Jazuşy, tarihşy, QR Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty Qoişyǧara Salǧaraūly 85 jasqa toldy. Ötken ǧasyrdyŋ 60-jyldarynan bastap eren eŋbektı, qaitpas qajyrdy öz ömırınıŋ eŋ adal serıgı etken jankeştı jazuşy qazırge deiın qolynan qalamyn tastamai, töl tarihymyzǧa qatysty talai derektı ındete zerttep, baǧamdap baiqaǧanyn hatqa tüsırumen keledı. İä, alǧaş jazǧan ädebi tuyndylaryn aitpai-aq, «Altyn tamyrdan» berı taratsaq ta, Qazaqtyŋ Qoişyǧarasynyŋ ūltymyz mädenietı men tarihyna qosqan ülesı, salǧan oljasy, aşqan jaŋalyǧy az emes. Bıraq bügıngı qoǧam sol eŋbekterdıŋ qadırıne jetıp, qasietın baǧalai alyp jatyr ma? Aqsaqalmen aradaǧy äŋgımesız osy sūraqtan örbıdı.
Gazet baǧytymdy özgerttı
-Qadırlı Qoişy aǧa, jaŋa jasyŋyz qūtty bolsyn. «Ötkendı aitpai kelergı eske tüspeidı» degendei, ötken 80 jyldaǧy sızdıŋ ömır jolyŋyzǧa köz jıbersek, eŋbek jolyŋyzdy jurnalistikadan bastap, arasynda ädebiet älemıne at şaldyryp, soŋynan tarihi tanymdyq salaǧa bır jola bet būrypsyz. Oǧan ne sebep boldy?
– Men käsıbi mamandyǧym boiynşa jurnalistpın. QazMU-dıŋ filologiia fakultetınıŋ jurnalistika bölımın bıtırdım. Oqyp jürgen kezımde radioda jūmys ıstedım. Bıtırgennen keiın elge qaittyq, «Qazaq radiosynyŋ» öŋırdegı menşıktı tılşısı bolyp 10 jylǧa juyq jūmys ıstedım. Bıraq radioda kelelı mäsele köterıp, jūrt nazaryn audaru qiyn edı, köbınde qara habardan asa almaisyŋ. Sonymen syrttai azdy-köptı ädebi şyǧarmalar jazyp, jūrttyŋ yqylasyna bölenıp, jabyq konkurstarda bäige aldym. Sodan «jazuşy bop ketken ekenmın» dep Almatyǧa keldım. Bıraq menı kütıp tūrǧan eşkım joq eken, eşkım jūmysqa almai dalada qaldym. Öitkenı men jazuşy bolu üşın jūrtty qyzyqtyratyn taqyryptardy jazsa, ony jūrt süiıp oqysa boldy dep sanaitynmyn. Būl baǧytymnyŋ qate ekenın men sol kezdegı «Sosialistık Qazaqstan» gazetıne jūmysqa tūrǧan kezde bıldım. Menıŋ baǧytymnyŋ özgeruıne, aldyma ömırlık maqsat qoiyp qūlşynuyma, azamat bolyp qalyptasuyma «Sosialistık Qazaqstan» gazetı ülken kömek jasady. Osy gazette jürıp qazaqtyŋ maŋdai aldy azamattarymen tıldesuge, aralasyp şüiırkelesuge mümkındık taptym. Sol arqyly sol tūlǧalardyŋ eŋbekterın oqyp, arnaiy sūhbattar da jasadym. Sonda baryp men eldık mäselelerdı köterudıŋ, tarihty, «Alaşty» tanudyŋ jolyn taptym.
-Tarihi eŋbekterge alǧaş üŋılgende eŋ aldymen nenı baiqadyŋyz?
-Qazaq tarihyna, bükıl türkı tarihyna jasalǧan qiianatty kördım. Mūny tüzetuge at salyspasam, menıŋ azamattyǧym qaisy? Menıŋ ädebi şyǧarma jazǧanym nege, kımge kerek? Tıptı Nobel syilyǧyn alsam da, būdan halqyma, ūrpaǧyma tietın paida qanşa? Degen oimen tarih salasyna bet būrdym.
-«Altyn tamyr» osyndai ışkı būlqynystan, ızdenıstegı betbūrystan tudy deisız ǧoi.
-Ūltqa bır oi aitu üşın, özıŋ bırdeŋe bıluıŋ kerek eken. Ahmettıŋ auylynyŋ tumasy bolsam da, ol kezde «Alaş» jaily tük te bılmeuşı edım. Alǧaşynda tarihi taqyryptardy, jer mäselesın jazsam dep talpyndym. Öitkenı, ruhani qūndylyq ta, mädeni qūndylyq ta mäŋgılık emes eken. Mäŋgılık närse sol halyqtyŋ ielenıp otyrǧan jerı eken. Sonymen jer mäselesın jazudy Qoqan qandyǧy tūsynda bolǧan «Qypşaq qyrǧynyn» (resmi tarihta Ferǧana qyrǧyny deidı) jazudan bastadym. Qazaqtyŋ bıraz azamaty sol kezde qyrylǧan. Jasauyldar bazarda qolyna bidai alyp jürıp, kezıkken er azamattardan «mynau ne?» dep sūraidy eken, «Bidai» dese öltırıp, «Būǧdai» dese tırı qaldyrǧan. Būl qyrǧynnyŋ bastaluy qysqaşa aitqanda İmanjüsıptıŋ atasy Tūrǧambai datqanyŋ köterılısımen qatysty. Qoqan jendetterı Tūrǧambaidy qazyqqa kerıp bailap, üstıne ystyq su qūiyp azaptap öltırgen. Sodan keiın Dosbol datqa öz qaramaǧyndaǧy eldı bastap qaşyp bızdıŋ elge kelgen. Bızdıŋ auyldyŋ qariialarynyŋ qypşaq qyrǧynyn jaqsy bıletındıgınıŋ bır sebebı osy. Mıne, osy uaqiǧalar jülgesınde alǧaşqy tarauyn jazyp edım, Ahmetbek Kärıbai degen dosyma oqytsam, «Mynauyŋ eş jerde basylmaidy, basylsa sen sottalasyŋ, senıŋ şyǧarmaŋnyŋ astarynda Keŋes ükımetın aityp otyrǧanyŋdy keşşe adam da tüsınedı» degenı. Zärem ūşyp, ruhym tüsıp kettı. Bıraq bır jūmysty bastasam, soŋyna jetpei toqtamaityn ädetım bar. «Endı qaittım?» dep basym qatyp, körşım Säbit Mūqanovtyŋ balasy etnograf Marat Mūqanovqa aittym. «Dosyŋ dūrys aitqan, öitıp ömırıŋdı qor qylma, bıraq ony jazǧyŋ kelse, Qytaidy jaz, oǧan negız de joq emes» dep jol körsettı. Sodan bastap Qytaiǧa qatysty derekterdı künı-tünı aqtaryp jürıp, soŋynda «Altyn tamyrdy» jazyp şyqtym. Ol kıtap bır apta ışınde menı bükıl Almatyǧa tanytty. Osynyŋ ekpınımen «Kömbenı» jazdym. Osy ekı kıtap jaryqqa şyqqannan keiın maǧan jol aşyldy. Prezidenttıŋ qasyna şaqyryp alyp, keiın Qytaiǧa jıberuıne de osy eŋbekterım yqpal ettı.
Aqseleu ekeuımız serttestık
-Aqseleu Seidımbek ekeuıŋızdıŋ serttesıp, ädebietten bırge ketkenderıŋız de ras boldy ǧoi?
-«Özı ürkeiın dep tūrǧan qoianǧa täit degen soŋ ne sorym» degen qazaqta söz bar ǧoi. Iştei tolqyp jürgen kezde, bır künı Aqseleu ekeuımız oŋaşa syrlasyp şai ıştık. Aqseleu söz bastady. Marqūmnyŋ sözıne qiianat qylmai, sözbe söz aitaiyn: «Qoişyeke, ekeuımız Almatyǧa tamaq asyrau üşın kelgen joqpyz, jazuşy bolamyz dep keldık. Qūdaiǧa şükır, 2-3 povesımız şyqty, jyl qorytyndysynda jaqsy ataldyq. Bıraq qūdaişyldyǧyŋdy aitşy, ekeuımızdıkı de erekşe keremet dünieler emes qoi, assa ortaşadan joǧarylau ortan qol dünieler. Ädebiet tört qūbylasy tügel eldıŋ ūrpaǧyn moraldyq, etikalyq tūrǧydan tärbieleitın qūral. 300 jyl bodandyqta bolyp, sanasy sansyrap, qūldyqta bolǧan el üşın tanymdyq dünieler kerek. Men senı baiqap jürmın, ızdenıp jürsıŋ, men de material jiyp jürmın. Men tıptı «Türık qaǧanaty» turaly jazbaq bolǧan 3 tomdyq eŋbegımdı de tärkı eteiın, ekeuımız sertteseiık. Bügınnen bastap bır ädebi şyǧarma jazbaiyq, tek tanymdyq şyǧarmalar ǧana jazaiyq» dedı. Kelıstım. Ekeuımız qol alysyp, tös qaǧystyryp serttestık. Sodan keiın ol «Küŋgır-küŋgır kümbezderdı» jazdy, «Altyn tamyrdy» jazdym. Ekeuı bır jylda jaryq kördı. Aqseleu sodan keiın öle-ölgenşe bır novella jazǧan joq. Esesıne «Qazaqtyŋ küi önerı», «Qazaqtyŋ qara öleŋı», «Qazaqtyŋ auyzşa tarihy», «Qazaqtyŋ salt-dästürı», «Qazaq älemı», «Qazaqtyŋ beipıl sözderı» dep atalatyn eŋbekterın jazdy.
– Bügıngı ūrpaq sol eŋbekterıŋızdı baǧalai aldy ma?
-Bızde tūlǧa tanu, tūlǧany eŋbegı arqyly baǧalau jaǧy kemşın. Änşeiın jer-kökke syiǧyzbai böspe, qūr maqtaidy da, eŋbegı eleusız qalady. Mysaly, öz basymnan alyp aitaiyn, «janym dese jan semıredı» degendei, jaqsy sözdı pende ataulynyŋ bärı ūnatady. Bıraq bärınıŋ jazatyny «Qoişyǧara tarihty tereŋnen qoparyp jatyr, Qytaidan köp derekter tapty, mynadai kıtaptar jazdy» degen bır saryndy jazbalar. Bıraq «Altyn tamyrdan» keiıngı bır kıtabyma da jetısıgı nede, kemşılıgı nede ekenı aiqyndalǧan ǧylymi taldau jasalmady. Soǧan orai menıŋ būl eŋbekterdı jazudaǧy maqsatym da saralanbady. Menıŋ bar maqsatym üş jüz jyl bodandyqta bolǧan elımızdıŋ bügıngı ūrpaǧynyŋ tarihi sanasynyŋ dūrys qalyptasuyna kömektesu edı. «Būrmalanǧan tarihtyŋ şyndyǧyn aşyp körsetıp, qalai bodan boldyq, özgemen terezesı teŋ el bolu üşın nenı eskeruımız kerek» degen mäselelerdıŋ bükpesın jazyp, jan-jaqty tüsındıru edı ǧoi. Mäselenıŋ tüiını menıŋ ne jazǧanym, qanşa kıtap jazǧanym da emes, ondaǧy aitylǧan özgege oisalar oidyŋ qanşalyqty özektılıgınde, mändılıgınde, emes pe?
Qūr maqtan qyzyqtyrmaidy
– Mūnyŋ astarynda «Halqymyzdyŋ mädenietıne, tarihyna qatysty jazǧan eŋbekterım üşın laiyqty syi-qūrmet, biık baǧa almadym» degen ökpe jatqan joq pa?
-Joq, qazır at-ataq, märtebe dämetetın jasta emespın. Nauqanǧa ainalyp bara jatqan marapattyŋ da maǧan keregı joq. Azdy-köptı jazǧan eŋbekterımızdıŋ arqasynda eldıŋ aldynda jürıp, yqlasyna bölendık, odan ülken märtebe bar ma?! Ärine, «kärı bürkıt tyşqanşyl» dep, törınen körı juyq bolsa da, ataq, marapat dämetıp jürgen aqsaqaldar da bar şyǧar. Menşe, qarttyqtyŋ qasietı, aqsaqaldyqtyŋ asyl dästürı keiıngı ūrpaqqa ne qaldyram, qandai önege körsetem degen paiymmen baǧalansa kerek. Al bızdıŋ ūltqa bergenımız jazǧan kıtaptarymyz, ūlt tarihynan aşqan jaŋalyqtarymyz. Maqtanyp otyr deme bauyrym, men adamzat tarihy men mädenietıne qatysty 3 älemdık jaŋalyq, al ūlt tarihyna būryn aitylmaǧan 40-qa juyq jaŋalyq derek qostym dep senımmen aita alamyn. Onyŋ bärı baspa jüzın kördı. Tek ökınıştısı – osylarǧa ärıptesterımız, tarihşylarymyz, zertteuşılerımızdıŋ bıreuı nazar audaryp, «dūrys» bolsa qoldau körsetıp, «būrys» bolsa tüzetu jasap jatqan joq. Eşteŋe körmegendei, bılmegendei ünsız jatyr. Mıne osyǧan qarap bızdıŋ qoǧamdy nemqūraidylyq jailap bara jatqan joq pa dep qauıptenemın. Büitse ǧylym qalai damidy? Tarih qalai tereŋge tamyr tartady? Osyǧan qarap, keide bızde ortaq müddenı oilaudy qoiyp, «är källada bır qiial» dep qara bastyŋ qamymen ketkenımızdıŋ beinesı emes pe degen de oi keledı.
-Sız soŋǧy kezderı «adamzattyŋ tüpatasy türıkter. Alǧaşqy adamdar türık tılınde söilegen» degen mäselenı köterıp jürsız. Oǧan dälel-däiegıŋız bar ma?
– «Altyn tamyrda» men: «Resmi tarihtyŋ türık halyqtary VI ǧasyrda Altaidan şyqqan» degen tūjyrymy dūrys emes, türık halyqtary adamzat jaratylǧannan berı bar halyq, türık tılınıŋ tamyry da adamzat jaralǧan mezgılden bastau alady. Öitkenı onyŋ keibır dybystarynda tabiǧatta bar dybystar bar» degen älsız köz qarasymdy aitqan edım. Ol kıtap 1986 jyly şyqty. Jeltoqsan aiynda köterılıs boldy ǧoi. Sodan keiın Qazaqstanda ūltşyl degen ataumen qudalau, qaralau bastaldy. Sol däuırde «Qazaq ädebietı» gazetınde «ädebiet jäne tarih» degen taqyryppen Manaş Qozybaevtyŋ kölemdı maqalasy şyqty. Saiasattyŋ yqpaly ǧoi, Iliias Esenberlinnen bastap, Äbış Kekılbaev, Mūhtar Maǧauin… bärın synady. Sol maqalasynda Qozybaev menı de synap, maǧan «Böspebai» degen at bergen. Men oǧan titei de renjıgen joqpyn, qaita «Böspebaidyŋ kökesın älı körsetem» degen senımmen, ızdenısımdı jalǧastyra berdım. Sodan keiıngı jaryq körgen är kıtabym şyndyqqa jeter joldyŋ bır-bır baspaldaǧy edı. Aqyry maqsatyma jettım. Bıraq men «adamzat balasynyŋ atasy türıkter» degen oidy keşege deiın, aşyq aita alǧan joqpyn. Aitsam da jalǧany mol jasandy tarihpen tarihi sanasy qalyptasqan köpşılıktı moiyndata almas edım. Tek menıŋ pıkırımmen ündes şet el ǧalymdary, atap aitqanda, reseilık Iý.N. Drozdov, latyştyq G. Şuke, amerikalyq Gene D. Matlock sekıldı ǧalymdardyŋ adamzattyŋ türıkten jaralǧandyǧy jönınderı eŋbekterı jariialanǧannan keiın baryp, «Adamzattyŋ ata tılı. Alǧaşqy adamdar qai tılde şyqqan?» degen kıtabymdy jariialadym. Atalǧan ǧalymdar adamzatyŋ türıkten şyqqanyn tek el-jūrt, jer-su ataulary arqyly däleldese, men on derekközı arqyly däleldedım.
Mifte de män bar
– Mynauyŋyz adam senbeitın jaŋalyq eken.
– Qazır genetikterdıŋ molekulada saqtalyp qalǧan tūqym tek qoryn anyqtaityn DNK täsılın tapqany būl mäselenı şeşuge kädımgıdei keŋ jol aşty. Osy täsıl boiynşa olar qazırgı adamzat balasynyŋ jaratylǧanyna 200 myŋ jyl bolǧanyn anyqtady. Bız būdan būryn 1 million 700 myŋ jyl, 2 million jyl dep jürdık. DNQ qorytyndysyn ǧylym da moiyndap otyr.
Būryn adamdar «är jerde jaratylǧan», «bır jerde jaratylǧan» degen ūǧym bar bolatyn. DNK sol ekı türlı közqarasqa nükte qoiyp, «adamzat balasy bır jerde jaratylǧan, olardyŋ alǧaşqy mekenı Oŋtüstık Şyǧys Afrika» degen közqarasty däleldep şyqty. Eger genetikterdıŋ osy deregı şyndyq bolsa, onda Vavilov atyndaǧy genetika institutynyŋ ǧalymdary aitqandai alǧaşqy adamzat balasy bır jerde 10 erkek, 18 äielden jaratylsyn, bolmasa dın tarihy körsetkendei Adam-ata men Haua-anadan jaratylsyn, bärıbır olardyŋ ūrpaqtarynyŋ bırden är tılde söilep ketpegenı anyq qoi. Olar tek bır tılde ǧana söiledı. Olai bolsa, ol tıl qai tıl? Qazaqta «joqtan bar bolmaidy, bar ızsız ketpeidı» söz bar emes pe, sol ızdı tabu üşın bärın qoiyp, Egipet (Būl söz de bızdıŋ tıl, özennıŋ «ekı betı» degen sözden şyqqan) tarihyn zertteuge kırıstım. Sonda Egipettıŋ el-jūrt, jer-su attarynyŋ türıkşe, naqtyraq aitsaq, qazaqşa söilep tūrǧanyn baiqadym. Osylaişa jer tarihyn, el tarihyn, dıni derekterdı, mifologiialyq, arheologiialyq derekterdı, köne jazulardy aqtaryp otyryp, Gerodottyŋ «Grektıŋ qūdailarynyŋ bärı de grekterdıkı emes, ol Egipettıŋ jabaiylary» degen sözın taptym. Būǧan būryn säp salmaǧan ekenmın. Osydan keiın grektıŋ qūdailaryn zerttesem, grekşe azdap būrmalanǧany bolmasa, bärınıŋ aty qazaqşa bop şyqty. Bıraq Egipettıŋ jabaiylary degen kımder? Ol jönınde eşqandai derek joq. Osynyŋ jauabyn ızdep jürgende DNK zertteuınen keiın özderınıŋ slavian tektes emes ekenın bılgen orystar özderınıŋ töl tegın folklordan ızdep, folklorlyq, mifologiialyq şyǧarmalardy baspadan toptap şyǧara bastady. Sonyŋ qatarynda mifologiianyŋ 2 tomdyq ensiklopediialyq sözdıgı jasaldy. Osy sözdıkte: grektıŋ ölını tırıltetın qūdaiynyŋ aty «Osiris», Afrika jabaiylarynyŋ tılınde ony Usir(Öser) – dep jazylǧan. Onyŋ äielın grekter İsida, al egipet jabailary Iset deidı. Nesın aitasyŋ, grek tarihyndaǧy grek qūdailardyŋ bärı türıkşe söilep tūr. Osylaişa, adamzat balasynyŋ tılı şyqqanda türık tılınde söilegenıne közım jettı. Bıraq at-ataǧym joq bolǧandyqtan ony bırden jar salyp aita almadym. Söitıp jürgende 2008 jyly mäskeulık ǧylym Iýrii Nikolaevich Drozdovtyŋ «Köne Europa halyqtarynyŋ türıktık atauy» degen kıtaby şyqty.
-Aǧa, sözıŋız auzyŋyzda, mif degennıŋ bır atauy aŋyz – äpsana emes pe? Oǧan negızdelıp tarihi şeşım şyǧaruǧa bola ma?
-Dūrys aitasyŋ, bızdıŋ qazırgı qalyptasqan ūǧymymyzda mif degendı şyndyqqa janaspaityn, oidan şyǧarylǧan qiial-ǧajaiyp, aŋyz – äŋgıme, ertegı dep bılemız. Bıraq būl miftıŋ bolmysyna boilamaǧan küŋgırt tüsınık. Şyn mänınde mif «söz», «aŋyz», «äŋgıme» degen ūǧymdy bıldıredı. Mūny ary tarqata aitsaq, mif ǧalamnyŋ jaratyluy turaly, qūdailar men aty aŋyzǧa ainalǧan tūlǧalar turaly mälımet beretın ejelgı zamannyŋ äŋgımelerı bolyp şyǧady. «Aŋyz tübı aqiqat» degen sözdı dana halqymyz tekke aitpaǧan. Osy tüiınderdı ǧylym talabyna qarai beiımdesek, mif degen ejelgı dünie halqynyŋ keiıngı ūrpaqqa qaldyrǧan «auyzşa tarihy» bop şyǧady. Tüiıp aitqanda, mif- jalpy tırlıktıŋ bastauy, tanymnyŋ da, dınnıŋ de, ǧylymnyŋ da negızı. Ökınıştısı, Gerodot ta, grek mifologiiasyn zerttegen ǧalymdar da «egipettık jabaiylardyŋ» kım ekenın, qai tılde söilegenın aitpaidy. Ony zertteuge talpynys ta bolǧan joq. Bıraq joǧarydaǧy Öser, Iset siiaqty, qazaq tılın bıletın kez kelgen sauatty jan maǧynasyn eşqandai tüsındırme sözdıksız-aq tüsıne alatyn, grek tılınıŋ zaŋdylyǧyna baǧynyp, töltuma maǧynasyn özgertken egipettık basqada ataular barşylyq.
«Köne Europa halyqtarynyŋ türıktık atauy» degen kıtabynda Iýrii Nikolaevich Drozdov ta «bükıl Europa halqy türıkten jaratylǧan» degen qorytyndy şyǧarady. 2010 jyly latyş ǧalymy Galina Şukenıŋ «Latyştar türıkterden taraǧan ba?» degen kıtaby şyqty. Ol da qorytyndysynda «bükıl adamzat balasy türıkten taraǧan. Latyş halqynyŋ da arǧy tegı türık. Latyş tılı de türkı tılınen tamyr alǧan tıl. Orystyŋ tılı latyştyŋ tılınen şyqqan» dep tüiındedı. Söitıp jürgende AQŞ-tyq Gene D Matlock degen ǧalymnyŋ «Ei, älem adamdary, bärıŋ de türıksıŋder!» degen eŋbegınıŋ türıkşege audarylǧan nūsqasy qolyma tüstı. Endeşe, jūrttyŋ ǧalymdary moiyndap jatsa, men neden tartynuym kerek? Sonymen men «Adamzattyŋ alǧaşqy tılı nemese alǧaşqy adamdar qai tılde söilegen?» degen daiyn kıtabymdy oqyrmandarǧa ūsyndym. Joǧaryda aitqanymdai, būl ǧalymdardyŋ bärı ekı närsege: bırı – el-jūrt atauyna, ekınşısı – jer-su atauyna negızdeledı. Al men būl däleldı onǧa jetkızdım. Men osy zertteulermen ainalysyp jürıp, söz älemıne kıruge mümkındık aldym. Ahmet atamyz bızdıŋ qazaqta bırınşı ret söz älemıne kırgen kısı. Al men sol älemnıŋ bosaǧasynan syǧaladym desem bolady. Söz älemıne kıre alsaŋyz bärın sözdıŋ özı aitady. «Adamzat ötken ūzaq jol» degen kıtabym biyl şyǧady. Osy kıtapta negızınen söz söiledı.
-Osy közqarasyŋyzǧa bızdıŋ elden nazar audarǧandar boldy ma?
-Joq, eşbır adam nazar audarǧan joq. Kıtapta jazdym, jeke maqala etıp te jariialadym. Tılşılermen de sūhbattastym. Bıreuı läm degen joq. Dūrys, būrys deitın ǧalymdar da bolǧan joq. Tek Qasym Täukenov aqsaqal ǧana «Egemen Qazaqstan» gazetınde «Nege ünsızbız?» degen maqala jariialap, «mynanyŋ dūrys – būrystyǧyn tarihşylar nege aitpai jatyr?» dep qozǧau saldy. Ol da eşkımdı oiata alǧan joq.
-Bızdıŋ tarihi ataularymyz dūrys pa?
Bız besınşı örkeniet däuırınde tūrmyz. Osynyŋ aldynda tört örkeniettı däuır ötken. Men būl jaily «Ömırbaian tuǧan künnen bastalady» degen eŋbegımde jan-jaqty jazdym. Būl ötken tört däuır de özınıŋ damu şyŋyna jetkennen keiın özın özı qūrtqan, qazır bız de özımızdı özımız qūrtuǧa beiımdelıp kele jatyrmyz.
Bızdı «qazaqta jazu, örkeniet bolmady, mal soŋynda jürdı» deitın terıs tüsınık qūrtty. Sondyqtan bız jazu – syzuy bar halyqtardyŋ derekterıne jadylanyp, öz tarihymyzdy ūmytyp, öz sözımızdı özımız tani almai qaldyq. Onyŋ basty bır aiǧaǧy bızdıŋ köne tarihymyzdaǧy qazaqtyŋ ata-babasy sanalatyn ūlys – taipalardyŋ bıreuınıŋ de aty dūrys emes. Saq, ǧūn, jujan, siänbi… ataularynyŋ bärı qate, köne ataularymyzdyŋ arasyndaǧy dūrysy- «Türık» atauy ǧana. Ony V. Tomson tapqanǧa deiın N. Bichurin «duylǧa» dep audardy, qazaq tarihşylarynyŋ keibırı keiınt ony «dulat» dep aldy. Fransiia ǧalymy Klaprot ony «taqiia» dep audardy. Tek dat ǧalymy Tomson 1893 jyly öz jaŋalyǧyn jariia etkennen keiın baryp, onyŋ «türık» degen söz ekenın bıldık. Mäselen, Saq degen qūl degen söz, ol kezde qūl degen söz bolmaǧan. Saq atanyp ketetını olardy küzetşı qylǧan, sol qyzmette jürıp jauyngerlıgımen közge tüsıp, saq degen atauǧa ie bolǧan. Aziia degen atau da türıktıŋ As degen taipasymen qatysty, iaǧni Aziia «Astyŋ ūiasy» degen söz. Kipr aralynyŋ äuelgı aty Alas (Ala+As). Qazırgı Naiman atauy da «Inı+Aiman» degen sözderdıŋ qosyluynan jasalǧan. Orystar «ros» degen sözdıŋ qaidan şyqqanyn Lomonosov zamanynan berı älı taba almai jür, onyŋ 10 türlı boljamy bar. Onyŋ da bıreuı dūrys emes, būl qazaqtyŋ «rys» («yrys») degen sözınen şyqqan, fonetikalyq erekşelıkke bailanysty y dybysy o-ǧa ainalyp, ros bolyp qalyptasqan. Olardyŋ qūrǧan memleketın qaǧanat, bileuşısın «qaǧan» dep ataǧan. Mūnyŋ bärı jabyq jatyr. Älı tolyq zerttep aşylǧan joq.
Älemdık jūmbaqty şeşken
– Joǧaryda «üş älemdık jaŋalyq» aştym dedıŋız, ol qandai jaŋalyqtar?
– Onyŋ bırı, jaŋa aityp ötken «Adamzat balasy türıkterden taraǧan, alǧaşqy adamdar türık tılınde söilen» degen jaŋalyq. Ekınşısı, 1900 jyly aǧylşyn arheologı Artur Evans Kipr aralynan ǧajaiyp tarihi derekter tapty. Sol tarihi jädıgerlerdıŋ arasynda qyş taqtaişaǧa jazylǧan jazular bar. Sol jazudy älemnıŋ köne jazudy oqityn ǧalymdarynyŋ bärıne jıbergen. Olar onyŋ «Syzyqty A jazuy» ekenın tapty. Bıraq jazudy oqi almai, ız-tüssız joǧalyp ketken halyqtardan qalǧan mūra dep qorytyndy şyǧaryp, «eteokipr» degen at berıp, ızdenıstı doǧarǧan.. «Syzyqty A jazumen» jazylǧan sözdı latyn ärpıne tüsırıp, bükıl älemdık akademiialarǧa jıbergen. Osy jazudy oqudyŋ kıltın jambyldyq orys tıldı jurnalist Amantai Aizahmet tauyp, 2004 jyly jaryq körgen «Rojdenie tiurkskogo mira» degen kıtabynda jariialaǧan. Ol jazu mynau: «anamatoriumiesaimukulailas anaarisitonosearatovanakasokoosekerakeretulosetakanaku» Bıraq būǧan eşkım nazar audarmaǧan, körsetken mamandary «kötere almaityn şoqpardy belıŋe bailama» dep jalynyna su sepken. Söitıp jürgende ol Mekemtas Myrzahmetov aǧaǧa kezdesıp, sol kısıge körsetse, ol kısı «şyraǧym, menıŋ būdan habarym joq» degen eken, ana bala tıptı jasyp qaldy deidı. Sodan ol kısı «Şyraǧym, bır bılse Qoişyǧara bıledı, soǧan barşy» dese, «ol kısını tanymaimyn» dep taǧy jaltaqtaǧan soŋ, Mekemtas aǧa sol jerde tūryp maǧan telefon şalyp, ana balany tanystyrdy. Keiın ol jıgıt menı ızdep keldı. Kıtapty şolyp qarap edım, bıle almadym da, «kıtabyŋdy maǧan tastap ket, men oqyp, jauabyn aitaiyn» dep telefonyn jazyp aldym. Bıraq ol qanaǧattanbaǧan syŋai tanyp, şai da ışpei ketıp qaldy. Ol ketkennen keiın, qarbalas kezım edı, keiın oqyrmyn dep öz jūmysyma kırısıp edım, älgı jıgıttıŋ beinesı köz aldymnan ketpei qoidy. Sodan jūmysty qairyp qoiyp, kıtabyn oqyp şyqtym. Taŋ qaldym, sol künnen bastap jazudyŋ soŋyna tüsıp, men de älgı jazudy oqyp şyqtym. Ol orys tıldı bolǧan soŋ, keibır qatelıkterge jol bergen. Sony dūrystap qaita jazyp edım, «Anama tor iumı es aimu, qūl ailas, ana rısı ton össe, är ata pana qas oq össe, kerek er et ūl össe, ana taq qu» degen söz tırkesterıne ainaldy. Mūnyŋ maǧynasy «Anama bilıktı iiu (talasu) aiymnyŋ aqyly emes, (ol) qūlmen bırdei bolu. Ana ırı ısı ton şyǧarsa (tıkse), är pana bolar ata naǧyz oq şyǧarsa (jonsa), (el) kerek eter ūl ösırse, taq anany özı quady». Osydan keiın Amantai Aizahmetke habarlastym. Telefonda «qūttyqtaimyn, sen älemdık jaŋalyq aştyŋ, sen Qazaqtyŋ Tomsonysyŋ» dedım. Ana balanyŋ quanǧanyn aitpa. Anadan jaŋa tuǧandai bır tüledı. «Aǧatai-ai, bırıgıp jūmys ısteiıkşı, menıŋ basymda sūmdyq dünieler bar» dedı. Bıraq oǧan qūdai ǧūmyr bermedı. Ūzamai qaitys boldy. Ülken ökınış. Myna jazudy men oqydym desem de bolady, ekeuın salystyryp körgen adam da baiqaidy, kımdıkı dūrys ekenın. Bıraq ana jıgıttıŋ aruaǧy şat bolsyn dep aldymen ünemı sol jıgıttıŋ atyn aitamyn.
Al üşınşı jaŋalyq, İtaliialyq geolog Afrikanyŋ Mali respublikasy jerındegı qalyŋ jynys orman ışınen granit tasqa oiylǧan eskertkış tapty. 1500 metr jartasqa oiyp jasalǧan adam beinesındegı eskertkıştıŋ biıktıgı 150 metr. Egipettıŋ piramidasynyŋ biıktıgı 146 metr, anau odan da biık. Ǧalymdar ony 35 myŋ jyl būryn qaşalǧan äieldıŋ beinesı dep anyqtap, ol tas däuırıne tura keledı, ol kezde jer betındegı adamzat balasynyŋ qolynda granit tasty qaşaityn qūral bolǧan joq, sondyqtan mūny ǧaryştan kelgender jasaǧan degen qortyndy şyǧardy. Qysqartyp aitaiyn, men osy müsın iesınıŋ aty-jönıne deiın tauyp, däleldep berdım. Mūny jūrt ertegı deidı, bıraq oǧan qatysty derekter bar. Iаǧni men tapqan derek Gerodotta da bar.
Mūnan syrt, jeke-jeke dissertasiiaǧa jük bolatyn 40-qa juyq tarihqa jaŋalyq retınde qosylar derekterım bar. Türık halyqtarynyŋ Altai tauynan emes, Boǧda tauynan şyqqanyn, ol kezde onyŋ da Altyn tau dep atalatyndyǧyn aşyp jazdym. Aşinanyŋ türıkterdıŋ atasy emes, qaǧannyŋ da, balasynyŋ da, äielınıŋ de aty emes, ol «bırınşı, alǧaşqy» degen söz ekenın däleldep şyqtym. Aŋyz keiıpker Qorqyt pen Tarihi tūlǧa Tonykök ekeuınıŋ bır adam ekenın da anyqtadym. Ony türıktıŋ ekı jurnaly basty. Bıraq basqalary eskerusız jatyr, ǧylymi ainalymǧa tüsken bıreuı joq.
Qytaidaǧy qazyna
-Qytaidan qanşa derek äkeldıŋız? Qytaida bızge qajettı derekter älı de bar ma? Jūrt arasynda «Qoişyǧara özı Qytai tılın bılmese, qalai aldy derekterdı» degen küŋkıl söz bar.
– Men Qytaidan 10 tom kıtaptyŋ materialyn äkeldım. Sonyŋ beseuı baspadan şyqty. Qalǧan beseuı qoljazba küiınde qaldy. Menıŋ köp jaŋalyq aşuyma da osy Qytai derekterınen alǧan materialdardyŋ paidasy tidı. Men ol kezde 3 baǧytta jūmys ıstedım. Bırınşı, ataqty tarihşylar Syma Sian, Bangu, FanHuanyŋ eŋbekterınıŋ tüp nūsqalaryn qazaqşaǧa audardym. Ekınşıden, türık qaǧanatynyŋ qalai ydyraǧanyn, ydyrauǧa sebep bolǧan ne ekenın naqty derektermen däleldep alyp keldım. Üşınşıden, Qytai derekterın qalai paidalanudyŋ jol – jüiesın jasap şyqtym. Ol jaqtan alǧan eŋ ülken oljam Qytaidyŋ eskı tarihyn zerttegen ǧalymdarymen de baryp äŋgımelesıp, alǧan materialdarymdy tolyqtyryp otyrdym. Qysqasy, Qytaiǧa barǧanǧa deiıngı tüsınıgım bır bölek te, Qytaidan kelgennen keiıngı tüsınıgım bır bölek boldy.
Al qytai tılın bılmeseŋ qalai oqydyŋ deisıŋ ǧoi. Maǧan bızdıŋ Beijıŋdegı elşılık arqyly üş audarmaşy daiyndap qoiǧan eken, men solardyŋ arasynan Mūqiiat degen azamatty taŋdap aldym. Orysşaǧa audarylǧan derekterdıŋ tüp nūsqasyn ana audarmaşylarǧa audartyp, audarma qabıletın synadym. Mūqiiat Toqtarūly maǧan jaqsy kömektestı. Menıŋ audarmam dūrys emes bolsa, kıtaptarymda qytai tılındegı mätının de qosa berdım, qajet qylǧan ūrpaq salystyryp qaraidy dep oilaimyn. Qytaidyŋ tarihynda älı de ūşan teŋız dünieler jatyr. Olardy da elge jetkızu kerek. Öitkenı Qytaidyŋ tarihynan olardyŋ bız turaly ne oilaitynyn da bıluge bolady.
- Äŋgımeŋızge raqmet!
