Jaqynda L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ Jazu tarihy mūrajaiynyŋ bas mamany Symbat MÜTALAPHAN Resei Federasiiasy qūramyndaǧy Tyva Respublikasyna arnaiy ıssaparmen baryp kelgen edı. Tüp-tamyry türkıtıldes halyqtardyŋ qatarynan tabylatyn eldıŋ tynys-tırşılıgı turaly mol maǧlūmatqa qanyǧyp kelgen mamandy äŋgımege tartqan edık.
– Soŋǧy jyldary «Türkı» sözı brendke ainalǧandai. Osy taqyrypta jüzdegen ǧylymi konferensiialar men türlı eŋbekter jaryq kördı. Sız qyzmet etıp otyrǧan mūrajai da türkı jūrtynyŋ tarihynan köp syr şertedı. Osynyŋ barlyǧy bızdıŋ ūlttyq tanymymyzǧa qanşalyqty äser etıp jatyr?
– Jasalyp jatqan jūmystyŋ barlyǧy «bız kımbız, qaidan keldık, qaida baramyz?» degen mäŋgılık sūraqqa jauap ızdeudıŋ bır formasy ǧana. Türkı degennen görı Türık halyqtary deu läzım bolmaq. Oqu ornymyzǧa kelgen ärbır qonaq Jazu tarihy mūrajaiyna bas sūqpai kete almaidy. Sebebı, Kültegın eskertkışı bas ǧimarattyŋ körnekı ornynda menmūndalap tūr. Mūrajaida bız ekskursiia jürgızemız, sonda qonaqtar tarapynan san-aluan saualdar qoiylady. Al sol sūraqtar bızdı ülken ızdenıske alyp keledı.
– Jaqynda Tyva elıne ıssaparmen baryp keldıŋız. Osy el sızdı nesımen qyzyqtyrdy?
– 1992 jyly ǧoi deimın, Resei töŋıregınde ömır sürıp jatqan ūlttardan öz tılderın qanşalyqty bıletın-bılmeitınderı jönınde saualdama jürgızıledı. Sonda tyvalyqtardyŋ 98 paiyzy ana tılınde söileitındıgı belgılı bolady. Osy statistika menı qatty taŋǧaldyrdy. Keiınnen mūrajaiǧa qyzmetke ornalasqan soŋ tyvalyqtar turaly tyŋ derekter jinaqtai bastadym. Juyqta ǧana Tyvaǧa jolym tüsıp, köptegen sūraqtaryma jauap alyp qaittym. Asyl dınımızde «özıŋ bılmegen närsege pätua aitpa» degen qaǧida bar. Osy ūzaq sapardan kelgen soŋ, «tyvalyqtar oirattar ǧoi, qazaqty qyrǧan» degen keibır ziialy degen kısılerdıŋ tüsınıkterı menı qairan qaldyrdy. Būǧan jauabym daiyn, tyva halqy bızge bauyrlas, qandas el, menı ülken qonaqjailyqpen qarsy aldy. Sondai-aq, «Edegei» folklorlyq sän ansamblınıŋ jetekşısı modeler Kima Dongaktyŋ ideiasymen ärı avtorlyq baǧdarlamasy boiynşa jasalǧan «Altyn būlaq» demalys keşenı erekşe äser berdı. Aldyma qoiǧan asy – quyrdaq, şelpek, kespe köje, kädımgı şi bauyrsaq, talqan, süt, airan, qaimaq, tılderı Altai tobyna jatatyn köne türık tılı, audarmaşysyz söilestım. Al, būǧan ne deisız?
– Demek, tarihtan syr şertetın türık halyqtarynyŋ bır bölşegı, balbal tastary söileitın tarihi otany Tyvada jatyr deisız be?
– İä, däl solai. Bızde Täuelsızdıkten keiın Moŋǧoliia jerı köbıne köp zertteu nysanyna ainaldy. Moŋǧoliiamen şektesıp jatqan Tyva jerınde de türık halqynyŋ tastaǧy jazu eskertkışterı mol. Negızı, tas jazuy eskertkışınıŋ 60 paiyzy Tyvada saqtalǧan. Men käsıbi tarihşy emespın, közben körıp, köŋılge tüigenımdı aityp otyrmyn, menıŋ alǧaşqy mamandyǧym – qobyzşy-muzykant. Osy tūrǧyda aitar bolsam, Tyvadan qazaqtyŋ ūmytylyp ketken köne aspaby bozanşyny alyp keldım. Būl – bılgen kısıge ülken olja. Tarihi uaqiǧalarǧa bailanysty joǧalyp ketken osy bır kielı aspaptyŋ jalǧyz ülgısı qazır Qazaq muzyka aspaptar muzeiınde saqtauly. Sätın salyp bozanşy menıŋ de qolyma tüstı. Täuelsızdıktıŋ arqasynda ūltymyzdyŋ öşkenı janyp, joǧalǧany tabylyp jatqan tūsta bozanşyny el jatyrqamas dep oilaimyn, aspapty keŋınen elge tanystyryp, tabystyru mındetı tūr aldymyzda.
– «Qazaq ensiklopediiasynda» «Bozanşy – qazaq halqynyŋ ejelgı saz aspaby. Şanaǧy şömış tärızdı, moiny ūzynşa, jıŋışke, pernesı joq, 4 qyl ışektı, ūzyndyǧy 1 m 20 sm, ysqymen oinalady. El arasyndaǧy «bozdap qalǧyr bozanşy» deitın mätel būl aspaptyŋ ünınen habar beredı» delınıptı. Şamandyq däuırden aqpar beretındei, sız qalai oilaisyz?
– Bozanşyda kömei änderı jaqsy oryndalady, tyvalyqtardyŋ myqtylyǧy sonda, kömei änderın älemdık brendke jetkızdı. Önerge erekşe yqylaspen qaraityn el. Kömei änderın oryndauda İgor Köşkendei, Radik Töleş, Aldar Tandyn aldyna jan salar emes, olardyŋ daryndylyǧy sonda, özderı oinaityn aspapty öz qoldarymen jasaidy. Al, bızde tek aspapta oinaudy ǧana üiretedı. Muzykanttary qolynan öner tamǧan şeber bolyp keledı. Tyvalyqtardyŋ maqtanyşy – bügınde Reseidıŋ qorǧanys salasyn döŋgeletıp otyrǧan Sergei Şoigu, tyvaşa esımı – Sergek Şoiǧy. Mädeniettanuşy Aibek Soskal «Sergek maadyr», iaǧni, Sergek batyr degen jyr arnai kele, Şoigudı osy zamannyŋ batyry, Küşılık hannyŋ ūrpaǧy dep jazady. Sergei Şoigu batyr dese degendei-aq eken, Tyvanyŋ tarihy men mädenietıne qatysty kıtaptardyŋ jaryq köruıne osy Şoiǧynyŋ tıkelei sep bolyp jatqanyn baiqadyq. Tyvalyqtardyŋ jartysy budda dınıne senedı, jartysy hristiandar, desek te, täŋırşıldıkten ketpegen. Osy saparymda tyvalyqtardyŋ eŋ joǧarǧy qūrmettı şamany Kenin Lapsannyŋ qabyldauynda boldym. Toqsan jasqa taiaǧan qariiaǧa kömekşılerı menıŋ ızdep barǧanymdy jetkızıptı, köp kısını qabyldai qoimaityn aqsaqal menı şaqyryp, «dünienı eşbır kedergısız şarla» degen batasyn berdı. Tyvalyqtardyŋ bırde-bıreuınen dınge sonşalyqty berılgen fanatizm baiqalmaidy. Söilegen sözderı sabyrly, äielderınıŋ dauysy näzık, sypaiy söilesedı kısımen, kiım kiısterı zamanaui qalypta. Bır baiqaǧanymyz, Tyva ziialylarynyŋ İslam dınıne degen yqylastary erekşe. Qolynda bilıgı bar tyvalyqtardyŋ aituynşa, meşıt salynsa, halyq jappai barar edı, osydan bırer uaqyt būryn Türık aǧaiyndar kelıp, türık-tuva liseiın aşpaq bolypty. Bıraq, orys jaǧy rūqsat bermeptı.
– 1990 jyly Resei Federasiiasy qūramyndaǧy Tyva (Tuva) Respublikasy bolyp jariialanǧany belgılı. Bügınde damu jaǧynan qai deŋgeide eken?
– Respublika aumaǧy Sıbır men Orta Aziianyŋ qiylysqan jerınde ornalasqan. Jerınıŋ 82%-yn Batys Saian taulary alyp jatyr. Tyvanyŋ tabiǧaty tamaşa. Bır jaǧy qary boraǧan Taiga bolsa, bır jaǧy Enisei taulary. Osy saparymda özımdı ertegınıŋ keiıpkerındei sezındım. Armandaǧan jerge jetı dariiany, toǧyz asudy, qyryq būlaqty ötıp jettım degenge däl keledı. Ob özenı, ary qarai Enisei dariiasynyŋ üstınen jer asty tunnelderı arqyly Abaqannan ary ötkende Saian taularyn, Krasnoiardyŋ bır şetın janap ötıp, sol taudaǧy tunnelder arqyly Tyva Astanasy – Qyzylǧa jol tarttyq. Taudyŋ ūşar basynda ötıp bara jatyr ekenbız, sol jaǧyma qarasam, nu orman, taular tym tömende körınedı. Saian batyr tauyna jaqyndaǧanda jürgızuşı jyldamdyqty bäseŋdetıp, onyŋ sebebın tüsındırgendei, «būl tauda Saian batyr ūiyqtap jatyr» dedı. Demek, olarda da aŋyz-äpsana, dästürdı saqtau, babalar ruhyna taǧzym etu bar.
– Tyvada qazaqtardy kezdestıre aldyŋyz ba?
– Äuejaida Sahalin aralynan jūmys jasap kele jatqan qyrǧyzdarmen kezdestım, jolşybai Abaqannan Tuvaǧa bırge bardym. Sahalinde sauda jasaimyz deidı. Qazaqtar bar ma Qyzylda dep edım, «oi, Qyzyl degen, toltyra qazaq» dedı. Men uaqyttyŋ tyǧyzdyǧyna bailanysty ondaǧy qazaqtarmen kezdese almadym. Alys ta bolsa jaqyn, jaqyn da bolsa alys bolyp otyrǧan osy tyvalyqtar menı öte qatty qyzyqtyrdy. El ekonomikasy negızınen auyl şaruaşylyǧy men şikızat şyǧarudan tūrady. Auyl şaruaşylyǧyna jer aumaǧynyŋ 23%-y ǧana jaramdy. Basty sala – mal şaruaşylyǧy, onyŋ ışınde qoi men ırı qara ösıru. Egın şaruaşylyǧy bırşama damyǧan. Tau-ken önerkäsıbı joǧary deŋgeide, tüstı metaldar, tas kömır, altyn öndırıledı. Jeŋıl önerkäsıp pen qūrylys materialdaryn şyǧaru da jaqsy jolǧa qoiylǧan.
– Tyvalyqtardyŋ igı jaqsylarymen tıldese aldyŋyz ba?
– TuvGU, iaǧni Tuva memlekettık universitetıne baryp, tarih kafedrasynyŋ jetekşısı Anna Oiunovna degen kısımen sūhbattas boldym. Türkı tektes halyqtardyŋ mūrajaiyn jasap jatyr eken, bızben bailanys jasaǧysy keletının aitty. Tyvanyŋ bılım ministrı Bicheldeimen jolyqtym. Zaŋger Leonid Kara-ool üiıne arnaiy qonaqqa şaqyrdy. Sol üide dastarhan basynda Tyva Respublikasynyŋ basşysy Kara-ool Şolban Valerevichpen sälemdestım. Ekeuı aǧaly-ınılı. Sondai-aq, Jazuşylar odaǧynyŋ töraǧasy, dramaturg, aqyn Eduard Mijit bırneşe şyǧarmalaryn syiǧa tartty. Nepaldan kelgen orys tılın jetık bıletın monahpen tıldesu būiyrdy. Qazaqstan turaly köp saualdar qoidy, eldıŋ osyndai deŋgeide damuy Elbasymyzdyŋ arqasy ekenın bılıp otyr. Menı universitet jıberıp otyrǧanyn estıgende qatty taŋǧaldy, olardyŋ oqu oryndarynda bızdegıdei emes, qyzmetkerlerdı ıssaparǧa jıberıp otyrudyŋ qiyndyqtary bar ekendıgın baiqadym. Maǧan Tyva jerınıŋ topyraǧyn basyp, igı jaqsylarymen tıldesuge, el körıp, jer tanuǧa mümkındık bergen universitet basşylyǧyna alǧysym şeksız.
– Äŋgımeŋızge rahmet.
Sūhbattasqan
Qūndyz ERALY
