Bız būl qyzdardy jaqsy bılemız. Olardy teledidardan körıp, tyŋdap jürmız. Bıraq būl jurnalisterdıŋ memlekettık tıldı bılmeitın köptegen azamatqa ülgı bolyp jürgenıne män bere bermeimız. Ūlty basqa bolsa da, qazaq tılınde habar jürgızıp, memlekettık tıldı nasihattauǧa ülesın qosyp jürgen olar eşqaşan öz ısterı arqyly bedel jinaudy ne basqa da maqsattardy közdemeidı. «Memlekettık tıldı bılu – kemeldenuge ūmtylatyn är azamattyŋ paryzy» deidı olar.
Ol öz «ana tılınde» söilep jür
Telejürgızuşı ärı jurnalist Oksana Loskutova körermen qauymǧa «qazaqşa söileitın sary qyz» retınde tanys. Söilep qana qoimai, qazaq tılın özınıŋ ana tılındei qūrmet tūtatyn Oksanany orys mektebin bitirdi dese, sener me ediŋiz?! «Men qazaqtarǧa jaqsy körineiin dep solai istep jürgen joqpyn. Şyn bitim-bolmysym, nietim, tilegim sol. Türim, ūltym orys demeseŋız, işki düniem kädimgi qazaq» deidı ol. Mektepte orysşa oqysa da, universitette qazaqşa üirenudı ömırlık mūrat etıptı. Alǧaşqyda qinalǧanymen, barynşa qajymastyq tanytady, qaisar bolady. Söitıp, tılın syndyrady. Beinet pen zeinet qatar jüredı emes pe? Tiısınşe, qazır tertöktı qaisarlyqtyŋ jemısın körıp jür. «Basynda köp närsenı tüsınbeitınmın. Auyzekıde tüsınesıŋ de, ädebi tılge kelgende qinalasyŋ. Leksiia jazyp otyrǧanda ne jazyp otyrǧanymdy bılmei otyratynmyn. Kele-kele bärıne üirenıp kettım» deidı. Qazaqşa sız ben bızden artyq bılmese, kem bılmeitın Oksana memlekettık tıl arqasynda el arasynda qadırlı. Ol – qazaqtyŋ tılınıŋ qūdıretıne bas igen orys qyzy. Tılın ǧana emes, salty men dästürın de jetık bıledı. Süiıktı merekesı – 22 nauryz. Qazaq halqynyŋ ūlttyq kiımın ūnatady.
Oksananyŋ anasy – qazaq. Qazaqşa-orysşa taza söileidı. Bügınde Aqtöbe oblysynda tūryp jatyr. «Qan men terdı» oqyp, maqal-mäteldı sanaǧa tüigen Oksana «soŋǧy kezderı özımdı bırtürlı sezınıp jürmın. Orys qalpymnan qalyp baram, tıptı, orysşa söileuge ūialatyn bolyppyn» deidı. «Dos qyzdaryma barǧanda, şaidy toltyryp qūiyp berse, renjimın. Olarda senıŋ qazaq ekenıŋdı ūmytyp ketıppız dep külıp jatady.
Jurnalist bolǧan soŋ, köptegen jiyndarǧa barasyŋ, sonda bır söz qazaqşa aitylmaidy, bıraq kıleŋ qazaq otyrady. Barlyǧy orysşa, sol jaǧynan qynjylasyŋ» dep bazynasyn da bıldırdı. Bügınde Oksananyŋ ūly qazaq meketebınde bılım alyp jür.
«Men qazaqşa oilaimyn»
Aǧylǧan kölıkter, sabylǧan adamdar. Abyr-sabyr. Osy köptıŋ ışınde kele jatqan orystyŋ sary şaşty, kökköz qyzy da asyǧys edı. Sanasynda – bügıngı sabaqtyŋ tapsyrmalary. Ädemı qyz kenet eŋsegei boily er adamdy qaǧyp öttı. Dereu sypaiylyq tanytyp: «Keşırıŋız, aǧai, keşırıŋız» dep älek bolyp jatyr. Ol: «Eşteŋe etpeidı» dedı de, būrylyp jüre berdı. Bıraq ekı-üş qadam attaǧan soŋ, orys qyzynyŋ qazaqşa söilep tūrǧanyn tüsındı. Aŋ-taŋ. Qaita būrylyp: «Toqta, qaryndasym, bır sät aialda» dep älgı qyzdyŋ artynan jügırdı… Būl er adam sol kezde NTK telearnasynyŋ bıldei bır qyzmetkerı bolatyn. Al älgı qyz bügınde «Habar» arnasynyŋ jaŋalyqtar qyzmetınıŋ jürgızuşısı Iýliia Kuşnareva edı. Köşede kezdeisoq kezdesken sary qyzdyŋ qazaq tılın sonşa jetık meŋgergenıne taŋ qalǧan ol, ony telearnaǧa qyzmetke şaqyrady. Iýliianyŋ jurnalistika älemıne alǧaşqy qadamy osylai bastalǧan…
«Men Almatyda tuǧanmen, Jambyl oblysy Moiynqūm audanyndaǧy naǧaşy jūrtymda tärbielendım. Ol jer qazaqy auyl, al bız jalǧyz orys otbasy bolatynbyz.Üş jasymnan bastap qazaq balabaqşasyna bardym. Student kezımde jūrtpen «aty-jönım – Bibıgül Qazaqbaeva» dep tanysatynmyn. Qazır tanystarym «tılıŋ qazaq, özıŋ qazaqpyn deisıŋ, şynymen solai bolsa, ruyŋ qandai» dep qaljyŋdap jatady. Men olarǧa jaqsy jauap taptym. «Menıŋ naǧaşy äjemnıŋ jūbaiy – Jalaiyrdyŋ jıgıtı. Men sol kezde «Jalaiyrdyŋ qūdaşasymyn» dep qūtylamyn» deidı. Ol – qazaq tılınıŋ maiyn tamyzǧan jan. Älem men el jaŋalyqtaryn memlekettık tılde jetkızıp otyratyn bılıktı maman bos uaqytynda kıtap oqyǧandy, än tyŋdaǧandy jaqsy köredı. Tabiǧat aiasynda demalǧandy, saiahat jasaǧandy ūnatady. Är janrdaǧy kinotuyndylardy jıbermeidı. Otandyq süiıktı filmı – «Taqiialy perışte». M.Äuezovtıŋ «Abai joly» roman-epopeiasyn, Ä.Nūrpeiısovtıŋ «Qan men ter», I.Esenberlinnıŋ «Köşpendıler» trilogiialaryn jalyqpai oqi beredı.
«Men üşın ana tılım – qazaq tılı. Qazırgı taŋda orys tılı – ekınşı tılım. Köbınese qazaqşa oilaimyn. Tıptı, oiymnyŋ 90 paiyzy qazaqşa. Söitıp, kündelıktı ömırde qazaq tılın ǧana qoldanamyn. Soŋǧy kezderı menıŋ baiqaǧanym, özge ūlt ökılderınıŋ qazaq tılıne qyzyǧuşylyǧy artyp keledı. Mysaly, eŋ kışkentai jienım men siiaqty qazaqşa taza söilegısı keledı, qazır qazaq balabaqşasyna baryp jür. Sol siiaqty balasyna memlekettık tıldı üiretkısı keletın ata-analar da köbeiıp keledı», – deidı Iýliia aǧynan jarylyp.
Oŋtüstıktıŋ Oksanasy
Bügınde elımızde qazaqşany ana tılderınen artyq bılmese, kem bılmeitın özge ūlttyŋ ökılderı jeterlık. Solardyŋ ışınde, äsırese, suyrypsalma aqyn Nadejda Luşnikova, dombyramen qazaqşa ändı naqyşyna keltıre aitatyn Tatiana Burmistrova, äzerbaijan qyzy Asyly Osman syndy azamatşalarymyzdyŋ esımderın zor qūrmetpen atauǧa bolady.
Solardyŋ ızbasary, qazaqşany tuǧan tılımen teŋ därejede bıletınderdıŋ bırı – «Astana» telearnasynyŋ jürgızuşısı Oksana Peters. Kün saiyn otandyq telearnalardan jaŋalyqtar toptamasy berıledı. Jalpy, jaŋalyqtar toptamasynyŋ sättı şyǧyp, körermennıŋ köŋılınen oryn aluy eŋ aldymen diktorlarǧa bailanysty. Jasyratyn nesı bar, ärbırımız kün saiyn keşkılık uaqytta kögıldır ekran aldyna jaiǧasyp, jaŋalyqtarǧa zer salǧanda, eŋ aldymen aqparatty jetkızuşı tūlǧaǧa män beremız. Oksana būl üdeden bıtım-bolmysymen qosa tılınıŋ jatyqtyǧymen de şyǧady. Onyŋ qazaq tılın üirenuıne myna jaǧdai türtkı bolypty. Tuyp-ösken jerı – qaimaǧy būzylmaǧan qazaqtyŋ qainaǧan ortasy Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Sozaq audany Şolaqqorǧan auyly. Äkesı latyş, anasy orys. Ybyrai Altynsarin atyndaǧy mektepte oqyp jürıp altynşy orys synybynan jetınşı qazaq synybyna auysady. «Sabaqty köşe bolyp, körşıler bolyp, bärımız bırıgıp oqyǧanymyz esımde. Men tüsınbegen tūstarymdy däpterge türtıp, körşı üige jügıretınmın. «Maǧan myna bır jerın tüsındırıp berıŋızşı, onyŋ maǧynasy qandai» dep. Alǧaşqyda qyp-qyzyl şimaiǧa toly däpterlerımdı körgen kezde köz jasym köl bolatyn. Söitsem, eşteŋesı joq, ekı jyldan keiın synyptastarymmen bırdei söilep, sairap şyǧa keldım. Būl rette, ärine, ortanyŋ yqpaly zor demekpın. Mekteptı ylǧi beske, iaǧni üzdık bıtırdım. Ybyrai Altynsarin atyndaǧy orta mekteptıŋ mūǧalımderıne zor alǧysymdy jetkızgım keledı, ünemı rizaşylyq sezımmen eske alamyn ol kısılerdı. Käsıbi mamandar ǧoi. Ūstazdyq boryştaryn bırınşı kezekke qoiatyn. Adamgerşılıkterı mol, ärqaisysy äke-şeşemdei jaqyn, janaşyr bolyp kettı. Qazır otbasymyzda ekı tılde qatar söilesemız. Özımnıŋ orysşama qaraǧanda qazaqşamnyŋ jaqsy ekenın moiyndaimyn. Dostarymnyŋ barlyǧy derlık qazaqtar. Basymyz qosyla qalsa, än aitqandy jaqsy köremız. Maǧan Abaidyŋ qara sözderı men öleŋderı qatty ūnaidy» deidı qazaq tılın şeksız qūrmetteitın Oksana.
Bügınde el ışınde qazaq tılınıŋ qoldanys aiasy keŋeiıp, örıstep jatyr. «Memlekettı tanu – memlekettık tılden bastalady» dep bılgen özge ūlt ökılderı artyp keledı. Tıl syndyryp, eldıŋ igılıgıne jarap jatqandar Qazaqstannyŋ är qiyrynda da barşylyq. Bızdıŋ aitpaǧymyz, özge ūlt qyzdary qazaqtyŋ tılıne şyr-pyr bolǧany öz tılın ögeisıtıp, özge tılde şüldırlegen talai qazaqtyŋ namysyn oiatyp, sanasyna säule şaşsyn degen oi…
«Tılden artyq qazyna joq, tılden artyq qasiet joq» desedı halyq naqyly. Tıl bılgennıŋ arqasynda būlardyŋ eşqaisysy marapatsyz qalǧan joq. El arasynda bedeldı. Degenmen, bızdıŋ aitpaǧymyz basqa edı. Qazır bız sol qazaqşa sairaityn özge ūlt ökılderın özımızdıŋ “brendymyz” retınde körıp, ülken alqaly jiyndar bolǧanda solarǧa baiandama jasatyp, “Qazaq elınde tūrǧasyn, būl tıldı bılu – menıŋ paryzym” degen äbden taptauryn bolǧan sözderge riza bolamyz. Oǧan bärımız tūryp, qol şapalaqtaitynymyzdy qaitersıŋ. Osy elde tūrady ekensıŋ, nanyn jep, suyn ışedı ekensıŋ… Nege tılın üirenbeske… Kım bolsaŋyz da!
Erkejan SÄTIMBEK
