BESIK BIZGE NE ÜŞIN KEREK?

Redaksiiadan:

Jalpy, barşa adamzattyŋ oi-zerdesıne salmaq salar pälsapa pänınde «ūǧym» atauyna «närseler men qūbylystardyŋ eleulı erekşelıkterın, bailanystary men qarym-qatynastaryn beineleitın oilau pışımı» degen ǧylymi anyqtama berılıptı. Al, logika ılımınde ony zattardyŋ belgılı bır ortaq ärı erekşe belgılerıne qarai toptastyryp, bölekteudı arqau etetın oi jelısı retınde tüsındıredı. Bır-bırımen baǧzydan qoŋsylas qonyp, qoiyndasyp jatqan qos ǧylymnyŋ tüsınıktemesınde de ūǧym kategoriiasy «tüisık», «paiym», «oi-pıkır», «bailam» siiaqty atau sözdermen qaptaldasyp, adami tanymnyŋ qolyna su qūiyp jürgendei körınedı. Şyn mänınde so­lai: ūǧymsyz tabiǧat pen qoǧamnyŋ däiektı zaŋdaryn zerdelep-bılu mümkın emes. İä, käduılgı ūǧymdardyŋ negızınde belgılı bır zaŋdylyqtar tüzıledı, ärtürlı ǧylym salalarynyŋ arqauy (pänı) ajyratylyp, jüielenedı, ǧylymi teo­riialar jasalady.

Deitūrǧanymen, ǧylymdaǧy «ūǧym» atauynan tūrmysta, äsırese, qazaq halqynyŋ tynys-tırşılıgınde qoldanylatyn osy sözdıŋ mänı bölekteu, astary qalyŋdau ekenın aituǧa tiıspız.

Qazaq halqy san ǧasyrlar boiy tabiǧattan kındıgın ajyratpastan tūrmys keştı. Zamanymyzdyŋ zaŋǧar jazuşysy Mūhtar Äuezov te 1918 jyly jazylǧan bır maqalasynda: «…adamnyŋ tūrmysyn, käsıbın, jan-sipatyn türlı türge salatyn tabiǧattyŋ şarttary; är halyqtyŋ mınezı, qylyǧy, salty, peiılı, talaby, jıgerı öz maŋaiyndaǧy tabiǧat äserınen paida bolady» dep, ūlttyq bolmys pen dästürlı dünietanymdyq erekşelıkterdıŋ qalyptasyp, tının şiratuyna uaqyt pen keŋıstık aiasynyŋ – tarihi häm tabiǧi ortanyŋ tıkelei qatysy baryn atap körsetken edı.

Endeşe san ǧasyrlyq tūrmys-tırşılıgıne, tarihi joly men tabiǧi ortasyna bailanysty qalyptasqan dästürlı dünietanymnyŋ tüpqazyǧy ıspettı qazaqy paiym – ūlttyq ūǧymdar da «ūlttyq ruh», «ūlttyq sana», «ūlttyq namys» jäne t.b. siiaqty qūdaiaqy qūndylyqtarymyz ǧana emes, qai kezde de özımızdı aldymen özımız baǧalap, qadırleudıŋ, özgenıŋ jasyǧynan özımızdıŋ asylymyzdy ajyrata bıludıŋ, dılımızdı qanyqtyryp, qūnymyzdy arttyrudyŋ altyn kıltı sanaluǧa tiıs. Halyqtyq oilau qalyby, qazaqy pälsapa, dästürlı dünietanym degen aŋsar-aǧyndardyŋ sarqa qūiar arnasy osy – tırşılıktıŋ türlı qūbylystarynan tüigen oi-tūjyrymdary, ūlaǧaty ūşan ūǧymdary.

Mıne, sondyqtan halqymyzdyŋ dünienı tanu örısınen örbıtıp, ömır süru täjıribesınen tüigen oi-tūjyrymdarynyŋ mänı-mazmūnyn, tanymdyq maŋyzyn ızerlep, astaryn aŋdatu maqsatynda «Ūlttyq ūǧym ūlaǧaty» aidaryn aşqandy jön kördık.

Besık turaly qasiettı Qūrannyŋ «Zühruf» süresınde: «Sondai Alla, senderge jerdı besık qyldy da onda tura jürulerıŋ üşın joldar jaratty» jäne «Taha» süresınde: «Ol sondai Alla, sender üşın jerdı besık qylyp, onda senderge joldar aşqan jäne kökten jaŋbyr jaudyrǧan. Ol su arqyly türlı ösımdıkterden par-parymen şyǧardyq» degen joldar bar.

İä, Jer ǧalamşary adamzat üşın besık eken. Adamnyŋ tırşılık etıp, ömır süruı üşın ol öz boiynda ärtürlı üderısterdı jüzege asyryp, bırınşı kezekte, onyŋ syrtqy ortaǧa beiımdeluın qamtamasyz etedı. Ol üşın qorşaǧan tabiǧi ortadaǧy himiialyq jäne fizikalyq qūbylystar tūraqty boluy qajet. Eger de kez kelgen jandy närsenıŋ, sonyŋ ışınde adamnyŋ da ortaǧa beiımdelu mümkınşılıkterı arqyly tırşılık etuın qamtamasyz ete almasa, onda ol ömır süruın toqtatyp, joiylyp otyrady.

Sonymen, adam organizmı belgılı bır fizikalyq qūbylystar jäne himiialyq qosylystar tūraqty bolǧan jaǧdaida ǧana özındegı zattar almasuyn jüzege asyra alady eken. Alaida, qajettı himiialyq qosylystar denede artyq jinalsa, adam ulanady. Mysa­ly, qanynda qant mölşerınıŋ köbeiuı, därını köp mölşerde qoldanu, araqty şamadan tys ışu jäne t.b. jaǧdaida öte ziian. Sondai-aq, olar denede qajettı mölşerde bolmasa da adam auruǧa şaldyǧady. Aitalyq, temır jetıspese, qan azaiady (anemiia), iod jetıspese, jemsaulyq (zob) auruy paida bolady. Mıne, endı adam densaulyǧyna qajettı himiialyq qosylystarmen qamtamasyz etetın tek qana Jer ǧalamşary ekenın ūqtyq. Jer ǧana kerektı zattardy öz boiyna qajettı mölşerde jinap, tamaq arqyly adam boiyna darytyp otyrady.

Sol siiaqty adam tırşılıgıne qajettı fizikalyq qūbylystar da Jer ǧalamşary qyzmetınıŋ nätijesınde tūraqtalyp, tırşılıkke dem beredı. Mysaly, auanyŋ qysymy. Aua qysymynyŋ Jer betındegı tūraqty mölşerı 760 mm synap baǧanasyna teŋ bolsa, adam denesı öz qyzmetın qalypty atqarady. Eger de ol tömendep ketse, onda organizmge enetın ottegı mölşerı azaiyp, adamnyŋ basy aina­lady, aua jetpei tūnşyǧady. Al, kerısınşe, aua qysymy artyq bolsa, mūryn qanap, basqa aǧzalardyŋ da qan ainalymy arnasynan şyǧyp ketedı. Mūndai jaǧdailarda uaqtyly şaralar qoldanylyp, aua qysymy qajettı deŋgeige tūraqtandyrylmasa, adam ölımıne äkelıp soǧady.

Sol sebeptı qorşaǧan tabiǧi ortada jandy zattardyŋ tırşılık üderısterın qamtamasyz etetın tūraqty ölşemder qalyptasuy qajet. Mıne, sol ölşemderdı qalyptastyratyn qūrylymdy «besık» dep ataidy.

Adamzat balasy ana qūrsaǧyna ūryq retınde tüsken sätten bastap pänidı ötkergenge, iaki, däm-tūzy tausylǧanǧa deiın, tıptı, jer qoinyna tapsyrylyp, torqa topyraǧyn jamylǧanda da besıkte bolady. Ol turaly atalarymyz: «Tal besıkke tüsken dene, jer besıkke de kıredı» dep, onyŋ bükıl tırşılıgı qūndaqta terbelıp ötetının meŋzegen. Älgınde aitqanymyzdai, adamnyŋ negızgı besıgı – Jer ǧalamşary; ūryqtan ūiyp, jan bıtıp, jaryq düniege şyqqanǧa deiın anasynyŋ jatyryn, tuǧannan soŋ aiaǧy şyqqanǧa deiın tal besıktı «mekendeidı». Aiaǧy şyqqannan soŋ özı Jer betınde, iaǧni, negızgı besıgınde tırşılık etıp, oǧan terbelıster (yrǧaqtar) arqyly ǧana beiımdeledı.

Terbelu (yrǧaqtyq) – kez kelgen närsenıŋ Jer ǧalamşaryna beiımdeluınıŋ ekı şartynyŋ bırı. Onyŋ ekınşısı – zat almasu. Būl adamnyŋ tamaqtanuy arqyly jüzege asady. Al, terbe­lu arqyly adamnyŋ denesı syrtqy ortanyŋ yrǧaqty özgerısterıne, bylaişa aitqanda, kün tärtıbıne: kündız jūmys atqaryp, tünde demaluǧa, ailyq jäne mausymdyq özgerısterge, bes uaqyt namaz oquǧa jäne t.b. beiımdeledı.

Jalpy, «terbelu» ūǧymyn «şaiqalumen» şatastyrmau kerek. Şaiqalu – ornynan qozǧalu degen maǧynany bıldıredı, mäselen, basyna qatty soqqy tigende adamnyŋ miy ornynan qozǧalyp ketedı, iaki, şaiqalady. Būl – öte ziiandy. Al, terbelgen balanyŋ miy eş qozǧalmaidy, jetıluıne paidaly äserge bölenedı. Äldebır än mätınınde: «Aialap terbetken, sūraşy Jer-Kökten…» dep aita­tynyndai, anasy böbegın tal besıkte terbetu arqyly äldilep, aialaidy, tabiǧi türde ösıp-jetıluıne järdemdesedı. Terbelu de jaraty­lys yrǧaqtylyǧy – Kün men tünnıŋ auysuy tärızdı adam tırşılıgıne asa qajettı de qadelı qūbylys.

Jatyrdaǧy bala būl qūbylystardyŋ barlyǧyn anasynyŋ denesı arqyly qabyldaidy. Al tuǧannan soŋ aiaǧy şyǧyp, özdıgınşe jürıp beiımdelgenge deiın, onyŋ denesı tabiǧi türde qajettı terbelıske tüsıp otyruǧa tiıs. Mūny ıske asyratyn närse – tek qana besık. Sondyqtan besıktı orysşa «ko­lybel» (terbeletın qūrylǧy) dep ataidy. Otyryqşy halyqtarda, mysaly, orystarda aspaly besık (liulka) bolǧan. Olar ony töbege ılmektei bekıtıp, terbetıp otyrǧan. Al köşpelı halyqtarda, mysaly, qazaqta köşıp-qonyp jüruge yŋǧaily etıp tal besık jasalǧan.

Emşektegı bala besıkte jatsa, ony qorşaǧan kışı keŋıstıkte (mikroortada) ösıp-jetıluıne kerek barlyq fizikalyq jaǧdailar, sonyŋ ışınde, eŋ negızgısı – jylu tūraqtylyǧy saqtalyp, zattar almasu üderısı qalypty deŋgeide ötedı. Sondyqtan, denı-qary sau boluy üşın böbek besıkke bölenuı qajet. Būl turaly Qūranda mynadai söz bar: «Märiiam balany körsettı. Olar: «Besıktegı bır böbekpen qaityp söilesemız?», – dedı». («Märiiam» süresı, A-29). Aiatta İsa paiǧambardyŋ anasy Märiiam paiǧambardy besıkte tärbielegenı anyq aitylǧan. Būl mysal – böbektı besıkke ösıru kerek ekenınıŋ bır dälelı.

Emşektegı bala terbeletın qūrylǧynyŋ qūndaǧynda (besıkte) össe, onyŋ miynyŋ damyp jetıluı de qalypty deŋgeide bolady. 1973 jyly januarlardyŋ aqylyn zerttegenı üşın Nobel syilyǧynyŋ iegerı atanǧan üş ǧalymnyŋ bırı – N.Tinbergen «Januarlar mınezı» atty kıtabynda mai­myl ūrpaǧyna jasalǧan täjıribe turaly jazǧan. Onda maimyl balalaryn tuǧan boida tört topqa bölıp, ärtürlı jaǧdaida ösırgen. Bırınşı toptaǧysy – qalypty jaǧdaida, enesınıŋ qasynda, ekınşısı – syrty qaptalǧan, terbeletın tetıgı, emızıkpen süt ışetın qūtysy bar qūrylǧy ışınde, üşınşısı – jalaŋqat sym­nan quyrşaq keipınde toqylǧan, süt qūtysy ornatylǧan qūrylǧyda, al törtınşısı jeke-da­ra, tek emızıkpen qorektenetın jaida ūstalǧan. Nätijesınde, bırınşı jäne ekınşı jaǧdaida ösıp-jetılgen meşınder keiın jūp qūrap, ūrpaq taratqan. Üşınşı toptaǧy maimyldar jūp qūraǧandarymen, ūrpaq qaldyra almaǧan. Al, endı törtınşı toptaǧylar jūptasuǧa da, ūrpaq taratuǧa da qabıletsız bolyp şyqqan. Olardyŋ mi qūrylysyn teksergende de, köptegen morfologiialyq aiyrmaşylyqtar bar ekenı, äsırese, terbetılıp öskenderınıŋ mi jasuşala­ry anaǧūrlym tolyq jetılgendıgı anyqtalǧan…

Adamnyŋ tüzge otyruy – iaǧni, zär şyǧaryp, näjıs tastauy da şartty refleks türınde qalyptasady. Mäselen, tabiǧi jaǧdaida tauyqtyŋ astyna basylǧan jūmyrtqadan balapan bolyp şyqqan qoraz uaqtyly şaqyrady. Al, ärtürlı inkubatorlarda, ja­sandy jaǧdaida düniege kelgen qorazdar kez kelgen uaqytta şaqyra beredı. Būl denege ystyq-suyqtyŋ uaqtyly yrǧaqpen nemese beibereket, yrǧaqsyz äserıne bailanysty. Sol siiaqty säbi besıkte össe, onyŋ da tüzge otyruy naqty jüiemen qalyptasady. Al, ony besıkke bölemei, ūzaq uaqyt pampers kigızıp ösırse, er jetkende tüzge otyruynyŋ şartty refleksı jöndı qalyptaspaidy. Pampers tek qana su sorǧyş esebınde quyq töŋıregınıŋ jyluyn tūraqtandyrady. Al, besık jalpy dene jyluyn tūraqtandyrady.

Sonymen, qoryta kele aitarymyz, emşektegı balany besıkte ösıru onyŋ aqyl-oi qabıletınıŋ jäne dene saulyǧynyŋ qajettı deŋgeide qalyptasuyn qamtamasyz etetın bırden-bır ädıs bolyp sanalady.

Şaizinda JANÄDILOV,

medisina ǧylymynyŋ

doktory