Jaqynda Ündıstan täuelsızdıgınıŋ 75 jyldyǧyn atap öttı. «Amritkaal» ideiasy Ündıstan Täuelsızdıktıŋ 100 jyldyǧyn toilaityn 2047 jylǧa deiıngı aldaǧy jiyrma bes jyl kezeŋın bıldıredı. 2023 jylǧy Ündıstan 1947 jylǧy Ündıstannan erekşelenedı, sonymen qatar 2047 jylǧy Ündıstan 2023 jylǧy Ündıstannan özgeşe bolady, sonymen qatar bügıngı künı boljau jäne kütu mümkın emes.
Eger bız bıraz uaqytqa kerı oralsaq, soŋǧy jiyrma bes jylda Ündıstanda bolǧan özgerısterdı kım elestete alar edı? Älem belgısız jäne ūzaq merzımdı perspektivada būl belgısızdık küşeie tüsude. Bolaşaq ärdaiym belgısız bolyp qalsa da, älemnıŋ qazırgı jaǧdaiy qosymşa belgısızdık faktorlarymen sipattalady – Kovid, geosaiasi şielenıs, köppoliarly jüienıŋ küireuı jäne regionalizm, damyǧan elderdıŋ jahandanudan ketuı jäne osy elderdıŋ keibırınde «resessiianyŋ» qorqynyşty körınısı. Būl syrtqy küizelıster Ündıstanǧa köptegen damyp kele jatqan naryqtyq ekonomikalarǧa qalai äser etkenımen bırdei äser ettı, osylaişa qoǧamdyq tauarlardy qamtamasyz etetın instituttardyŋ, sonyŋ ışınde Bretton-Vuds jüiesınıŋ instituttarynyŋ sätsızdıgıne basa nazar audardy. Sonymen qatar, jahandyq basqarma Ündıstan siiaqty ekonomikalardyŋ örkendeuın älı moiyndaǧan joq. Osyǧan bailanysty Lord Keinstıŋ sözderı konteksten tys jiı kezdesedı. Klişelengen däieksöz kelesıdei: «Ūzaq merzımdı perspektivada bärımız ölemız». Eger sız bükıl mätındı oqysaŋyz (the tract on Monetary Reform, 1923), onda būl fragmenttı konteksten tys keltırude öte alys maǧyna bıldıredı.
Älemde qazırdıŋ özınde alys bolaşaqtaǧydai köptegen belgısızdıkter bar. Bıraq älemde belgılı bır sätter de jetkılıktı. Osy senımdılık şeŋberınde Ündıstannyŋ ekonomikalyq äl-auqatynyŋ tūraqty ösuıne qarsy tūru mümkın emes. Bır közqaras boiynşa, Goldman Sachs-tıŋ 2003 jyly jariialanǧan BRİKS-pen bolaşaq jäne 2050 jylǧa deiıngı jol turaly baiandamasynda köp närse aitylǧan. (1) Būl baiandamada Ündıstan üşın jiyntyq naqty JIÖ deŋgeiınıŋ ösuı şamamen 5,5% deŋgeiınde belgılengen, 2050 jylǧa qarai jiyntyq JIÖ men jan basyna şaqqandaǧy JIÖ deŋgeiınıŋ qarqyndy ösuı eksponensialdy ösu sipatymen tüsındırılgen. (2) Būl baiandamada 2047 jylǧa arnalǧan sandar bolǧan joq, bıraq 2045 jylǧy körsetkışter boldy. 2045 jyly Ündıstannyŋ jalpy ışkı önımı 18,8 trln AQŞ dollary dep boljanǧan. Jan basyna şaqqandaǧy JIÖ 12.000 AQŞ dollarynan säl ǧana asyp tüstı. (3) Optimistık boljamdardyŋ paidasyna eşqandai dälel qazırgı belgısızdıkpen joqqa şyǧarylmady – demografiialyq auysu men kırıstıŋ ösuı nätijesınde jinaq/investisiianyŋ ösu deŋgeiı, jer men eŋbek resurstaryn tiımdırek paidalanudaǧy ösu faktorlary, kapital naryǧy jäne önımdılıktıŋ artuy. Ekonomikalyq tūrǧydan alǧanda, Ündıstan älı de öndırıstık mümkındıkter şegınde jäne olardy kesıp ötpegen. Basqaşa aitqanda, Ündıstannyŋ jiyntyq ösuı ştattardaǧy ösudıŋ qosyndysy bolyp tabylady jäne ştattar özderınıŋ öndırıstık mümkındıkterı şegınde jäne ösu üşın ülken äleuetke ie. Eger syrtqy älem neǧūrlym qolaily bolsa, Ündıstan jylyna 9%-ǧa öser edı. Bız ädette qazırgı däuırdıŋ qaraŋǧylyǧyn bolaşaqqa ekstrapoliasiialaimyz. Syrtqy älem aldaǧy jiyrma bes jyl ışınde kürdelı bolyp qala beretını anyq. Bıraq būl jaǧdaida da Ündıstannyŋ ösuı jylyna 9% qūramas edı. Sonymen, ösudıŋ qandai deŋgeiı qisyndy bolyp körınedı?
Jauap kımnıŋ şolu men qorytyndy jasaitynyna bailanysty. Nominaldy körsetkış infliasiiaǧa qatysty jasalǧan boljamdarǧa bailanysty, sondyqtan boljamdar bügıngı AQŞ dollarymen jasalady. AQŞ dollaryndaǧy män AQŞ dollarynyŋ aiyrbas baǧamy men ündı rupiiasyna qatysty boljamdarǧa da bailanysty, sondyqtan boljamdar köbınese aǧymdaǧy aiyrbas baǧamyna negızdelgen. Goldman Sachs AQŞ dollaryna qatysty Ündı rupiiasynyŋ qūnynyŋ ösuın boljady. (The Goldman Sachs assumed rupee appreciation vis-à-vis the dollar.) SQP paidalanu (satyp alu qabıletınıŋ paritetı) basqalai jüzege asady. İnfliasiianyŋ senımdı boljamdy deŋgeiı men aiyrbas baǧamy bolmasa, naqty ösudıŋ qandai traektoriiasy logikaǧa sai bolyp körınedı? Pessimistık boljam syrtqy faktorlar men ışkı tiımsızdıktı eskerıp, jylyna 5,5% ösudı anyqtaidy. Optimistık boljam ömır süru jaǧdailaryn jaqsartu jäne negızgı qajettılıkterdı qamtamasyz etu, biznestı jürgızu jaǧdailaryn jeŋıldetu, tauarlar men qyzmetterdı öndırudı yntalandyruǧa baǧyttalǧan reformalar jäne ortalyq ükımettıŋ kürdelı şyǧyndary arqyly quattyŋ ösuın körsetedı jäne jylyna 7,5% ösudı belgıleidı. Būl ösu prosesımen bırge osy ösu qarqyny baiaulaitynyn moiyndaityn şamalas diapazon. Baspaldaqpen köterıle otyryp, är türlı memleketter damudyŋ ärtürlı deŋgeilerınde ekenın jäne ösudıŋ ülken mümkındıkterı bar ekenın eskere otyryp, tez ösu bırtındep qiyndai tüsude. Ūzaq merzımdı senımdılıkke oralsaq, ösım şamamen 6,5%, ekı ekstremum 5,5% jäne 7,5% arasynda bolady dep boljauǧa bolady. 2047 jyly Ündıstandaǧy jan basyna şaqqandaǧy tabys 10.000 AQŞ dollary şamasynda bolady. Ündıstan ekonomikasynyŋ jalpy kölemı 20 trln. AQŞ doll. Būl sandar Goldman Sachs-pen bırdei. Goldman Sachs-te valiuta baǧamynyŋ ösuınıŋ rölı salystyrmaly türde ülken boldy. Mūndai jaǧdailarda naqty ösudıŋ rölı salystyrmaly türde ülken bolady.
Eger reformalar Ündıstan ekonomikasynyŋ ösu traektoriiasyna 6,5%-dan joǧary äkelse jäne üdemelı ösu mümkındıgı joqqa şyǧarylmasa, onda tiıstı körsetkışter joǧary bolady. Salystyrmaly türde konservativtı körsetkışterge qaramastan, būl Ündıstan AQŞ pen Qytaidan keiıngı älemdegı üşınşı ırı ekonomika bolady degendı bıldıredı jäne būl Ündıstannyŋ jahandyq yqpalyna äser etedı. Eger SQP boiynşa reiting jürgızılse, onda Ündıstan AQŞ-tan keiıngı ekınşı ırı ekonomika bolady. Halyqtyŋ ösu qarqyny baiaulady jäne qazır jylyna 1%-dan az. Degenmen, 2047 jyly Ündıstan şamamen 1,6 milliard halqy bar älemdegı eŋ köp qonystanǧan el bolady. Bügıngı taŋda «damyǧan el» siiaqty tırkester sirek qoldanylady. Būl terminnıŋ naqty anyqtamasy joq. Düniejüzılık Bank «ortaşa tabysy bar elder» terminın qoldanady. Bügıngı taŋda Ündıstan ortaşa deŋgeiden tömen kırısı bar ekonomika retınde jıktelgen. El jan basyna şaqqanda 13.000 AQŞ dollary mölşerındegı tabys mänıne jaqyndaǧan kezde märtebe «joǧary deŋgeidegı tabysy bar elge» özgeredı. Sol kezde Ündıstandy damyǧan el dep atauǧa bolady. 2047 jyly Ündıstan būǧan jete almaidy, bıraq kedeilıktıŋ bet-beinesı, bız bıletındei, aitarlyqtai özgeredı.
Kedeilıktı ölşeu kedeilık şegı ūǧymyna jäne köp baǧytty kedeilık indeksın qoldanuǧa negızdelgen. Jaqynda BŪŪDB Ündıstandaǧy kedeilıktıŋ aitarlyqtai tömendegenın qūjattady. Ekonomikalar damyǧan saiyn kedeilık şegı ūǧymy, ärine, tūtynudyŋ künkörıs deŋgeiınen asyp tüsedı. Degenmen, bügıngı künı qoldanylatyn kedeilık qasietı älı künge deiın Tendulkardyŋ kedeilık şegı bolyp tabylady. Ökınışke orai, 2011-12 jyldarǧa deiın kedeilıktı ölşeu üşın qoldanylatyn tūtynu şyǧyndary turaly derekter joq. Osylaişa, är türlı adamdar bügınde kedeilıktı ölşeu üşın ärtürlı boljamdardy qoldandy. Eger PLFS derekterı (jūmys küşınıŋ jaǧdaiy turaly merzımdı saualnama) jäne Tendulkardyŋ kedeilık şegı paidalanylsa, onda kedeilık deŋgeiı (kedeilık şegınen tömen halyqtyŋ paiyzy) bügınde 17% qūraidy. 2047 jylǧa qarai būl körsetkış şamamen 5%-ǧa deiın tömendeidı. TDM (tūraqty damu maqsattary) turaly esepter, basqalarmen qatar, ükımet aimaqtyq damu baǧdarlamalarynyŋ maqsatyn taŋdaǧan jekelegen qolaisyz geografiialyq aimaqtardy tırkedı. Ündıstan är türlı jäne negızgı qajettılıkterdı (fizikalyq jäne äleumettık infraqūrylym, qarjylyq inkliuzivtılık, naryqtarǧa, tehnologiialarǧa qol jetımdılık, sifrlyq qol jetımdılık) qanaǧattandyrumen qamtamasyz etılgenıne jäne jalpy täuelsızdıkke qol jetkızuge yqpal etkenıne qaramastan, kedeilıgı bar jekelegen audandar 2047 jyly da qalady. Alaida, būl kedeilıktıŋ tabiǧaty müldem basqaşa bolady. Ündıstan absoliuttı sauattylyqqa jetedı nemese oǧan jaqyn bolady. BŪŪDB kedeilık körsetkışterın eŋseru arqyly adam damuyn yntalandyru üşın HDI (adam damuynyŋ indeksı) jiyntyq şarasyn paidalanady. HDI mälımetterı boiynşa, Ündıstan bügınde adamnyŋ ortaşa damu sanatynda. 2047 jyly Ündıstan adamnyŋ joǧary damu sanatyna auysady.
Qazır ötkelderdıŋ bes türı bar jäne olar 2047 jyly odan da körnektı bola bastaidy. Bırınşıden, auyldyq jerlerden qalalyq jerlerge auysu bar, al urbanizasiia damumen bailanysty. 2047 jylǧa qarai Ündıstan halqynyŋ şamamen 60%-y urbanizasiialanady. Deli men Kalkutta halqy 35 million adamǧa jetedı, al Mumbaida 40 millionnan astam adam bolady. Būl aqylǧa tüsınıksız jäne ükımettık baǧdarlamalar urbanizasiiany jaqsy basqarudy qamtamasyz etuge arnalǧan. Ekınşıden, ekonomikany resımdeu küşeitıledı. Taǧy da, formalizasiia ösu men damumen bailanysty. Jeke tūlǧalardyŋ resmi eŋbek şarttary bolady. Şaǧyn jäne orta biznes zaŋdy tırkeuden ötedı. Ündıstandyq kompaniialar jahandyq jetkızu tızbegıne enu arqyly ülkenırek jäne tiımdırek bolady. Üşınşıden, auyl şaruaşylyǧymen kün köretın halyqtyŋ paiyzy azaiady. Auyl şaruaşylyǧynyŋ JIÖ-degı ülesı şamamen 5%-ǧa deiın tömendeidı, al auyl şaruaşylyǧymen ömır süretın halyqtyŋ paiyzy 20%-dan aspaidy. Törtınşıden, auyl şaruaşylyǧynda kommersiialandyru men ärtaraptandyruǧa, sondai-aq ırı şaruaşylyqtarǧa auysu bolady. Besınşıden, azamattar «sabka prayas» taqyrybynyŋ arqasynda memlekettı basqaruǧa belsendı qatysady. Köptegen jyldar boiy moinynda otarşyldyq qamyt boldy. Bıraq qazırgı Ündıstan – asqaq Ündıstan, tabandy Ündıstan, örşıl Ündıstan. «Amritkaal» – osy turaly jäne el ekonomikalyq maidanda ülken jetıstıkterge senımdılıkpen jäne käsıpkerlıkpen qol jetkızude.
Doktor Bibek Debroi
[Bibek Debroi – Ündıstan Ükımetınıŋ Premer-Ministrı janyndaǧy Ekonomikalyq keŋestıŋ töraǧasy.]
