Biyl Qazaq bılımpazdary tūŋǧyş sezınıŋ aşylǧanyna 100 jyl tolady. Qazaqstan Halyq aǧartu komissariatynyŋ ūiymdastyruymen 1924 jyly 12-18 mausym aralyǧynda Orynbordaǧy aǧartu qyzmetkerlerı ūiymynyŋ üiınde ötken ǧylymi jiyn qazaq halqy üşın ǧasyr bölgış sipat alatyn eleulı oqiǧa boldy. Qazaq ziialylarynyŋ qazaqtyŋ eldıgı üşın asa qajettı qadamdar jasap, maŋyzdy şeşımder qabyldaǧan alqaly jiynnan otarşyl imperiianyŋ bodandyǧynan qūtylyp, ūlttyq memleket qūruǧa talpynystyŋ da, ūlttyq namysty tu etıp, täuelsızdıktı köksegen ūlttyq oianudyŋ da aiqyn lebı aŋǧarylyp tūrdy.
Ūltymyz ömırındegı ǧana emes, töŋıregımızdegı türkı tıldes halyqtardyŋ mädeni örleuıne de öz yqpalyn körsetken būl jinalysty qazaq ūltynyŋ oianu däuırınıŋ aiqyn belgısı boldy desek qatelespeimız. Onyŋ üstıne, arada 100 jyl ötse de, sol sezde talqylanǧan mäseleler älı de özektılıgın joǧaltqan joq. Sosyn da qazaq tarihyndaǧy osy bır atauly kün eskerusız qalmasa eken degen ızgı nietpen alaştanuşylarmen, sezde talqylanǧan taqyryptar töŋıregınde zertteumen ainalysyp jürgen maman, ǧalymdarmen selbese otyryp, maqala- sūhbattar ūiymdastyrudy jön sanadyq. Oiǧa alǧan şaramyzdyŋ ızaşar sūhbatyn QR ŪǦA akademigı, filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor Şerubai Qūrmanbaiūlymen äŋgımelesuden bastadyq.
El bolaşaǧyna jol saldy
– Şerubai Qūrmanbaiūly, Alaşorda ükımetı taratylǧan soŋ, Alaş ziialylary aǧartuşylyqpen ainalysyp, ǧylym-bılımge basa män berdı. Sonyŋ bır mysaly – Qazaq bılımpazdary tūŋǧyş sezınıŋ aşyluy. Sız osy sezd jönınde jazylǧan kıtapty töte jazudan kirill jazuyna qotaryp, 2005 jyly baspadan şyǧarǧan ekensız. Äŋgımenı sezdıŋ män-maŋyzy men sol kıtaptan sabaqtasaq.
– Qazaq bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş sezı 1924 jyly 12-18 mausym künderı Qazaqstannyŋ sol kezdegı astanasy – Orynborda öttı. Sezdıŋ auqymy jaǧynan alyp aitsaq, qazaq, qyrǧyz bılımpazdarynan bölek, Başqūrtstannan da ökılder keldı.
Sezdıŋ aşylu sözın söilegen töraǧa Nūǧyman Zäliūly qazaq – qazaq bolǧaly būdan būryn mūndai sezdıŋ bolmaǧanyn, būl sezd qazaq-qyrǧyz halqy bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş sezı bolǧandyqtan, mūnyŋ jūmysy asa maǧynaly, elge paidaly boluǧa tiıs ekenın, patşa ökımetı zamanynda mūndai sezdıŋ boluy mümkın emes bolǧanyn airyqşa atap ötedı. Al sezdıŋ soŋǧy künı qyrǧyz halqynyŋ ökılı İşanǧali Arabaiūly «Būryn-soŋdy bolmaǧan būl sezd qazaq-qyrǧyz halqynyŋ ǧylym mäselelerın bastap auyzǧa alǧan, qazaq-qyrǧyz bılımpazdarynyŋ bır jerde bas qosqan tūŋǧyş sezı boldy. Būl sezdıŋ maŋyzy zor, qyzmetı airyqşa. Ol negızgı mäselelerdı şeştı. Eldıŋ bolaşaǧyna jön sıltep, jol saldy» deidı. Sezdıŋ maŋyzy turaly sezdıŋ basy-qasynda bolǧan, onyŋ män-maŋyzyn janymen sezıngen osy kısılerden asyryp aitu qiyn bolar. Mıne, osy 7 kündık jinalysta aitylǧan, talqylanǧan mäseleler, jasalǧan negızgı jäne qosymşa baiandamalar, sondai-aq jiynnyŋ qaulysy 1925 jyly töte jazumen «Qazaq bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş sezdı» degen kıtap bolyp şyqqan. Bız osy kıtapty töteden qazırgı qoldanystaǧy kirill jazuyna tüsırgende ziialy qauymnyŋ, köpşılıktıŋ paidalanuyna qolaily bolu jaǧyn oiladyq. Öitkenı ol töte jazuda jazylǧan kıtap bolǧandyqtan, kez kelgen qazaqstandyq zertteuşıler ony oqyp, erkın paidalana almaidy da, ǧylymi ainalymǧa tüspeidı. Qazaq ūltynyŋ tarihynda erekşe oryn alatyn osy ǧylymi jiyn turaly keiıngı ūrpaq bılıp jürsın degen oimen osy kıtapty 2000 taralymmen baspadan şyǧardyq.
Ekınşı tūrǧydan alǧanda, qazaq ǧylymynyŋ, sonyŋ ışınde qazaq tıl bılımınıŋ, ūlttyq ǧylym tılınıŋ, qazaq älıpbiınıŋ, jazuynyŋ, qazaqtyŋ ūlttyq mektebınıŋ tarihyna köz jügırte bastasaq, būl sezdı ainalyp ötu mümkın emes. Öitkenı osy mäselelerdı ǧylymi tūrǧydan jan-jaqty taldap-talqylau sol kezeŋnen, söz bolyp otyrǧan sezden bastalady. Bız Alaş ziialylarynyŋ mūrasyn tıldık tūrǧydan zerttep jürgen maman bolǧandyqtan, 7 kündık jiynnyŋ 4 künı tūtastai tıl mäselesın talqylauǧa arnalǧandyqtan, sezdıŋ materialdaryn qazırgı qauymnyŋ qolyna tigızudı, eŋ aldymen, tıl mamandary üşın qoljetımdı eŋbek bolu jaǧyn oiladyq.
– Sezde qandai mäseleler talqylandy?
– Sezde «Jazu erejelerı», «Älıpbi mäselesı», «Qazaqşa pän sözderı», «Auyz ädebietın jiiu şaralary», «Oqu, ǧylym kıtaptaryn köbeitu şaralary», «Bastauyş mektepterdıŋ programmasy», Halel Dosmūhamedūly ūsynǧan «Bastauyş mektepterdıŋ türı men oqytuşylar daiyndaityn ǧylym ordalarynyŋ programmasyn tekseru» syndy taqyryptar talqyǧa salynyp, oiǧa qonymdy ortaq şeşımder qabyldandy. Äsırese tıl mäselesıne airyqşa köŋıl bölınıp, kün tärtıbındegı negızgı 6 mäselenıŋ 3-euı tıl taqyrybyna arnaldy. Iаǧni qazaq tılı men ädebietınıŋ ǧylymi jüiesı, qazaq älıpbiı, orfografiia, terminologiia, oqytu ädıstemesı, onomastika, t. b. salalar boiynşa maŋyzdy qaulylar qabyldandy.
Jinalysta jazu erejelerı men pän sözderı boiynşa E.Omarūly, älıpbi turaly A.Baitūrsynūly, auyz ädebietın jinau jönınde H.Dosmūhamedūly, oqytu, bılım mektepterın köbeitu taqyrybynda M.Myrzaūly arnaiy baiandama, N.Töreqūlūly qosymşa baiandama jasady. Sondai-aq A.Baitūrsynūly ūsynǧan älıpbi jobasy, N.Töreqūlūlynyŋ latyn jazuy haqyndaǧy ūsynysy keŋ kölemde talqylanyp, qyzu pıkırtalas boldy. Türkı tıldes halyqtar arasyndaǧy älıpbi mäselesı, artyq-kem tūsy, ereje men emle, dybys jüiesı, būl älıpbilerdı oqyp üirenu men jazu, baspa ısınde paidalanu jaiy da qozǧaldy.
100 jyl boiy talasyp jürmız
– «İ» men «u» mäselesı de osy jinalysta talqylandy emes pe?
– Dūrys aitasyz. «İ» men «u» mäselesı ūzaq talqylandy. Būl – bügınge deiın lingvist ǧalymdardyŋ türlı pıkır aityp, talqylap kele jatqan mäselesı. Iаǧni «i» men «u» dauysty ma, dauyssyz ba, olardy söz qūramynda tarqatyp jazamyz ba, älde bır taŋbamen ǧana yqşamdap jazamyz ba degen mäselede ǧalymdar älı bır şeşımge tolyq kele qoiǧan joq. Endı oilai berıŋız, osydan 100 jyl būryn osyndai mäselenı köterıp, ony bırneşe kün talqylauynyŋ özı Alaş qairatkerlerınıŋ ǧylymi deŋgeiınıŋ, öresınıŋ qanşalyqty biık ekenın aŋǧartyp tūr emes pe?!
«İ» men «u» mäselesınde közqaras ekıge jaryldy, Ahaŋ bastaǧandar būl dauyssyz dybys dese, ekınşı tarap dauysty dep däleldeuge tyrysty, ärı dauysty, ärı dauyssyz degen pıkır de aityldy. Soŋynda «u» men «i» dauyssyz dybys degen tüiınge toqtady. Sol siiaqty «f», «h», «ch», «h» dybystaryn älıpbiden şyǧaru mäselesı köp talqylandy. Soŋynda osy 4 ärıp qazaq älıpbiınen şyǧarylyp, qazaq älıpbiınde 24 ärıp qana qalsyn degen qauly qabyldady. Olar tapjylmai otyryp, erteden qara keşke deiın tıl, oqulyq, ūlt mektebınıŋ jaiyn büge-şıgesıne deiın söz etıp, keŋınen talqylady. «Halyqaralyq, respublikalyq ǧylymi konferensiia ötkızıp jatyrmyz» dep tüske deiın 15-20 minut 5-6 baiandamany tyŋdauǧa äreŋ şydap, tüs aua tarap ketetın qazırgı keibır konferensiialardy, kongresterdı körgende Alaş oqyǧandarynyŋ öz ısıne qanşalyqty adal, mūqiiat bolǧanyn körıp, mädeniettılıgıne täntı bolasyŋ.
«Ǧylymi ädep» degen ūǧym bar. Ol ǧylymmen ainalysyp jürgen şyǧarmaşylyq qauymnyŋ ǧylymi eŋbek jazu, sılteme jasau, ärıptesınıŋ pıkırın syilai otyryp, pıkırtalasqa tüsu, ǧylymi eŋbekke ädıl baǧa bere bılu mädenietın körsetedı. Bız osy uaqytqa deiın Alaş qairatkerlerınıŋ käsıbi bılıktılıgın, ūlt ısıne adaldyǧyn köbırek aityp kelsek, endı oǧan qosa olardyŋ mädenietınıŋ, ǧylymi ädebınıŋ öte joǧary bolǧanyn aituymyz, atap körsetuımız qajet. Zaman ozǧan saiyn mädeniet te damyp, ǧylymi ädep joǧarylai tüsu kerek qoi. Keide ataq-lauazymyn alǧa tosyp, maman pıkırın eskermeu, közqarasy men pıkırlerı säikes kelmese ǧylymi dälel men derek-däiekke jügınıp, sözge toqtau ornyna menmenşıldıkke salynyp, basqaşa pıkır aitqany üşın bas arazdyqqa deiın baratyn jaǧdailardy körgende älı bızdıŋ Alaş ziialylarynan üirenerımız köp eken-au degen oiǧa qalasyŋ.
– Endeşe 100 jyldyŋ aldynda qazaq bılımpazdary 24 ärıp dep tūraqtandyrǧan qazaq älıpbiı nege bır esege juyq köbeiıp kettı? Nege bızdıŋ ziialylar Ahmetter siiaqty batyl qadam jasap, «s», «ch» ärıpterın älıpbiden şyǧaryp tastaudan qorqady?
– Eldes Omarūly «Tıldıŋ zaŋyn būzbau kerek. Tıldı qoldan kelgenşe taza saqtap baǧu kerek. Tıldıŋ özınde bar dybystardy joǧaltpau kerek. Özınde joq jat dybystarmen tıldı bylǧamau da kerek. Ǧylymǧa kerek pän sözderdı önerlı eldıŋ tılınen alyp kırgıze beruge bolady. Bıraq ol jat sözderdı qazaq tılıne kırgızgende taza qazaq sözıne ūqsatyp, jat dybystaryn şyǧaryp, ornyna qazaq dybystaryn qondyryp, qazaq tılınıŋ negızgı zaŋdaryna üilestırıp, tızıp alu kerek» degen közqarasynan osy sezde jasaǧan baiandamasynda ainymaidy. Olar osyǧan toqtap, joǧarydaǧy 4 ärıptı älıpbiden şyǧaru jönınde şeşım qabyldady. Ahmet te, Halel de syrttan kırgen sözder bolys bökebai degen sözder siiaqty «qazaqtyŋ şapanyn jamylyp, tymaǧyn kiıp kelu kerek» degen közqarasta bolǧandyqtan olardyŋ ūstanymy moiyndaldy. Ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldarynan keiın Alaş qairatkerlerı quǧyn-sürgınge ūşyrady da, būl ǧylymi ūstanym keŋes jüiesı jaǧynan özgerıske ūşyrady. 30-jyldardan bastap keŋes halqynyŋ ǧylym tılı, terminologiiasy ǧylym-bılımı damyǧan orys tılınen ülgı alyp, orys tılıne negızdelıp jasaluy kerek degen talap qoiyldy. «Jazu-syzuy kenje qalǧan» Ortalyq Aziia halyqtaryna orys tılı ülgı tıl retınde ūsynyldy. Sonymen orys tılınıŋ üstemdıgın ornatu üşın bızdıŋ tılımızge kırme sözderdı taŋbalaityn qazaq tılıne tän emes kırme ärıpter engızu ūsynyldy. Endıgı jerde orys tılınen engen sözderdıŋ qalpyn būzbai, orys tılınıŋ emlesı men dybystalu zaŋdylyǧyn säikes alu kerek degen talap alǧa şyqty. Ony qoldap, orys tılınen kelgen ataulardy jazyluy, aityluy boiynşa qabyldasaq, damudyŋ daŋǧyl jolyna tüsemız dep jaqtauşylar da tabyldy. Söitıp bızdıŋ tılımızge «v», «io», «f», «s», «ch», «ş», «», «», «e», «iu», «ia» degen orys tılınde bar, bızdıŋ tılımızde joq dybystardy taŋbalaityn qosymşa ärıpter engızıldı. Ol ozyq ülgı retınde därıptelıp, nasihattaldy. Osylaişa bızdıŋ älıpbi 42 ärıpke deiın köbeidı. 3-4 ūrpaq osy älıpbimen sauat aşyp, jazyp-syzdy da, tılımızdegı būl taŋbalarmen jazylatyn kırme sözder olardyŋ da sanasyna äbden ornyqty. Mıne, keŋes saiasatynyŋ kesırınen osy ärıpterden älı künge deiın qūtyla almai kelemız. «Zavod», «rels», «poezd» sözderın «zauyt», «ırelıs», «poiyz» dep aityp-jazuǧa älı de köp adamnyŋ ilıkkısı kelmeitını sodan. Ahmet Baitūrsynūly aitqandai, «Jaqsy älıpbi tılge şaq bolu kerek». Al bızdıŋ qazırgı älıpbiımız qazaq tılınıŋ dybystyq jüiesıne şaq emes. Ol qūddy bır balaǧa özınıŋ boiy men dene bıtımıne sai kelmeitın ülken şapan kigızıp qoiǧandai sölpiıp tūr. Etek-jeŋımızge sürıne beretınımız sodan. Hat tanyǧaly sölpeŋdegen älıpbidı jattap, sony paidalanyp üirengen köp adamnyŋ odan arylǧysy kelmeitını, özıne şaq kiım kiıp üirenbegendıgınen ekenın ūǧyndyrudyŋ özı oŋai bolmai tūr.
Sana aşylmai, ūlttyq müdde ūlyqtalmaidy
–Qazırgı älıpbidegı talastyŋ bır ūşy da osyǧan tırelıp tūr ǧoi. Mäselen s ärıpı joq bolsa, sentr degen sözdı qalai jazamyz dep uäj aitatyndar da kezdesedı.
–Dūrys aitasyz, bıraq būl dūrys közqaras emes. Älihannyŋ, Haleldıŋ, Ahmettıŋ eŋbekterın qarap otyrsaŋyz bärı s keletın sözderdı s-ärıpımen jazady. Orta, arnauly orta, joǧary bılımderın orys tılınde oqyp alǧan Älihannyŋ ol tıldı öte jetık bılgenı belgılı. Sol Älihannyŋ özı eŋbekterınde sifr degen sözdı sipyr (syipyr) dep jazǧan. Sol kezde olar orys tılınde s ärıpı bar ekenın bılmei otyrǧan joq qoi. Aşyǧyn aitqanda bız anaǧan, mynaǧan jaltaqtap jürıp, tılımızde joq dybystardy belgıleitın basy artyq taŋbalardy älıpbiımızge engızıp alyp, endı sodan qūtyla almai jürgen halyqpyz. Būl bır jaǧynan üstemdık etuşınıŋ, saiasattyŋ qysymynan bolsa, ekınşı jaqtan, bızdıŋ alaş ziialylary salǧan jolmen jüruge qauharymyzdyŋ jetpegendıgınıŋ saldary. Mäselen, sol siezde älıpbi mäselesınde dybystyq jüiege negızdelıp jazuymyz kerek pe, älde morfologiialyq prinsipke baǧynamyz ba degen mäselenı de keŋınen talqylap, soŋynda ündestık zaŋy qazaq tılınıŋ eŋ ırgelı zaŋy ekenın, qazaq tılınde sözdıŋ tübırı özgermeitının alǧa tartyp, bız dybystyq jüiege baǧynuymyz kerek dep şeştı. Mäskeudıŋ emeurının jetkızgen Butovskii qanşa däleldegısı kelgenmen onyŋ pıkırı ötpedı. Alaş oqyǧandary öz ūstanymdaryn qorǧap qaldy.
– Sezde latyn älıpbiıne köşu kerek pe, joq älde töte jazudy qoldana beru kerek pe degen mäsele de talqylandy ǧoi?
– Būl negızgı talasty mäselenıŋ bırı boldy. Jinalysta töte jazudyŋ atasy Ahmet Baitūrsynūly özı negızın qalaǧan älıpbidıŋ jazudaǧy basty artyqşylyǧyn atap ötse, Näzır Töreqūlūly latyn jazuyna köşudıŋ qajetı turaly söz qozǧady. Bıraq ol Ahaŋ aitqan dälelder basym, ony qoldauşylar köp boldy. Ahaŋ da, Näzır de bır-bırınıŋ negızdı dälelderıne qūlaq asa bıldı. Mäselen, «Ärıp mäselesın jete tekseru kerek degen Ahmettıŋ sözın qostamasqa bolmaidy» dep söz bastaǧan Näzır töte jazuda bas ärıp joq ärı qosylyp tez jazylǧanmen, baspa ısınde latyn jazuynyŋ tiımdı ekenın däleldı däiekpen körsetedı. Tek būl ekeuı ǧana emes, basqalar da bırın-bırı tolyqtyryp, qarsy uäjın tek naqty dälelmen aitady. Qarap otyrsaŋyz, tıl müddesı ǧana eskerıle otyryp, qyzu pıkırtalas jürgen, bıraq eşqaisysy jeke basqa tiıspei, ǧylymi ädeptı barynşa saqtaǧan. Joǧaryda aitqanymyzdai, osy sezd materialdarymen mūqiiat tanysqan adam ǧylymi jiyn ötkızudıŋ, ǧylymi pıkırtalastyŋ tamaşa ülgısın köredı.
Sezde qazaq älıpbiıne töte jazudy qoldanamyz ba, älde latyn älıpbiıne köşemız be degen mäselege kelgende ǧalymdardyŋ köbı Ahmettı qoldaidy, iaǧni töte jazuda qaluǧa kelısedı. Alaida latynǧa köşu Mäskeuden kelgen tapsyrma bolǧandyqtan, Nūǧyman Zäliūlynyŋ ūsynysy boiynşa şeşılıp tūrǧan mäsele qaita dauysqa salynyp, būl mäselenı pysyqtap, keiıngı sezde qaita qaraiyq degen pätuaǧa keldı.
– Osy sezde Älihan Bökeihanūly qandai ūsynys aitty?
– Älihan arnaiy baiandama jasaǧan joq, bıraq aralyǧynda jiynǧa töraǧalyq ettı. Ol 16 mausym küngı pän sözderı turaly qauly qabyldarda «Qaǧaz betıne kısınıŋ aty-jönın jazǧanda orysşaǧa elıktep, äkesınıŋ atyna «ov» qosyp jazu qalsyn» degen ūsynys engızedı. Oǧan Eldes pıkır aitady. Soŋynda: «Ükımet oryndarynyŋ qaǧazynda äuelı äkesınıŋ aty jazylyp, oǧan «ūly» degen söz qosylyp, sodan soŋ öz aty jazylatyn bolsyn» degen ūiǧarymǧa toqtaidy. Olar sol kezeŋde özderı qabyldaǧan osy şeşımın basşylyqqa alyp, kıtaptarynda, maqalalarynda öz aty-jönın solai jazdy. Sol uaqytta būl da maŋyzdy şeşım edı. Öitkenı kısı esımı bır halyqtyŋ bet-beinesın körsetıp, qai ūlttyŋ ökılı ekenın aiǧaqtap tūratyn tölqūjaty ıspettı ekenı belgılı. Bıraq 30-jyldardan keiın būl sezd şeşımı basşylyqqa alynbady. Öitkenı sol jyldarda sol sezde pıkır aitqan qazaq bılımpazdary tügel quǧyn-sürgınge ūşyrady da, 30-jyldardyŋ ortasynda qazaq kısı esımın orys tılınıŋ ülgısımen jazuǧa qaita köştı. Sonymen qazaqtyŋ basym bölıgı keşegı Keŋes Odaǧy ydyraǧanǧa deiın, kerek deseŋız, bügınge deiın -ov/-ev, -ova/-eva, -in/-ina siiaqty orys qosymşalarynan älı tolyq aryla almai keledı. Al keŋes kezınde tek Bauyrjan Momyşūly, Balǧabek Qydyrbekūly, Şona Smahanūly, Älkei Marǧūlan syndy sanauly qazaqtar ǧana sol Alaş ziialylarynyŋ ızın jalǧap, sol ūstanymnan ainymai kettı. Täuelsızdık alǧanymyzǧa 30 jyldan assa da, qazaq halqy aty-jönın öz ūlttyq dästürıne baǧyndyryp jaza almai otyr. 1996 jyly Prezident Jarlyǧy şyǧyp, qazaq kısı esımın öz ūltynyŋ dästürıne sai jazuǧa rūqsat berıldı. Bıraq soǧan ün qosyp, barlyq qazaq «ūly», «qyzy» dep jappai qoldanyp ketken joq. Būl da süiegıne deiın ötıp ketken qūldyq sananyŋ körınısı. Iаǧni aty-jönı de ūlttyŋ bet-beinesı, nyşany ekenın eskermei jür. «Adasyp, alaŋdama, jol taba almai, Berırek tüzu jolǧa şyq, qamalmai» deidı ǧoi Abai. Bızde Alaş salǧan dūrys jol bar, bıraq otarlyq saiasattyŋ kesırınen auytqyp ketıp, sol tüzu jolǧa älı şyǧa almai jürmız.
Tızbelep aita bersek, būl sezde ūlt müddesıne, ūlt taǧdyryna qatysty köptegen mäsele talqyǧa salynyp, taǧdyrşeştı şeşımder qabyldandy. Tıptı sol kezde «qazaq – qazaq bolǧaly mūndai sezd ötken emes» dep Alaş ziialylarynyŋ özı aitqandai, ūlttyŋ müddesın bırınşı orynǧa qoiyp, qazaqtyŋ tılıne, jazu-syzu mädenietıne, ūlttyq oqu-aǧartu mäselesıne qatysty tüiınderdı 7 kün talqylap, naqty şeşım qabyldaǧan däl sondai alqaly jiyn odan bergı 100 jylda öttı dep kım aita alady?! Sol sezdıŋ aşylǧanyna 100 jyl toluyna orai memleket jaǧynan ülken bır ūlttyq qūryltai ūiymdastyrylyp, ūltymyzdyŋ, tılımızdıŋ eŋ özektı mäselelerı ǧylymi tūrǧydan aşyq talqylansa, qaneki. Qazırge deiın şeşımın tappai jatqan älıpbi, latynǧa köşu, ǧylym tılı, terminologiia, memlekettık tıldıŋ qoǧam ömırınıŋ bar salasyndaǧy qoldanu jaiy ūranşyldyqqa ūrynbai, saliqaly türde keŋınen talqylanyp, HHI ǧasyr basynda da Alaş bılımpazdary siiaqty eldıŋ, ǧylym-bılımnıŋ damuyna tyŋ serpın beretın qauly qabyldansa ǧoi degen oi, ümıt boldy. Bıraq qazırge deiın būl baǧytta atqarylyp jatqan ıstı, naqty qadamdy baiqamadyq.
Tym qūryǧanda tıltanuşy ǧalymdar, alaştanuşylar, sezder tarihyn zertteuşı tarihşy mamandar būl dataǧa orai ǧylymi jiyn ötkızıp, sezdıŋ tarihtaǧy män-maŋyzy men erteŋımız üşın qajetımızge jaraityn tūstaryn aiqyndap, «Qazaq bılımpazdarynyŋ sezı» degen kıtapty elge jetetındei taralymmen sapaly etıp qaita bastyryp şyǧaru qajet dep oilaimyz. Mūndai aituly data, tarihi jiyn eskerusız qalmauy kerek.
