldy.Sodan bastap bastap Qoiandy tek qana alys-berıs sauda oryny emes, än men küidıŋ, küş synasqan baluandardyŋ  jalpy qazaq  mädenietınıŋ ortalyǧyna ainaldy.

-«Qazaq kedeilerıne fabrik kerek» degen qazaq önerkäsıbınıŋ qūldyrauyna bailanysty osy  kezeŋde jazyldy ǧoi.

-İä, onda: «…Qazaqstannyŋ qirap, bülınıp jatqan zauyttaryn jürgızuge şyndap kırısıp, jürgızıp jıberu kerek. Qazaqstannyŋ är jerlerınde fabrik salu kerek. Eŋ aldymen jün-jūrqadan, qyl-qybyrdan türlı şūǧa, türlı mata ıstep şyǧaratyn, özınde myŋ jarym, ekı myŋdai jūmyskerler ısteitın, mata toqityn fabrik salu kerek. Ol fabrik ūstalyqtyŋ eŋ baryp tūrǧan soŋǧy örnegımen salynatyn bolyp (po poslednemu slovu tehniki), odan toqylyp şyǧatyn şūǧalar, matalar Peterburgta, Mäskeude şyǧatyn matalardan artyq bolmasa kem bolmaityn bolsyn. Fabrik qazaqtyŋ älı de bolsa jün-jūrqaǧa, qyl-qybyrǧa barlau jerınen, temır jol, parohod, tas kömır bar jerınen salynsyn» dep eldegı tırlıktıŋ äleuetıne ikemdelegenın köremız.

Sol kezdegı eldıŋ  önerkäsıbı qūldyrau satysynda tūrdy. Töŋkerısten keiın halyqtyŋ menşıgıne ötken 307 käsıporynnyŋ 250-ı jūmys ıstemegen.  Jezqazǧan, Uspensk, Ridder rudnikterı su basqan, Spassk ken baiytu zauyty örtengen, Embınıŋ 147 skvajinasynyŋ segızı ǧana jūmysqa jarap,  temır joldar qaŋtarylyp qalǧan. Kölık, qamsyzdandyru, tıptı uaqytty halyqaralyq uaqyt standartyna auystyrady. Osyǧan deiın qazaq dalasynda dästürlı mädeniet boiynşa sikldık uaqyt esebınde jürgen bolatyn. Būl ırgelı derbes memleketpız degen eldıŋ körınısı edı. Ol turaly 1924 jylǧy 7 mamyrda «O okonchatelnom vvedenii v KSSR scheta vremeni po mejdunarodnoi sisteme chasovyh poiasov» degen  dekretke qol qoiady. Qazaq tılın keŋse tılı etu de Säken ükımetınıŋ bastamasymen aityldy. Onyŋ tıkelei qoldauymen biyl 150 jyl tolǧaly otyrǧan A. Zataevichtıŋ Qazaq halqynyŋ 1000 Änı jaryq körgenı barşaŋyzǧa mälım. Būl jinaqta Säkennıŋ özı oryndap, osy jinaqqa engen ekı küidıŋ bırı Abylaihan atty äskerınıŋ şeruı «Terısqaqpai» notaǧa tüsırılse, ekınşı küi Toqa (ru aty) Kenesary äskerınıŋ marşy boldy dep aitylady. Dıni, ǧūryptyq merekelerdı atap ötude memleket basşysynyŋ nazarynan tys qalǧan joq. Qyzmetkerlerdıŋ jalaqysyn saqtai otyryp mūsylmandarǧa Qūrban ait men Orazanyŋ merekelerınde demalys künderın beruge rūqsat ettı. Qoja Ahmet Iаssaui kesenesın qalpyna keltıru jūmystaryna qarajat jinaudy ūiymdastyruşy da Säken kezınde qolǧa alyndy.

– Qazaq AKSR Halyq Komissarlary Keŋesınıŋ töraǧasynyŋ qyzmetten ketuınıŋ sebepterın aita alasyz ba?

– Säken Seifullin osy qyzmetınde jürgennıŋ özınde ortalyqtyq otarşyldyq piǧylyna qarsy tūra bıldı. Būl ärine mäskeulık bilıktıŋ şamyna tidı. 1923 jylydŋ 17-22 nauryzynda ötken obkomnyŋ RKP (b) III konferensiiasynda Ortalyq apparattyŋ  ökılı Emelian Iаroslavskii Säkenge şüilıgedı. Ony partiianyŋ basty baǧdarynan auytqyǧanyn aitady. Anyǧynda Säkennıŋ «Aziia-Europa» degen öleŋın synaidy, ūltşyldyǧyn betıne basady. Ärı qarai Säkennıŋ şyn mänındegı tar jol taiǧaq keşuı bastalady. Goloşekinge onyŋ «kışı oktiabr» nauqanyna qarsy şyqqany üşın «Seifullin i seifullinşina» degen atpen «Kazahstanskaia pravda» gazetınde jaryq körgen Iýsupovtyŋ maqalasy Goloşekinnıŋ Seifullinge, onyŋ taǧdyryna degen auyr ükımı edı. 1929 jyly Tergeu protokolynda  Säkennıŋ özınen «Seifullinşina» degen ne dep sūraidy. Oǧan Säken: «Teoriia jaǧynan küştı emespın» dep jauap beredı. Rasynda da  qamşynyŋ sabyndai qysqa ǧūmyrynda «Qyzyl sūŋqar» Säken tek äreket üstınde boldy. Nendei mäselenı qolǧa alsa halqynyŋ asyl mūratyna jetkızu üşın janyn saldy.

–Endıgı sūraǧym Säkennıŋ ädettegıdei şyǧarmaşylyǧyn emes, qairatkerlıgınıŋ derekterın ızdep ony zertteu taqyrybyŋyzǧa ainaldyruyŋyzdyŋ sebebıne toqtalsaŋyz.

-1991 jyly «HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy tarihi-ädebi prosessterdegı Mırjaqyp Dulatov şyǧarmaşylyǧy» degen dissertasiia qorǧadym. Mırjaqyptyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy jaiyndaǧy monografiiamnyŋ jalǧasyndai «Sovnarkom» Säkennıŋ ekı jyldyq  ǧūmyry qyzyqtyrdy. Osy uaqytqa deiın aqynnyŋ şyǧarmaşylǧyly alǧa şyǧyp, qairatkerlerıgı  kem zerttelgen edı, būl eŋbek sonyŋ orny toltyrdy dep oilaimyn.

Soŋǧy kezerdegı Alaş ardaqtylaryna bır jaqty pıkır qalyptasyp keledı. Bız bır närsenı bıluımız kerek. HH ǧasyr öte  kürdelı kezeŋ boldy. Patşa qamytynan qūtylyp el bolamyz dep, halyqtyŋ aldyna şyqqan  azamattardyŋ oi-maqsaty bır bolsa da, joldary ärqily keide tūiyqqa tırelgen kezderı de boldy. Bügıngı künnıŋ  mınberınen ne aituǧa bolady? Ne aituǧa  qaqymyz bar? degende Säkennıŋ Aqaŋ tūrǧysynda aitqan oiy eske tüsedı. Elım dep jüregı soqqan alaşşyl azamattaryn  aqqa da qyzylǧa da,  baiǧa da kedeige de bölmeitın qazaqtyŋ – Arda tuǧan azamattary dep qarauymyz kerek. Būl Säken aitpaqşy «är ülgılı halyqtyŋ ädetı» jäne  belgısı de bolmaq.