Tölen ÄBDIK, jazuşy, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty: ALAŞ ARYSTARYNYŊ ARMAN-TILEGINE SAI ÖMIR SÜRUIMIZ KEREK

PARASATTY ŪLTŞYLDYQ PEN JABAIY ŪLTŞYLDYQTYŊ ARASY

– Sızder «qalamy jüirık ja­zuşy» bolyp tanylǧan ötken ǧasyrda «dästürdıŋ ozyǧy bar, tozyǧy bar» degen mätel taralyp baryp, taryldy. Aityŋyzşy, al, ädebiet älemınıŋ ozyǧy men tozyǧy qandai?

– Ädebiet te qoǧamnyŋ özı siiaqty, bır ozyp, bır baiaulaidy. Būl – qalypty qūbylys. «Elu jylda el jaŋa», ädebiet te zamanǧa qarai ne jetıledı, ne kenjeleidı. Sondyqtan, ol da özgeruge tiıs. Özgermeitın, özgergendı onşa qalamaityn – özımız. Qazaq ädebietı dese, bız älı künge deiın Säbit Mūqanov, Ǧabit Müsırepov, Ǧabiden Mūstafinderge jarmasa beremız. Olardyŋ, belgılı bır därejede, sol zamanǧy ideologiianyŋ qūrbany bolǧany barşaǧa belgılı. Sosrealizm täsılımen jazylǧan keŋestık ädebiet qazaq ömırınıŋ şyndyǧyn körsetıp bere almady, körsetkısı de kelmedı. Ol şyndyq eŋ aldymen – qazaqtyŋ azattyǧy üşın küresken Alaş qozǧalysynyŋ tarihy, qazaqtyŋ teŋ jartysy qyrylǧan otyzynşy jyldary qoldan jasalǧan aştyq, ūltymyzdyŋ betke ūstar azamatta­ryn qynadai qyrǧan qandy repres­siia, tılden, dınnen, ūlttyq sipattan aiyrǧan otarlau saiasaty sekıldı qasırettı kezeŋder edı. Keŋestık ädebiettıŋ kesırınen, būlardyŋ bärı tarihta bolmaǧandai tüsınıkpen ömır sürdık. Al qazır zaman basqa. Oqyrman bölek. Keŋestık ömırdı maqtap jazǧan şyǧarmany bügıngı taŋdaǧy oqyrman oqymaidy, al oqi qalsa, oǧan senbeidı.

Ärine, bız olardyŋ kıtaptaryn oqyp östık. Sondyqtan, bızge mūny moiyndau auyr bolar, qimastyq bolar, bıraq, ömır senıŋ qimastyǧyŋa qaramaidy.

– Bügınde ädebi ortada da, halyq arasynda da «osy zamanǧa laiyq dünie tuǧan joq, däuırdıŋ dara şyǧarmasy jazylmai jatyr» degen pıkırler aitylyp jatady. Sızdıŋ pıkırıŋız?

– Bırınşıden, jaqsy şyǧarma joq degen pıkırge qosylu qiyn. Eger sol şyǧarmalar halyqqa jetpeidı, jazuşy men oqyrmannyŋ arasyndaǧy bailanys üzılıp barady dese, äŋgıme bölek. Ekınşıden, myqty şyǧarmalardyŋ tanyluy da ärqalai. Ūly Stendaldyŋ şyǧarmalary közınıŋ tırısınde tanylmaǧan. Söz bostandyǧyna şekteu qoiylǧan zaman bolsa, «däuır tuyndysy» atanǧan şyǧarma, bır ǧasyrdan keiın «däuır tuyndysy» bolmai qaluy mümkın. Nemese kerısınşe. Mäselen, Bulgakovtyŋ «İttıŋ jüregı» («Sobache serdse») atty ǧajaiyp şyǧarmasy 1925 jyly ja­zylyp, 90-jyldarǧa jaqyndaǧanda jaryq körıp, baǧasyn ala basta­dy. Şyǧarmanyŋ baǧasyn dereu anyqtap, oǧan, jeke adamdarǧa «Halyq qaharmany» degen ataq bergendei, «däuır tuyndysy» degen ataq beruge asyǧudyŋ qajetı joq dep esepteimın. Uaqyt özı ornyqtyrady.

Şynaiy şyǧarmada ömırdegı aşy şyndyq, äleumettık keleŋsızdıkter, sanadaǧy qaişylyqtar körınıs tabuy kerek.

– Mäselen?

– Mäselen, el azat bolǧanymen, sana azattyǧyna jete almai kele jatqanymyz şyndyq pa? Şyndyq. Öitkenı, bızde täuelsızdık alǧannan keiın memlekettık deŋgeide «Sananyŋ otarsyzdanuy» de­gen baǧdarlama bolmady. Baiaǧy keŋes ükımetı kezındegı tüsınık, dünietanym, talǧam sol küiınde qalyp qoidy. Eger adamdar özara dürdaraz bolyp, bır-bırıne qiianat jasasa, qaqtyǧys oryn alsa, onda, ol qoǧamda adamgerşılıktıŋ, ızgılıktıŋ azaiǧanynyŋ belgısı. Qūzyrly organdarda, sot-bilık ökılderınıŋ qatarynda laiyqsyz adamdardyŋ kezdesuı, äsıretuystyq pen ruşyldyq örşıp, köptıŋ emes, toptyŋ müddesın kökseu – ötken ǧasyrdaǧy solaqai bilıkşılderden qalǧan «sarqyt».

Adam kısılık kelbetın joǧaltpau üşın ıştei ızdenu kerek. Ke­meldenu kerek. Sonda onyŋ adamgerşılık, qiianat degen etikalyq kategoriialarǧa közqarasy dūrys qalyptasady. Ol qalyptaspaǧan kez­de adamǧa ärkım, ärnärse yqpal etedı. Ömırdıŋ zaŋy osyndai. Ömır – ǧajap, bıraq, ony azapqa ainaldyratyn – adamnyŋ özı. Mūqaǧalidyŋ ömır turaly myna öleŋderın qaraŋyzşy:

«Mynau ömır ädıldıktıŋ tūraǧy,

Mynau dünie ädıldıkten tūrady.

Al, Adam şe?

Adam nege jylady?

Bıreulerden bıreu nege yǧady?

Bıreulerdıŋ saǧy nege synady?!

… Nege aqyldy aqymaqtan jeŋıldı.

Bıreu jylap, bıreu nege köŋıldı?» deidı.

Rasynda, aqymaqtan aqyldy nege jeŋıledı? Nege bıreu jylap, bıreu quanady?! Aqyldysy nege toryǧyp, pysyqaidyŋ nege mereiı üstem?! Izgı qoǧamda būlai bolmauy kerek.

Eŋ jamany – «el üşın eŋbek etemız», «halyqtyŋ qamy üşın» degen dauryqpa ūran, kölgırsu, bas­şyny köpe-körneu maqtau jastarǧa dendep barady. Alaşqa azap bergen, arysyŋdy atqan, sony ūstatuǧa jaǧdai jasaǧandar bız üşın älı baiaǧysynşa keremet. Keibıreu nenı qadırlep, neden jirenudı älı aiyra alǧan joq. Jaqsy men jaman mi-batpaq bolyp aralasyp, bır jaǧy el boluǧa tyrysyp jatsa, bır jaǧy jeŋ ūşynan jalǧasyp, tyşqanşylap tyrbaŋdap jür.

Şyn jazuşy ömırdıŋ osyndai qatparlaryna tereŋırek boilaǧany jön dep esepteimın. Bıreuge ūnamai qalady ekem dep qorqudyŋ qajetı joq. Ädebiette de, önerde de ärtürlı talǧam barlyq kezde de bolǧan, bola da beredı.

– Ärtürlı talǧam turaly taratyŋqyrap aitsaŋyz?

– Mäselen, Ermek Tūrsynovtyŋ «Kelın» degen filmı ekranǧa şyqty. Sol filmge bailanysty bırsypyra azamattar auyr-auyr syn-pıkırler aitty. Onyŋ auyr bolatyn sebebı, Tūrsynovqa «ūltty qorladyŋ» degen aiyp taǧyldy.

Ol kinony men de kördım. Şy­nymdy aitaiyn, maǧan ūnady.

Jalpy, kinonyŋ tabiǧatyn tüsınu üşın kino önerınen, älemdık tuyndylardan habar­dar bolǧannyŋ artyqtyǧy joq. Kinonyŋ tabiǧatyna sai, onyŋ «tılı» bolady. Körermendı kinonyŋ «tılı» sendıredı. Bılıktı rejisser keiıpkerdıŋ psihologi­iasy men ışkı tolǧanysyn kinonyŋ «tılımen» tanytuǧa yqpal etedı. Ermek osy täsıldı «Kelınde» jaqsy qoldana bılgen. «Kelın» sekıldı «mylqau» filmge jan bıtıru – talanttylyqtyŋ belgısı. Rejisser keiıpkerlerdıŋ qimyl-qareketı arqyly pendenıŋ osy tırşılıktegı kökeikestı mäselelerın, onyŋ ışkı sebepterın tüsındıruge tyrysqan. Akterler de rejisserdıŋ maqsatyn aqtap şyqty. Filmde tereŋ filosofiialyq ideia bar. Būl – ülken däreje. «Kelın» köne däuır tūrmysyn baiandaidy. Mūnda jalpyadamzattyq mäsele jatyr. Rejisserı, qatysuşylary qazaq bolǧan soŋ, mūny köpşılık qazaqtyŋ tırşılıgın aitady dep bılgen. Qazaq – adamzattyŋ bır bölşegı. Ūlttyŋ arǧy tegı jatqan köne däuırdı körsetu arqyly, adamzatqa ortaq proble­malardy körsetudıŋ, menıŋşe eş sökettıgı joq. Ony ūlttyq sipatty saqtamadyŋ dep kınälauǧa bol­maidy. Filosofiialyq ideialarǧa negızdelgen öner tuyndylarynda şarttylyq degen de bolady.

Ädebiet pen önerde «ūltty qorlady» degen söz boluǧa tiıstı emes. Olai bolmaidy! Sebebı, ädebiet bıreudı tärbieleu üşın ne bolmasa, ūltty köteru üşın jazyl­maidy. Jazu jazǧan kezde senıŋ aldyŋda eŋ ülken töreşı jalǧyz Qūdai tūrady. Sen soǧan ǧana jügıne alasyŋ. Qolyŋnan şyqqan dünienıŋ aqiqaty men jalǧanyna Jaratuşynyŋ aldynda ǧana ja­uap beresıŋ. Al, şyndyq, däldık – ömırdıŋ aqiqaty, ol ūlttyq müddege qaişy kelmeidı.

– Būl jönınen özgelerdıŋ ozyq, qalyq nesı bar?

– Älemdık ädebiette, sahnada, kinoda öz halqyna, qoǧamyna, bilık ökılderıne qatty syn aitqan şyǧarmalar az emes. Eger, bızdıŋ jıgıtter «eldı qorlady, mūndai närsenı köpke jariialauǧa tiıs emes!» dese, onda, olar Nikolai Gogoldıŋ «Ölı jandar» poemasy men Denis Fonvizinnıŋ «Nedro­sol» pesasyn oqyp körsınşı! Sobakevich, Nedorosol, taǧy basqa da tolyp jatqan keiıpkerlerge qarasaŋ, būl elde oŋǧan bır orys joq. Bıraq, «orysty qorlady» dep baibalam salǧan bırı joq. Öitkenı, olar ömırdıŋ şyndyǧyna tura qarai bıledı. Jalǧan namys pen naǧyz ūiattyŋ arasyn ajyrata alady. Ra­synda, ömırdıŋ şyndyǧy solai bo­lyp tūrsa, qaida qaşyp qūtylasyŋ! Moiyndauyŋ kerek. Sodan keiın ony boldyrmauǧa tyrys!

– Būl jerdegı ökpe-naz tıkelei tek «Kelın» turasynda ai­tylmauy da mümkın ǧoi. Sebebı, qoǧamdaǧy jalpyǧa ortaq keleŋsızdıktı äşkerelep, jaǧymsyz adamdardyŋ jiyntyq obrazyn beineleudıŋ ornyna, üi-ışılık dau-şardan asa almai, arzan aqiqatqa jügırgen kei avtordyŋ «dümşelıgı» şarşatqany şyn! Satira teatrlarynyŋ būryn-soŋdy rasynda, qazaq tūrmysynda kezdespegen ata men kelındı, ene men küieu balany, aǧa men qaryndasty öz ornyn bılmes berekesız etıp körsetken qoiylymdarynan yǧyr bolǧan el «Kelınge» kelgende tüiılıp jürgenın aqtarǧan bolar…

– Qoǧamnyŋ aqiqatyn şynaiy beineleitın ädebiet ornyqpaǧan elde qalam ūstaityndar da, ūstai bılmeitınder de jaǧalasyp ketetını bar. Olar özınen özı qalady. Bızdıŋ aityp otyrǧanymyz – ömırdıŋ şy­naiy bet-beinesın tanytatyn naǧyz ädebiet. Ony şatastyrmau kerek!

«Tynyq Donda» Şolohov äkesı zorlap ketken Aksiniadan geroinia jasap şyǧarady. Oǧan «Mynauyŋ bolmaidy. Bızdıŋ halyqta mümkın emes» dep eşkım aitqan joq.

Bälkım… «Kelınge» bailanysty syn-pıkırlerdı tūtandyryp jıbergen kinodaǧy jynystyq qatynas epi­zody bolar. Mūny pornografiia dep qabyldamau kerek. Qajet bolsa, älemdık kinoda onyŋ äkesındei körınıster bar! Japondar «Na­raiiama turaly aŋyz» degen film şyǧardy. Ondaǧy osy sipatty körınıstı körıp otyryp jüzıŋ şy­damaidy. Şynymdy aitsam, men öz basym ondaidy qabyldai almai­myn. Bıraq, tüsınıstıkpen qaraimyn. Öitkenı, avtor ol kadrdy qai tūrǧyda, ne maqsatpen alyp otyr, aldymen soǧan män beruımız kerek.

Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyndaǧy eŋ ırı äskeri qaqtyǧystardyŋ bırı bolyp taby­latyn Vetnam soǧysyna AQŞ-tyŋ jauyngerlerı qatystyryldy. Oǧan Amerika intelligensiiasy qarsy boldy. Elde ükımettıŋ saiasatyn synaǧan köptegen film tüsırıldı, romandar jazyldy. Pesa qoiyldy. Spektakl bastalǧanda sahnaǧa tūttai jalaŋaş bikeş şyǧady. Qoiuşylar «būl – qarsylyqtyŋ simvoly» dep tanytty. Būl porno­grafiia ma? Joq! Būl – «ūly sözde ūiattyq joq» degennıŋ amerikalyq nūsqasy. Aqyl toqtatqan adam jalaŋaş bikeştıŋ tūrpatyna emes, onyŋ aşynǧannan aşyq ketkenın bıluı kerek. Bıraq, para­satty adam jalaŋaştanudyŋ bärı bırdei şyndyqty aişyqtaidy dep tüsınbegenı jön. Onyŋ da salmaǧy men orny bar.

Demek, «Kelındegı» qiyq körınıske bola, ūltqa köleŋke tüsırdı degendı öz basym qoldai almaimyn.

– Būrynǧy-soŋǧydan jazǧandary qandai da bır däuır men kez-kelgen qoǧamǧa syiymdy, qai ūltqa da ortaq derlık qalamgerdı aityŋyzşy?

 

– Türıktıŋ Äziz Nesin degen sa­tirik jazuşysy bar. Äziz Nesin degen ol – älemdegı ädebietşılerdıŋ ışındegı sausaqpen sanaityndardyŋ bırı! Jalpy, jazuşylardyŋ şyǧarmalaryn şetelge tanytudyŋ eŋ bır qiyn jerı – basqa tılderge audarylǧanda jūtap, maŋyzy älsıreidı. Qarymdy situasiia bolmaǧan jerde şyǧarmanyŋ oiy, mazmūny, iırımderı joiylyp ketedı de, küldırep qūr tıl qalady. Al, Äziz Nesinnıŋ keremetı kez kelgen şyǧarmasyn meilı, orysşasyn, qazaqşasyn oqy, şalqaŋnan tüsıredı. Altynym-au, ondai ädebiettı maqtanyş etu kerek! Öitkenı, onyŋ synap jazǧan dünielerı tırşılıkte at­tap basqan saiyn aldyŋnan şyǧady. Äziz Nesinnıŋ jazǧandaryn tüsınıp, qabyldaǧan adam «mynalar menıŋ ūltymdy qorlady» demes edı.

Demek, «ūltty jaqsy köremın» dep, qūr beker jalaulata bermeu kerek. Onyŋ da jön-josyǧy bar. Puşkin «Öz Otanymdy men özım de jek köremın. Bıraq osy sözdı şeteldık bıreu aitsa, janym küiıp ketedı. Öitkenı, şeteldık tabalap aitady» deidı. Sol siiaqty, menıŋ ūltymnyŋ kemşılıgın piǧyly terıs nemese menıŋ ana tılımnıŋ qadır-qasietın bılmeitın bıreu qaralasa, menıŋ de janym şyrqyrap ketedı.

Ūltty süiudı naǧyz ūltjandylardan üirenu kerek!

«KIR JUǦYŞ MAŞİNADAN ŞYQQAN» KÖRERMEN

– Özıŋız kımderdı ūlgı tūtyp, kımderden üirendıŋız?

– Bız – qazır täuelsız elmız. Täuelsızdıktıŋ negızgı simvoly – Alaştyŋ azamattary. Bız būdan bylai solardyŋ ösietıne arman-tılegıne sai ömır süruımız kerek. El bolǧan soŋ, halyq bolǧan soŋ, sol qoǧamda saiasi tūrǧyda da, adamgerşılık tūrǧyda da, äleumettık tūrǧyda da qandai da bır orien­tir kerek. Aldymyzda baǧytūstar, tu eter bır qūndylyq qajet. Al, bızde ondai baǧyt bar. Ol – Alaş, Alaştyŋ qairatkerlerı.

Alaştyŋ qairatkerlerı eŋ al­dymen kısılık qasietı biık, bırın bırı qūrmettep, qadırlegen. Olar – qazaqtyŋ azattyǧyn, ūlttyq teŋdıgın saiasi tūrǧyda bırınşı orynǧa qoiǧan naǧyz Azamattar. Olardyŋ aty ta­rihta endı öşpeidı. Erteŋ düniege bızden de görı aqyldyraq, bızden de görı parasatty ūrpaq keledı. Sol kezde olardyŋ ataq-daŋqyn bızden de joǧary ūstaityn bolady.

Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ dünieden ötkenıne jyl bolǧanda Alaştyŋ azamattary jinalyp eske alypty. Maǧjan öleŋmen baiandama jasaǧan. «Alataudai aqynyŋnan aiyryldyŋ, qazaq, qanatyŋnan qaiyryldyŋ, qazaq» dep basta­lady. Töralqada otyrǧan Ahmet Baitūrsynov jaulyqtai betorama­lyn közıne basyp, jylap otyrypty. Sonda, bır-bır eldıŋ tūtqasy degen azamattardy bordai egıltken – bır-bırıne degen bauyrmaldyq! Mıne, bızdıŋ bügıngı azamattarǧa bilıkke, bailyqqa degen mahabbat emes, sondai kısılık kerek! Būl – sana azattyǧynyŋ bır körınısı. Öitkenı, «būl menıŋ basşyma, menıŋ ortama ūnamaityn adam edı, sondyqtan, müdde bırlıgın, janküierlıgımdı bılıp qoimasyn» dep, qaltyrasa, naǧyz qūldyq sananyŋ qausyryp tūrǧany sol! Sana azattyǧyn Alaştyŋ arystarynan üirengen jaqsy.

– Sızder erjetkende alaşordaşylardyŋ közın körıp, atyn estıgender barşylyq edı. Solardyŋ qaisysymen jüzdesıp, sözın tyŋdadyŋyz?

– Almatyda oqyp jürgen kezımde özımızge jaqyn tuys bolyp keletın Seiıtbek Nūrhanov degen kısı Ǧylym akademiiasynda qyzmet ettı. Anda-sanda menı şaqyryp alady. Bır künı «saǧan öleŋ oqiyn» dedı de, töbe qūiqaŋdy şymyrlatyp bır öleŋdı bastap kep kettı:

Keşegı qara künderde,Jūldyzsyz, aisyz tünderde,Jol taba almai sendelıp,Adasyp alaş jürgende,Būl küngı köp kösemder,Sūraimyn, sonda qaida edıŋ?…..Saryarqa sairan jerlerım,Kök orai şalǧyn kölderım,Bärın jauǧa aldyryp,Asqar tau – biık belderım.Qysylyp qazaq tūrǧanda,Danyşpandar, qaida edıŋ?…..Qūlandai ürkıp elderıŋ –Qaldyryp meken jerlerın,Jaiau, jalpy, jalaŋaş,Qatyn, bala, erlerıŋAştyqtan kyrǧyn tapqanda,Sypyra jomart, qaida edıŋ?

Būryn-soŋdy mūndai saryndy öleŋdı estıp körmegenmın. Taŋǧalyp, avtoryn sūrap edım, tıs jarmady. Keiın baryp Mırjaqyp Dulatovtyŋ öleŋı ekenın aitty. «Ölıaranyŋ» bırınşı kıtaby şyqqan. Ekınşı, üşınşı kıtapqa ūlastyramyn ba dep edım, ekınşı kıtappen aiaqtaityn şyǧarmyn. Jazyp jatyrmyn. Sonyŋ epigrafy etıp osy joldar­dy aldym.

– Seiıtbek Nūrhanov alaşta­nuşy ma?

– Seiıtbek Nūrhanovty senderdıŋ bıle bermeulerıŋnıŋ jönı bar. Qūdaiǧa şükır, közı tırı. Jasy seksennen asty. Būl kısınıŋ şynşyldyǧy, turaşyldyǧy, eşkımge jaǧynbaityndyǧy erek­şe. Tıl bılımı salasynda zertteuler jasaǧan. Bıraq, ǧylymi jūmysyn qorǧauyna ärtürlı kedergıler bol­dy. Bälkım, ötırık pen jalǧanǧa, qūldyqqa qūrylǧan ana zamannan mülde aulaq jürgısı keldı me eken. Bıraq, ömır boiy, tıptı KGB-nyŋ baqylauynda otyrsa da, alaşorda tarihyn zerttep, zerdelep jürgenın bılemın.

Menıŋ «Bız üşeu edık» degen pe­samdy marqūm Raiymbek Seiıtmetov Almatyda TIýZ-da – Balalar men jasöspırımder teatrynda qoidy. Sol pesamdy Seiıtbek aǧama ar­nap jazyp edım. Öitkenı, ol kısı özı alaşorda qairatkerlerınıŋ bır synyǧyndai, kısılıgı mol, kez kelgen adamǧa ūialmai ülgı etuge bolatyn jan. Pesa 1990 jyldarǧa deiın jürdı. Roza Äşırbekova älı künge deiın telefon şalyp, «Şırkın-ai, baiaǧy bızdıŋ «Bız üşeu edıktı» oinaǧan kezımız-ai» deidı. Uaqytynda köp maqtaldy da. Adam janynyŋ tazalyǧy turaly şyǧarma ǧoi.

…Bızdıŋ üiımız TIýZ-dyŋ janyn­da bolatyn. Bır künı keşke taman üige kele jatsam, Täuekelov Slam­bek äielı ekeuı teatrdan şyqqan betı eken, qarsy ūşyrasyp qaldy. Slambektı bıletın şyǧarsyŋdar, «Qazaqfilmnıŋ» direktory bolǧan, özı belgılı rejisser.

– İä, iä, bılem, aita berıŋız…

– İä… Sol künı «Bız üşeu edık» qoiylypty. «Töke, sızdıŋ pesaŋyzdy körıp, kır juǧyş ma­şinadan şyqqandai tazaryp kele jatyrmyz» dedı. Jüregıme älgı söz kädımgıdei äser etkenı… Bıraz uaqyt esımnen ketpei qoidy. Eger şyǧarmaŋ adamdy «kır juǧyş ma­şinadan şyqqandai» tazartatyn bolsa, avtorǧa odan artyq qandai baqyt kerek!?

Torǧai, Şymkent, Atyrau, Semei teatrlarynda jürdı. 2002 jyly Astanadaǧy Q.Quanyşbaev atyndaǧy teatr qoidy.

Ras keibır qoiylymdarda pesanyŋ ideiasyna basqaşa trak­tovkalar beruge tyrysqan sätter de boldy. Ondai kezderde men bylai deitınmın: «Şyǧarma ızgılıktıŋ ömırde bar ekenıne, joly qanşa jıŋışke bolsa da, ol da sönbei qoiǧan şyraq sekıldı, «ölermen» qūbylys ekenıne, sol sebeptı de qūryp ketpei, bızdıŋ zamanymyzǧa jetkenıne jäne bızden keiın de ömır süre beretınıne arnalǧan. Qūdaidyŋ bar-joǧyna talasu mümkın emes. Qūdai sengen adamǧa bar, senbegen adamǧa joq. Izgılık te sol sekıldı, senseŋ – bar, senbeseŋ – joq».

2002 jyly pesa Astanada qoiylyp jatqanda repetisiia üstınde būl şyǧarmamdy Seiıtbek Nūrhanovqa arnaǧanymdy aitqanda ärtıster «sol adamdy bızge körsetıŋızşı» dep ötınış jasady. Aqyry, spektakl qoiyldy. Av­tory retınde sahnaǧa şyqqan soŋ, «şyǧarmaǧa arqau bolǧan adam osynda otyr. Seke, berı kelıŋızşı» dedım. Sekeŋ özınıŋ sol baiaǧy para­satty, kışıpeiıl keipımen sahnaǧa şyǧyp, Alaş turaly ädemı söz söiledı.

Mıne, şyraǧym, madaqtasaŋ, man­saby biık şeneunıktı emes, janyŋda jürgen osyndai jaqsy adamdardy jazyŋdar. Jastardy tärbieleitın osyndai tūlǧalar ǧoi.

– Sızdıŋ özıŋızdı kım tärbielep baulydy?

– Äbdık – ülken äkem. Özımnıŋ tuǧan äkem – Salyq.

Halyq, Salyq degen ekeuı bır äke-bır şeşeden tuady. Ekeuınıŋ äkesı – Tūrjan. Tūrjan erte qaitys bolǧan soŋ, ämeŋgerlık salty boiyn­şa, aǧasynyŋ otbasyna ege bolǧan Äbdıktıŋ balalary esebınde ösedı. Äbdıktıŋ 1934 jyly tuǧan Baida­ly degen jalǧyz ūly bala künınde qaitys bolǧan. Soǧan äkemız özı qatty qaiǧyrǧan. 1942 jyly Salyqtan men tuǧan soŋ Äbdık Salyqqa «sen qoi, būl bala menıkı, senıkı emes. Baidalynyŋ orny öteldı, tölendı» dep, atymdy Tölendı qoiǧan. Osy künı «dı» jūrnaǧy tüsıp qalyp, Tölen boldym. Ekı üidıŋ ortasyna alyp, alaqandaryna salyp baqty. Bala kezımde eşbır qiyndyq kördım dep aita almaimyn. Tuǧan-tuystarym – Qapeş degen aǧam, Esım, Esqali degen naǧaşylarym. Bır üide tūrǧan kezderımız köp boldy. Solarmen bırge ösıp, atym jalǧyz bala bolǧanymen, jalǧyzdyq körgenım joq. Qiialşyl boldym. Ertegını öte jaqsy köretın edım. Özım oqimyn, tyŋdaimyn. Halyq kökem ertegını jaqsy aitady. Köp bolsa, 3-4 jasta şyǧarmyn, emıs-emıs esımde. Ertegısı qyzyq bolady. Ol kısı ertegı aitqanda, «sodan älgı jerde myna Tölen qūsaǧan bır bala jügırıp kelıp…» nemese «sonda myna Jandılda sekıldı bır şal bylai deptı» dep, qasynda otyrǧan adamdy ertegınıŋ oqiǧasyna qatystyra otyryp aituşy edı. Sol kezde senıŋ özıŋ de sol ertegınıŋ ışınde jürgendei bolatynsyŋ. Keiın kökeme elıktep, özım de ertegı aita bastadym. Qoişyǧara Salǧarin ekeumız bır mektepte, ol 7-klasta, men 6-klasta oqydym. Ekeumız dos boldyq. Taŋerteŋnen keşke deiın ertegı aitamyz. Ol özınıŋ bılgenın ai­tady. Men de özımnıŋ bılgen ertegımdı aitamyn. Ädebi oilau jüiemız sodan qalyptasqan şyǧar. Ertegı adamdy bala künnen jaqsylyq, ızgılık qaǧidasyna baulidy. Tırşılıkte baǧyt bererı bar…

– Sızdıŋ tırşılıkten tüigen ömırlık qaǧidaŋyz qandai?

– Menıŋ özımnıŋ prinsipım: jal­py, adamǧa ekı türlı jaqsylyq bar. Bırınşı jaqsylyq – Qūdaidan. Ekınşısın adamnyŋ özı jasaidy. Men adamnyŋ özı jasaǧan jaqsylyǧynyŋ mol bolǧanyn qalaimyn. Sonda adam şyn mänınde qoǧamdaǧy barlyq keselderge qarsy kürese alatyn tūlǧaǧa ainalady.

Äŋgımelesken,Rauşan TÖLENQYZY