Qazaqstan – asa bai tarihty jäne ata-babalardyŋ mädeni mūrasyn ielenuşı. Barlyq uaqyttarda da adamzat üşın özınıŋ tarihyn bılıp, zertteu özektı mäsele bolǧan. Osydan alty jyl būryn, atap aitqanda, 2015 jyly resmi qazaq memlekettılıgınıŋ 550 jyly atalyp öttı. Söz joq, sol sättı atap ötu salystyrmaly jas egemen elımızdıŋ ömırındegı aituly oqiǧa boldy.
Uaqyt ötedı, däuırler özgeredı, al bız bügın ata-babalarymyz armandap ötken täuelsız memlekette ömır sürıp jatyrmyz. Qazaq handyǧy qūryluy mereitoiyna bailanysty ıs-şaralar bızdıŋ memlekettılıgımızdıŋ bastaularyn aşyp körsetetın bolady. Atauly kündı toilau ideiasyn Tūŋǧyş Prezidentımız N.Ä.Nazarbaev 2014 jylǧy qazannyŋ soŋynda ūsynǧan-dy. Elbasy sol jyldyŋ küzınde jetekşı otandyq telearnalar ökılderımen kezdesu barysynda: «Bız täuelsızdıgımızdı qiyn-qystau kezde alyp, ärtürlı qiyndyqtardan öttık. Endı, jaǧdaiymyz jaqsarǧan sätte, bız tarihymyzǧa, ruhani qūndylyqtarymyzǧa nazar audaruǧa tiıspız. Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn toilau bızge, äsırese jastarymyzǧa öte qajet dep oilaimyn» degen-dı.
Atalǧan mereitoidy toilau aiasynda, 2015 jylǧy qazannyŋ 9-ynda Nūrsūltan Nazarbaev Tarazda «Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧy» monumentınıŋ aşyluy saltanatyna qatysyp, sonymen qatar «Köne Taraz» mūrajaiynda boldy. Saltanat barysynda Elbasy monumentke gül şoǧyn qoiyp, qūttyqtau söz aitty. Ol qala halqyn Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧymen qūttyqtap, elordada bastalyp, Tarazda jalǧasqan merekelık ıs-şaralardyŋ maŋyzdylyǧyn atap öttı.
«Täuelsızdık jyldary ışınde älemnıŋ tükpır-tükpırlerınde bızdıŋ ertedegı ötkenımız jaiynda maǧlūmattardy zerttep, jinau üşın ekspedisiialar ūiymdastyryldy. Bızdıŋ tarihymyz saqtar men ǧūndardan, türıkterden bastau alyp, Qazaq handyǧynyŋ tuy köterılgen Şu özenı jaǧalaularyna handarymyz Kerei men Jänıbektıŋ qonys audaruyna ūlasty. Bız osy merekenı tarihymyzdyŋ erte kezeŋderden bastalatynyn küllı älemge paş etu üşın, būl jaiynda ösıp kele jatqan ūrpaqtarymyzǧa aitu üşın ötkızıp jatyrmyz» dedı Elbasy.
Qazaq handyǧynyŋ mereitoiyna arnalǧan 2015 jylǧy qyrküiektıŋ 11-ınde Astanada (qazırgı Nūr-Sūltanda) ötken saltanatty jiynda N.Ä.Nazarbaev: «Bız qasiettı jerımızdıŋ tarihy bırneşe myŋjyldyqqa ketetının jadymyzda saqtai otyryp, ata-babalarymyzdy qūrmettep, ıstegen ısterıne laiyqty baǧa beremız. Elımızdıŋ tarihy özınıŋ bıregei örnegımen Euraziianyŋ būrynǧy jäne qazırgı örkenietterı şoǧynda äsem üilesım tapqan. Uaqyttyŋ közge körınbeitın jıpterı bızdı Qytaidyŋ myŋjyldyq tarihymen jäne qazırgı ömırımen, Taiau jäne Orta Şyǧystyŋ köptegen halyqtarynyŋ ötkenımen de, bügınımen de bırıktıredı. Tılder men mädenietterdıŋ esepsız köp dänekerlerı arqyly bız bauyrlastarymyz – bügıngı taŋda Mūzdy mūhit jaǧalaularynan Jerorta teŋızıne deiın ömır sürıp jatqan türık halyqtarymen bailanysa alamyz. Ūly türık elı – ol babalarymyz ben batyrlarymyz ortaq, ruhani bailyqtarymyz ortaq bolǧan bızdıŋ arǧy ortaq otanymyz. Būl – bızdıŋ ortaq ūly mūramyz» dep atap körsettı. Söilegen sözın qoryta kele, Elbasy: «Bızdıŋ qasiettı jerımız ertede Ūly dala dep atalsa, al bızder «Ūly dalanyŋ balalary» atanǧanbyz. Sondyqtan bügıngı taŋda jäne qaşanda bızdıŋ Qazaqstanymyz – ol Ūly dala elı! Būl – özgerıp, türlengen Ūly dalanyŋ elı!».
Tūŋǧyş Prezidentımız N.Ä.Nazarbaev ädılettı atap ötkenındei, qazaq memlekettılıgınıŋ tarihy erte zamandardan, būryn Qazaqstan aumaǧynda ömır sürgen saqtar men üisınderden, ǧūndar men basqa da etnostyq qauymdastyqtardan bastau alady. Ertedegı etnostardyŋ memlekettı basqarudaǧy ıs-täjıribesın euraziialyq imperiia – Türık qaǧanatyn qūrǧan türıkter üirengen-dı. Būl qaǧanattyŋ dästürlerınde oǧyzdar men türgeşterdıŋ, qarlūqtardyŋ jäne ortaǧasyrlyq özge de türkıtıldes etnostardyŋ memlekettılıgı qūrylǧan-tyn.
Köşpendılerdıŋ memlekettılıgı damuynyŋ jaŋa kezeŋı Şyŋǧys han imperiiasynyŋ paida boluymen jäne ol taratylǧan soŋ Qazaqstan aumaǧynda qūrylǧan memlekettermen tyǧyz bailanysty. Sodan keiıngı memlekettık qūrylymdardyŋ şynaiy mūragerı, dala memlekettılıgın jalǧastyruşy qazaq jerınde XV ǧasyrdan XVIII ǧasyrdyŋ basyna deiın ömır sürgen Qazaq handyǧy boldy. Soŋǧy uaqytta qazaq memlekettılıgınıŋ tarihyna qatysty pıkırtalastardyŋ küşeigenın, onyŋ 1991 jyly memlekettık täuelsızdık jariialanǧanǧa deiın ömırde bolǧanyn terıske şyǧaratyn ürdıster baiqalǧanyn aituymyz kerek.
Sonymen, 2015 jyldyŋ küzınde qazaq halqynyŋ handary Kerei men Jänıbek qūrǧan derbes memlekettık bırlestık – Qazaq handyǧyna 550 jyl toldy. Atalǧan künderdıŋ barlyǧy memlekettık sananyŋ qaita oraluynyŋ tarihi sabaqtastyǧyn bıldıredı jäne jaŋa täuelsız memleket – Qazaqstan Respublikasynyŋ eleulı tıregıne ainalady. Al būl – bızdıŋ Mäŋgılık elımızdıŋ bar ekenın paş etetın körsetkış. Qazaq halqynyŋ qalyptasyp, qazaq handyǧynyŋ qūrylǧanyna bes jarym ǧasyrdan asyp otyr, al qazaq halqynyŋ ǧasyrlarǧa ketetın tarihy jäne ūly qazaq handarynyŋ saiasi tarihy qazaqstandyq memlekettılık pen otanşyldyqtyŋ nyǧaiuyna septıgın tigızetın bolady.
Qazaq handyǧy qūryluynyŋ naqty barysy Qazaqstan aumaǧyndaǧy ekı memlekettıŋ – Äbılhaiyr handyǧy (köşpelı özbekter memleketı) men Moǧolstannyŋ ışkı saiasi ahualyna bailanysty boldy. Ekı memlekette de köşpelı aqsüiekterdıŋ ekonomikalyq küş-quaty artyp, onyŋ ortalyqtan syrtqa qarai baǧyttalǧan ūmtylystary küşeidı. Şyǧys Deştı Qypşaq pen Jetısu öŋırınıŋ rulary men taipalarynyŋ asa bedeldı kösemderı saiasi täuelsızdıkke ūmtyldy.
XV ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy jyldarynda-aq qalmaqtar jaiylymdar men tabys közderın jäne sauda-sattyq ortalyqtaryna şyǧatyn joldar ızdep, Jetısu öŋırıne şabuyldar jasai bastaǧan. Äbılhaiyr han 1457 jyly olardan qatty soqqy aldy. Qalmaqtar Äbılhaiyrmen ol üşın auyr jaǧdailarda kelısımşart jasasyp, Şu arqyly özderınıŋ jerlerıne kettı, al Äbılhaiyr öz ūlystarynda, onyŋ ışınde Qazaqstannyŋ oŋtüstıgınde de, onyŋ bilıgın moiyndamaǧan Joşy mūragerlerı bilıgın jazalap, qataŋ şaralarmen tärtıp ornata bastady. Äbılhaiyrdyŋ ıs-äreketterı jäne Moǧolstan hanynyŋ Jetısu halqyn qalmaq şapqynşylarynan qorǧai almauy būqara halyqtyŋ aşu-yzasynyŋ odan saiyn örşuıne keltırdı.
XV ǧasyrdyŋ qyrqynşy- eluınşı jyldarynan bastap-aq Qazaqstannyŋ oŋtüstıgındegı ru-taipalardyŋ basym köpşılıgı Kerei men Jänıbektıŋ ainalasyna şoǧyrlandy. Sany köp qazaq rularynyŋ basqaruymen olar Moǧolstan qūramyna kıretın Jetısuǧa qonys audardy. Būqara halyqtyŋ osy äreketı qazaqtardyŋ bytyrap ketken toptarynyŋ, onyŋ ışınde Jetısudaǧy qazaqtardyŋ bır memleketke bırıguıne sebep boldy.
Qazaq handyǧy bastapqyda Batys Jetısu aumaǧyn, Şu men Talas alqaptaryn qamtyǧan-dy. Moǧoldar hanynyŋ özbek ūlysynyŋ sūltandaryna jyly şyraily közqarasyn, bırınşıden, Esenbūǧanyŋ ol kezde qarudyŋ küşımen soltüstık köşpendılerınıŋ şapqynşylyqtaryn toitara alatyn mümkındıgınıŋ bolmauymen, ekınşıden, Kerei men Jänıbektı jäne olardyŋ äskerın özınıŋ ielıkterınıŋ batys şekarasyn Timur Äbu Said qoldaityn bauyry Jünıstıŋ tartyp alu nietınen qorǧaityn tırek dep qabyldauymen tüsındıruge bolady.
Esenbūǧany osyndai şeşım qabyldauǧa itermelegen ekınşı sebep – hannyŋ ışkı de, syrtqy da qatynastardaǧy maŋyzy ony qoldaityn feodal aqsüiekterdıŋ jäne ūlys adamdarynyŋ basym sanymen aiqyndalatyn jaǧdaiy. Sol sebeptı onyŋ öz jaǧyna küştı körşılerınıŋ jaularyn tartyp, olardy paidalanu, eger qajet bolsa, olarǧa qarsy özderınıŋ ru-taipalastaryn da paidalanu nietı tuǧan-dy. Esenbūǧa 1462 jyly qaitys bolǧan soŋ, Moǧolstanda ıs jüzınde tolyq ökımetsızdık ornady. Däl osyndai jaǧdaida Jetısuda Qazaq handyǧynyŋ paida bolyp, nyǧaiuy äbden zaŋdy äreket edı.
Kerei men Jänıbek Altyn Orda men Aqordanyŋ aldyŋǧy memlekettık bırlestıkterı dästürlerın ielengen mūragerler boldy. Qazaq memlekettılıgınıŋ negızın saluşylar – Kerei men Jänıbektıŋ qazaqtardyŋ tarihyna sıŋırgen eŋbegın şyn mänınde orasan dep jäne qazaqstandyq säikestık pen ūlttyq sana-sezımnıŋ qalyptasuy qazaqstandyq otanşyldyqtyŋ nyǧaiuy üşın tarihi negız bolyp tabylady dep aita alamyz. Söitıp, XV ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda tarih sahnasynda paida bolǧan Qazaq handyǧy qysqa merzım ışınde şaǧyn köşpendı qūrylymnan Orta Aziiadaǧy asa quatty jäne tūraqty memleketterdıŋ bırıne ainaldy.
XVII ǧasyrǧa qarai qazaqtardyŋ bırtūtas halyq bolyp qalyptasu üderısı aiaqtaldy. Nätijesınde endı qazaqtar dep Ortalyq Aziianyŋ Qazaq handyǧyna kırgen barlyq türık jäne türıkterge jatpaityn ru-taipalary atalatyn boldy. Söitıp, sol uaqytqa qarai etnostyq dästürler men salt-ǧūryptardyŋ, bırtūtas dınnıŋ, tılder men mädenietterdıŋ qalyptasuy aiaqtaldy.
Jasampaz tabandylyqpen dala bileuşılerı men halyq memleket aumaǧynyŋ bütındıgı saqtaluy üşın kürestı. Qazaq handyǧy bırte-bırte halyqaralyq qatynastardyŋ derbes subektısıne ainaldy. Joǧaryda aityp ketkenımızdei, Altyn Orda men bızdıŋ bügıngı memlekettıgımızdıŋ arasynda tıkelei bailanys bar dep aituǧa bolady. Professor, t.ǧ.d. Ziiabek Qabyldinovtyŋ pıkırınşe, Altyn Orda bızdıŋ tarihymyzdan oiyp tūryp oryn alady. Onyŋ qazaq halqynyŋ tarihyna tura, tıkelei bailanysy bar. Bırınşıden, Qazaq handyǧy aspannan tüsken joq. Qazaq handyǧyn jaidan-jai, syrttan kelgen bıreuler bızge qūryp bergen joq. Qazaq handyǧy – Altyn Ordanyŋ tıkelei mūragerı. 600 jyldai Qazaq handyǧyn Joşy hannyŋ ūrpaqtary biledı. Ony bız eşqaşan ūmytpauymyz kerek. Ekınşıden, Altyn Ordanyŋ jartysynan köbı, territoriia jaǧynan, Qazaq handyǧyn qūraidy. Sony eşqaşan ūmytpauymyz kerek. Üşınşıden, Altyn Ordany qūrǧan Joşynyŋ ūrpaqtary Qazaqstanda bügınge deiın ömır sürıp jatyr. Keibır derekter jäne şejıre boiynşa olardyŋ sany 25-30 myŋ dep aitylady.
Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ tapsyrmasymen 2019-2020 jyldar Altyn Ordanyŋ 750 jyldyǧy belgısımen öttı. «Bız onyŋ mūragerlerı retınde bükıl älem aldynda körınıp, sol arqyly tarihi ädıldıktı qalpyna keltırudıŋ negızın qaladyq. Bıraq būl rette Memleket basşysy aitqan «tarihpen saiasatkerler emes, tarihşylar ainalysuy tiıs» degen maŋyzdy ūstanymdy este saqtau qajet. Öz ūlylyǧymen rahattanu, tarihty miftermen aralastyru, ötkenımızdıŋ betterın romantizasiialau – ölı jäne paidasyz jol. Joq, bız koniunkturadan oqşau tarihty tyŋǧylyqty zerdelep, onyŋ aq daqtaryn boiap, taǧdyrşeştı oqiǧalardyŋ egjei-tegjeilı dekonstruksiiasyn jürgızuımız kerek. Osy maqsatta Prezidenttıŋ tapsyrmasy boiynşa Bılım jäne ǧylym ministrlıgı janynan «Joşy ūlysyn zertteu ǧylymi instituty» qūrylady» dep mälımdedı Prezident Äkımşılıgı basşysynyŋ bırınşı orynbasary Däuren Abaev.
Jalpy alǧanda, Ūly dalada memlekettıŋ qūryluy, şyn mänınde, bır mezgılde qazaq halqynyŋ sany ösuıne, orasan ülken etnostyq keŋıstık şekterınde ortaq zaŋnamalyq normalardy moiyndaityn şaruaşylyq-mädeni, tıl bırlıgı negızınde onyŋ tūraqty bütın ūlttyq bırlestıkke ainaluyna jaǧdai tuǧyzdy. Qazaq handyǧy men Altyn Ordanyŋ tıkelei bailanysy bar. Altyn Orda ydyraǧan kezde Astrahan, Qazaq, Qyrym handyqtary paida boldy. Sol kezde Qazaq handyǧy da qalyptasty. Ana memlekettı de, myna memlekettı de töreler biledı. Sondyqtan bızdıŋ tarihymyzda Altyn Ordanyŋ alatyn orny erekşe. Ony bız maqtan etuımız kerek, ony ünemı zerttep, zerdelep otyrǧanymyz jön.
Talǧatbek ÄMİNOV, Memleket tarihy institutynyŋ
aǧa ǧylymi qyzmetkerı, professor
