Biyl – Qazaqstannyŋ körnektı qoǧam jäne memleket qairatkerı Ūzaqbai Jeldırbaiūly Qūlymbetovtıŋ tuǧanyna – 130 jyl. Auyl mūǧalımınen QazKSR Ortalyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy qyzmetıne deiın köterılgen onyŋ halyq müddesı üşın jasaǧan eŋbegı turaly bügıngı ūrpaq köp bıle bermeidı. Tarihta taǧylymy mol ız qaldyrǧan tūlǧalarymyzdy keŋınen nasihattau üşın osy jyly Nūr-Sūltan qalasyndaǧy jaŋa köşelerdıŋ bırıne onyŋ esımı berıldı.
Jyl basynda ötken Nūr-Sūltan qalasy onomastika komissiiasynyŋ otyrysynda elordadaǧy bırneşe mektep, mädeni oşaqpen qatar keibır köşelerge atau beru men qaita atau mäselesı qaraldy. Sonyŋ nätijesınde elordanyŋ 45 köşesıne atau beru jäne qaita atau boiynşa oŋ şeşım şyǧarylǧan edı. Söitıp Almaty audanyna qarasty jobalyq atauy A21 dep atalǧan ūzyndyǧy 483 metrlık köşe Ū.Qūlymbetov dep atalatyn boldy.
Sauatty qazaq jastaryn köbeittı
1891 jyl Aqtöbe öŋırındegı Yrǧyz uezı, Amanköl bolysynda düniege kelgen Ūzaqbai Qūlymbetov 1910 jyly ekı synyptyq orys-qazaq uchilişesın, 1912 jyly Aqtöbe mūǧalımder seminariiasyn bıtıredı. Bırden Yrǧyz, Torǧai auyldarynda mūǧalımdık qyzmetke kırısıp, qazaq jastarynyŋ sauatty boluy üşın qyzmet etedı. 1919-22 jyldary Yrǧyz revoliusiialyq komitetınıŋ töraǧasy, sol jyly qūrylǧan Aqtöbe guberniiasynyŋ äleumettık qamsyzdandyru bölımın, artynan guberniialyq oqu bölımınıŋ meŋgeruşısı qyzmetterınde boldy, gubkomnyŋ biuro qūramyna engızıldı. Osy jyldary mektepter, jetım balalar üşın internat aşqyzady. Kalininge jazǧan hatynda Qazaqstandaǧy balalar sany Odaq kölemındegı panasyz jasöspırımderdıŋ üşten bırın qūraitynyn habarlap, bolaşaq ūrpaqtyŋ talapqa sai bılım aluy, olardyŋ oqu oryndaryn jabdyqtau üşın qosymşa üş million qarjy böluın sūraǧan. Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Ziiabek Qabyldinov Nūr-Sūltan qalasyndaǧy mūraǧat qūjattarynda Aqmola uezındegı 1921-1922 jyldardaǧy aşarşylyqty joiuǧa Qūlymbetovtıŋ aianbai eŋbek etkenı körsetılgenın aitady.
Önerkäsıp pen auylşaruaşylyǧyn damytty
Qazaq ölkelık Ortalyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy qyzmetterınde bolǧan jyldary respublikadaǧy önerkäsıptıŋ jäne auyl şaruaşylyǧynyŋ qalyptasuyna, Türksıb temırjol qūrylysynyŋ salynuyna yqpal etedı. Plenum, konferensiia, sezderde jasaǧan baiandamalarynda, maqalalarynda Ekıbastūz, Atbasar kombinattaryn qalpyna keltırıp, Jetıqara, Aqqarǧa, Bozbie altyn kenışterın qazaq elıne qaitaru turaly mäselelerdı batyl türde kötergen. Elek tūz öndıru, Embı mūnai käsıpornynyŋ quatyn arttyru, mūnai öŋdeitın zauyt salu, mal şaruaşylyǧyn damytu, terı öŋdeu, toqyma käsıporyndaryn salu jaiynda baǧdarlamalar ūsynǧan.
Goloşekindı synaudan qoryqpady
Ädıldıgı men batyldyǧy aŋyzǧa ainalǧan Ū.Qūlymbetov qazaq ūltynyŋ müddesı üşın sol kezdegı bilıkke qarsy şyqqan. Ūjymdastyru zorlyqpen, daiyndyqsyz jürgızılgen kezde Stalinnıŋ oŋ qoly – Goloşekin memlekettı basqardy. Qazaqtyŋ ädet-ǧūrpyn, salt-dästürın, tūrmysyn bılmeitın Goloşekinnıŋ ülken qatelık jıbergenın 1933 jyly şılde aiyndaǧy VI plenumda Qūlymbetov: «Goloşekinnıŋ respublikany basqaru ädısı dūrys bolmady. Respublikanyŋ negızgı künkörıs käsıbı – mal şaruaşylyǧy. Ony Goloşekin moiyndamady, eskermedı jäne tüsınbedı. Sondyqtan ūjymdastyru kezınde auylşaruaşylyǧymen ainalysqan adamdardy qalai ūjymdastyrsa, kolhozdastyrudy sonyŋ ädısın mal şaruaşylyǧymen ainalysatyn adamdarǧa qoldandy» deidı. Al 1925 jyly ol bır sözınde: «Dūrysynda, bızdıŋ ortalyqtan (Mäskeu) alǧanymyzdan, olarǧa bergenımız köp. Şyndap kelgende, ortalyqtan almauǧa da, bermeuge de tūramyz. Oǧan ortalyq tūra alar ma eken? Tūra almaityn bolsa, bızge qarjy bersın!» dep batyldyǧyn, erjürektılıgın, şyndyqty tura aitatyn azamat ekenın taǧy da körsetedı.
Almatyny astana etuge atsalysty
Ūzaqbai Qūlymbetov astanany Qyzylordadan Almatyǧa auystyru kezınde komissiianyŋ alǧaşqy töraǧasy boldy. 1927 jyly 3 nauryzda özı bastaǧan komissiia müşelerınıŋ otyrysynda Almaty aumaǧyn batysqa qarai ūlǧaitu, ükımet üilerın, kırpış, nan, aǧaş öŋdeu zauyttaryn salu turaly, elektr energiiasyn beretın 300 kv-tyq stansalar, su jelısın, qūbyrlar tartu siiaqty köptegen mäseleler komitet müşelerıne jükteldı. Taşkenttegı pedinstitutty Almatyǧa köşıru mäselesı köterıldı. Kelesı jyly ol oqu orny Almatyǧa köşırıldı. Qazırgı Öner akademiiasynyŋ ǧimaraty Qūlymbetov saldyrǧan ükımet üiı boldy. Almatydaǧy Botanika baǧyn aştyrdy. Ūzaqbai Qūlymbetov Almatynyŋ el astanasy boluyna, onyŋ ruhani-mädeni oryn bolyp qalyptasuyna köp üles qosqan. Sondyqtan Qūlymbetovke Almatyda müsın ornatyluy kerektıgın köterıp jürgen ziialy qauym ökılderınıŋ ūsynysy aiaqsyz qalmauy kerek.
Otyz jetınıŋ qūrbany
Keibır derekterge süiensek, 1937-1938 jyldardaǧy zobalaŋda elımızde 25 myŋnan asa adam jazyqsyz jaladan ajal qūşyp, oqqa ūşqan. Solardyŋ bırı – körnektı qoǧam jäne memleket qairatkerı Ūzaqbai Qūlymbetov. Ol 1937 jyly qyrküiekte qamauǧa alynyp, 1938 jyldyŋ 22 nauryzynda 47 jasynda 18 narkommen bırge «halyq jauy» degen jalǧan jalamen atyldy. Süiegınıŋ qaida qalǧany belgısız qazaq qairatkerı 1958 jyly aqtaldy.
Ūrpaqtary 20 jyl boiy «halyq jauynyŋ» balalary bolyp, eldıŋ «qarǧysyna» ūşyrap ömır sürdı. Közı tırısınde tau tūlǧaly azamat «KARLAG», «ALJİR» ölım lagerlerınıŋ qazaq jerınde qonys tepkenıne de qarsy boldy. Keiınnen «ALJİR»-de jūbaiy Äiış Qūlymbetova 8 jyl otyrdy.
Er esımı – el esınde
Tuǧan halqynyŋ jarqyn bolaşaǧy üşın küresken tūlǧanyŋ elıne sıŋırgen eŋbegı, esımı laiyqty därejede ūlyqtalmai keldı. 1991 jyly Qazaqstannyŋ täuelsızdıgın jariialau qarsaŋynda Elbasymyz N.Ä.Nazarbaevtyŋ tıkelei qoldauymen Ūzaqbai Qūlymbetovtıŋ 100 jyldyq mereitoiy Almaty, Aqtöbe, tuǧan jerı – Yrǧyz audanynda keŋınen atalyp ötıldı. Osy mereitoi kezınde onyŋ ömır joly jaily maqalalar men estelıkter, ǧylymi baiandamalar jasaldy. Bır ökınıştısı, Ūzaqbai Qūlymbetovke elımızde bır mekteptıŋ de aty berılmegen. Qazaq ziialylary özınıŋ tarihi baǧasyn osy kezge deiın ala almai kele jatqan tūlǧanyŋ eŋbegın eleitın, erlıgın eskeretın kez jettı dep sanaidy. Osyǧan orai biyl Aqtöbe qalasynda ötken «Ūzaqbai Qūlymbetov jäne Qazaqstannyŋ memlekettılıgı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiada onyŋ esımın ūlyqtau maqsatyndaǧy şaralardy qolǧa alu jönınde basa aityldy.
Ūzaqbai Qūlymbetovtıŋ elıne jasaǧan eŋbegın, qairatkerlık tūlǧasyn tanytatyn jinaq şyǧaru ūrpaq aldyndaǧy paryz bolatyn. Sol paryz oryndalyp, onyŋ tuǧanyna 125 jyl toluyna orai jinaq jaryq kördı. Jinaqqa onyŋ 1920-30 jyldardaǧy maqalalary men ömırbaiany, közın körgen keibır zamandastary men ūrpaǧy Kabira Qarabalinanyŋ estelıkterı, sondai-aq onyŋ tūlǧasyn zerttep jürgen ǧalymdar men ölketanuşylardyŋ zertteulerı men maqalalary toptastyrylǧan. Ekınşı bölımde Ū.Qūlymbetovtıŋ qyzy, belgılı pedagog Orynşa Qarabalina-Qazybaevanyŋ bastan keşırgen qiyndyqtary, bosqynǧa ūşyraǧan ūrpaqtyŋ taǧdyry arqyly bükıl qazaq ūltynyŋ basyna tüsken näubet, ömırlık mūrattarǧa adaldyq jaiy, ǧūmyrnamalyq hikaiat türınde şynaiy baiandalady.
