Qazaq äielı baqytty boluǧa laiyq!­­

Redaksiiamyzdaǧy kezektı döŋgelek üstel «Genderlık saiasat: qazaq äielınıŋ mındetı men rölı» taqyrybyna arnaldy. Qoǧamnyŋ är salasynyŋ ökılderı şaqyrylǧan būl basqosuda kelelı äŋgıme örbıdı.

Elımızde Memleket basşysynyŋ Jarly­ǧymen bekıtılgen Qazaqstan Respublika­synda 2006-2016 jyldarǧa arnalǧan Genderlık teŋdık strategiiasy bar. Al 2009 jylǧy jeltoqsanda «Erkekter men äielderdıŋ teŋ qūqyqtary men teŋ mümkındıkterınıŋ memlekettık kepıl­dıkterı turaly» Zaŋ qabyldanǧan. Pre­zidenttıŋ janyndaǧy Äielder ısterı jäne otbasylyq-demografiialyq saiasat jönındegı ūlttyq komissiia öz jūmysynda osyndai qūjattardy basşylyqqa alady. Atalǧan qūjattardaǧy mındetteme­lerdı jüzege asyru şeŋberınde Äielder köşbasşylyǧy mektepterınıŋ res­pub­li­kalyq jelısı qūrylyp, oǧan res­publikanyŋ barlyq oblystarynan 60-qa tarta ükımettık emes ūiym atsalysyp keledı.

Aita keter jait, Strategiialyq qūjatta äielderdıŋ şeşım qabyldau deŋgeiın 30 paiyzǧa jetkızu mındetı qoiylǧan. Al «bügıngı taŋda bilıktegı äielderdıŋ ülesı bar bolǧany 10 paiyz ǧana» deidı «genderlık saiasatşylar».

Desek te, «Astana aqşamy» gazetınıŋ redaksiiasynda ötken döŋgelek üstelde osy atalǧan mındetter mülde jaŋa qyrynan talqylandy. Onyŋ qazaqtyŋ salt-sanasymen ündestıgı, qazaq qoǧamyna bererı jäne bolaşaq üşın maŋyzdylyǧy paiymdaldy.

N.BAIYRBEK: Keibır derekterge qaraǧanda, Resei – äielderdıŋ er azamattarmen teŋ qūqyly boluy degen mäselenı bırınşı bolyp za­ŋyna engızgen elderdıŋ bırı. HH ǧasyrdyŋ alǧaşqy jar­tysynda-aq būl mäsele SSRO Kon­sti­tu­siia­synyŋ 122-babynda körsetılgen…
Aita ketetın närse, Reseidıŋ özınde äiel teŋdıgı mäselesın aldymen anarhister kötergen. Olar qoǧamda äielderdıŋ üi şaruasy men bala tärbiesınen bosap, qoǧam tırşılıgıne aralasqanyn, erıktı bolǧanyn talap etken edı. Osy tūs­ta Kniaz Petr Kropotkin: «Äieldı bosatu – olarǧa universitetterdıŋ, sottyŋ, parlamenttıŋ esıgın aşu emes, ol tek balasyn tärbielep, üi şarua­symen ainalysa jürıp, qoǧam­dyq ömırge de aralasuyna müm­­kındık tuǧyzu. Öitkenı, üi şa­rua­synan, as üiden müldem ket­­ken äiel ol mındettı bärıbır bö­ten bır äieldıŋ moinyna asyp qoia­dy» degen eken… Nesın jasyra­myz, bügıngı künı qyzmetın de jasap, balasyn da tärbielep, otba­synyŋ da ūiytqysy bolyp jürgen äielderdıŋ tırlıgı erlık bolyp kö­­rı­nedı. Oǧan da dauymyz joq.
Äitse de, sızdermen äŋgımenı tö­tesınen bastaǧymyz kelıp otyr. Äieldıŋ qairatkerlıgı elıne qandai paida äkeledı? Jalpy, äiel otany üşın ne ıstei alady? Svetlana apai, äŋgımenı sızden bastasaq…

S.JALMAǦAMBETOVA: Būl mäselenı talqylaǧanda aldymen Qa­zaqstannyŋ erekşelıgıne toq­taluymyz kerek dep oilaimyn. Jalpy bız jerı bai, bıraq, hal­qynyŋ sany az memleketpız. Eko­no­mikasy damyǧan aldyŋǧy qa­tarly otyz eldıŋ qataryna kırudı maqsat etıp qoiyp otyrmyz. Oǧan jetu üşın jūmys küşı qajet. Öz uaqytynda būl mäselenı är memleket ärtürlı şeşken. Fransiia, Germaniiany alsaq, olar syrttan jūmysşylar tartty. Aitalyq, Germaniia türıkterdı, Fransiia Afrika azamattaryn äkeldı. Al, endı Skandinaviia memleketterı būny müldem basqaşa şeştı. Olar jūmysqa özınıŋ halqyn tartty. Ekonomikasyn ösıru üşın üide otyrǧan adamdardy, äielderdı, älı täjıribesı joq jastardy, tıptı, zeinetkerlerdı yntalandyryp, olardyŋ jūmys ısteuıne müm­kındık tuǧyzdy. Bügın salystyryp qarasaq, būdan ūtqan. Öitkenı, Fransiia memleketınde türlı şie­lenıster bolyp jatyr. Baiaǧy syrt­tan kelgender öz jaǧdaiyna riza emes, sondyqtan «jalaqymyz tö­men, bızdıŋ qūqymyz taptalyp jatyr» dep, jiı bas köterıp jür. Jer­gılıktı halyqpen tüsınısuge tyrysyp jatqan joq. Al Skandinaviiada eş­qan­dai şielenıs joq, bärı tynyş. Öit­kenı, olar syrttan eş­kım­dı äkel­gen joq. Son­dy­qtan, qazırgı genderlık saia-sat turaly aitqanda bız mūny adamnyŋ jynysyna, ūltyna, jasyna qaramastan, teŋqūqyqty türde jūmys ıstep, elınıŋ damuyna üles qosuyna mümkındık tuǧyzu joly dep tüsınuımız kerek.
Jaŋa dūrys aityldy, äielder otbasyna qarap, bala tuyp, tär­bieleudı de ūmytpai, qoǧamǧa da belsendı aralasuy qajet. Bızde jalpy «genderlık saiasatqa qarsymyz» deitın azamattar bar. Mysaly, menıŋ bır ınım «genderlık saiasat degen doly qatyndardyŋ bilıkke ūmtylu üşın oilap tapqany» dei­dı. Bıraq bız olai qaramauymyz kerek. Elımızdıŋ barlyq azamatynyŋ ortaq müddesı – el ekonomikasyn ösıru, täuelsızdıgımızdı baiandy etu, genderlık saiasat osy maqsatta barlyq azamattyŋ elıne qyzmet etuıne mümkındık tuǧyzuy dep bıluımız qajet. Özderıŋız bılesızder, bızdıŋ Elbasymyz jūmys ıstep jürgen äielderdıŋ bala tuuyna, bala baǧyp, üş jyl üide otyruyna jaǧdai jasatyp jatyr. Bosanǧan äielder bır jyl boiy üide balasynyŋ janynda otyryp, jalaqysynyŋ 40 paiyzyn ala alady. Äielderdı balasyn da tuyp, jūmysqa da aralasuǧa bız osylai yntalandyryp otyrmyz. Būl – bırınşı jaǧdai. Ekınşı jaǧdai, bız jalpy Konstitusiiamyzda zaiyrly, qūqyqtyq azamattyq memleket qūramyz dedık. Olai bolsa, mäsele äielderdıŋ bärınıŋ bas salyp, bilıkke ūmtylyp, basqaru organdarynda otyryp aluynda emes, barlyq azamattarymyzǧa bırdei mümkındık tuǧyzuymyz kerek.

B.NAURYZBAEVA: Bızdıŋ ko­mis­siianyŋ basqosuynda bılım, den­saulyq saqtau sekıldı türlı äleu­mettık mäsele qozǧalady. Onda ärtürlı pıkırler aitylatyny da ras. Men jaǧdaidy myna bır mysalmen ǧana tüsındırgım keledı. Qazır, mysaly, Astanada 70 balabaqşa bolsa, so­lar­dyŋ bärınıŋ meŋgeruşılerı – äiel­der. Odan keiın qalada 70 mektep bar, sonyŋ 20-synyŋ basşysy ǧana er azamattar da, qalǧanynda – äielder. Al, orta käsıptık mektepterge qarasaq, 10 memlekettık kolledjdıŋ 9-ynyŋ basşysy er kısı de, bıreuınıŋ basşysy ǧana äiel adam. Al, respublika boiynşa joǧary oqu oryndarynyŋ bärınıŋ rektorlary – er kısıler.
Al, bıraq reitingısıne qara­ǧanda, äielder basqaratyn mektepter köbınese alǧa şyǧyp otyr. Iаǧni, äiel adam basqarǧan mektepter bılım sapasy, tärbiesı sekıldı barlyq körsetkışter boiynşa jaqsy oryndarǧa ie.
Jalpy, äiel – ana. Ol bala tabady, tärbiege köbırek köŋıl böledı. Otbasynda da barlyq mındet äiel­dıŋ moinyna jüktelgen. Sız­der­de qalai ekenın bılmeimın, bızde, mäselen anda-sanda bırdeŋe bola qalsa, otaǧasy «senıŋ tärbieŋ» dep şyǧa keledı. Al şyn mänın­de otbasynda äke de, ana da bala tär­bie­sıne aralasuy qajet qoi. Ūlǧa – äke, qyzǧa – ana ülgı degendei… Öz basym balabaqşa, mektepterde äielderdıŋ basşy boluy zaŋ­dy dep oilaimyn. Öitkenı, olar otba­synda da, qoǧamda da – tärbie­şıler. Balamen tıl tabysa bıledı. Al direk­tory er kısı bolyp keletın mektep­terden görı äiel basqa­ratyn mektep­terdıŋ nege ozyq bolyp keletının men aita almaimyn.

N.BAIYRBEK: Endeşe, mūnyŋ sebebın psihologtan sūrap köreiık.

L.QOIŞİEVA: Negızı, bala tärbiesınde, Balsūlu apaiymyz aityp ötkendei, ananyŋ rölı basym. Ana balany meiırımdılıkke, tazalyqqa, ūqyptylyqqa üiretedı. Al, bala boiyna ötkırlık, qatal­dyq, ūstam­dylyq äkeden daridy. Son­dyqtan da, köp jaǧdaida äkesı joq, jartylai otbasynda ösken balalar ūiaŋ, jūmsaqtau bolyp keledı. Ondai balalardy sport­qa qatys­tyru arqyly ışkı ruhyn köteruge bolady. Al äiel basqaratyn mektepter bılım, tärbie, basqa da tärtıpterı jaǧynan alǧa şyǧyp otyrsa, mūny osylai äiel-ananyŋ yqpaly arqyly tüsındıruge bolady.
Jalpy, qazır memlekettık qyz­met­terde äielder köp. Soŋǧy jyl­dary äielderdıŋ qyzmetke ūm­tylysy öte joǧary ekenı bai­qalady. Bıraq, baiqaitynym, osyndai qyzmetke ūmtylǧan äiel­derdıŋ otbasynda bala tärbiesı bosaŋsyp jatady. Köpşılık jas kelınşekter qarajaty jetıs­pegennen bolar, bala baǧatyn adam­dy Qyrǧyzstan, Özbekstan sekıl­dı syrt elderden alyp keledı. Tö­leitın aqysy arzandau bolǧany üşın. Şyn mänınde, bız balanyŋ erteŋ psihologiiasy, ıs-qimyly, jürıs-tūrysy, mınez-qūlqy – tügel sol janynda bolǧan adamǧa tartyp ketetının eskere bermeimız. Äsırese, balaǧa ekı-üş jasynda kım qarasa, bala sodan köp närse alady. Osy jaǧynan bızde kemşılıkter bolyp otyr. Bızge bala baǧuǧa tym bolmasa orta käsıptık bılım alǧan sauatty, bılımı bar arnaiy mamandar qajet.

S.JALMAǦAMBETOVA: Negı­zınde, otbasynyŋ qarjylyq jaǧ­daiy jaqsy bolsa, arnaiy maman­dar jaldap aluǧa bolady ǧoi. Bū­ryn­ǧy kezde Reseide de arnaiy Fran­siiada oqyǧan, şet tılderın bıle­tın bılımdı, tärbie de bere ala­tyn gubernant äielder bolǧan.

L.QOIŞİEVA: Mıne, osy jaǧy qazır bızde aqsap jatyr. Sodan keiın qazırgı kezde qoǧamdyq ortada belsendı dep maqtasaq ta, köptegen qyz-kelınşekterımızdıŋ temekı şegu, ışkılık ışu sekıldı jaǧymsyz ädet­terge boi aldyryp jatqany da jasy­ryn emes. Psiholog retınde maǧan, mysaly, qaryndasynyŋ, äp­ke­sınıŋ nemese jūbaiynyŋ osyn­dai jaǧdaiyn aityp, äieldı ja­man daǧdydan qalai qūtqaruǧa bo­la­dy degen mäselemen kelıp ja­ta­tyn­dar köp. Sondyqtan, osyndai keleŋsızdıktermen küresetın ortalyqtar kerek. Öit­kenı, qyzdarymyz ben jas analary­myz­dyŋ osyndai jaman ädetke boi aldyruy elımızde köptegen otbasynyŋ ydyrauyna sebep bolyp otyr. Statistikaǧa süiensek, qazır jas otbasylardyŋ alpys paiyzy ajyrasyp jatady eken. Zaŋdy nekenı būzbasa da, tıl tabysa almai, ekı bölek tūryp jatqan jastardy da körıp jürmız. Men äielder mäselesımen ainalysatyndar osy jaǧyn da eskerse eken deimın. Öitkenı, Europa elde­rınde ajyrasamyz dep sotqa aryz­danyp kelgenderge ekı ai uaqyt beredı. Söitedı de, arnauly psiho­log­tardyŋ treningterıne qatys­tyryp, olarmen äŋgıme jür­gızedı. Osyndai jūmystardyŋ nätije­sınde nekenı būzu talabymen kelgen jastardyŋ teŋ jartysy aryzdaryn qaityp alady eken. Bızge osy närse jetıspei tūr.

B.NAURYZBAEVA: Menıŋ psi­hologqa sūraq qoiǧym kelıp otyr. Äiel adamnyŋ boiyndaǧy lider­lıktı, jetekşılık qabılettı qai kez­den bastap baiqauǧa bolady?

L.QOIŞİEVA: Jalpy, baiqai bılsek, adamnyŋ erekşe qabıletı bala künınen bılınıp tūrady. Bala balabaqşaǧa barǧan uaqyttan bastap onyŋ nege ikemdı ekenı körınedı. Mysalǧa, kışkentai bala balabaqşada, top ışınde jü­rıp özınıŋ zattaryna ie bolyp, özı­nıŋ bokalyn, özınıŋ kiımderın bö­lek ūstap, özınıŋ būryşyn jasap jüruge talpynatyn bolsa, ol da balanyŋ boiyndaǧy bır jetek­şılık qabılettıŋ bar ekenın kör­setedı.

* * *

N.BAIYRBEK: Äielderdıŋ ja­laqy­sy tömen äleumettık salalarda, atap aitqanda, negızınen, bı­lım jäne densaulyq saqtau salasynda qyzmet etetını anyq bolyp otyr. Būl, äielderdıŋ tabysy er azamat­tardykıne qaraǧanda tömen ekenın körsetedı.
Äzırge būl taqyrypty ja-uyp, qazırgı jürgızılıp otyrǧan genderlık saiasatqa oiyssaq. Bügıngı genderlık saiasattyŋ basty közdep otyrǧany ne? Būl salada nege basymdyq berılıp otyr?

S.JALMAǦAMBETOVA: Bızde Prezidentımızdıŋ özı qol qoiǧan genderlık strategiia bar. Ol 2016 jylǧa deiıngı uaqytty qamtidy. Onda bırneşe baǧyt bar. Solardyŋ bırı – äielderdıŋ ekonomikalyq jaǧdaiyn köteru. Osy jerde aita keteiın, äielderdıŋ zeinetaqy jasyn 63-ke ūzartu äielderdıŋ müddesı üşın jasalyp otyr. Öitkenı, äielder qazır 58 jasta zeinetke şyǧady. Al mūndai qysqa uaqyt olardyŋ özıne qajetınşe zeinetaqy jinap aluyna mümkındık bermeidı. Bızde äielder orta eseppen 72 jas ömır süretın bolsa, olardyŋ tabysy osy jasqa deiın eseptep, bölgende az bolyp qalyp otyr. Onsyz da äielder ailyǧy az bılım, densaulyq salasynda ısteidı. Onyŋ syrtynda äielder jas şaǧynda bala tabady, bır-ekı jyl bala kütımımen üide otyrady. Ol kezde zeinetaqy qoryna aqşa audarylmaidy. Sondyqtan, zeinetaqy jasyn köteru kerek dep jatyr. Ol endı basqa mäsele. Menıŋ aitqym kelıp otyrǧany, äielderdı tek qana bılım salasy men densaulyq saqtau salasymen şektelmei, jalaqyny köbırek töleitın ekonomikanyŋ basqa salalaryna da aralastyru kerek. Äielderdı mūnai, qarjy salalaryna tartqan dūrys. Ekınşıden aitqym keletını, äielderdıŋ saiasatqa da aralasqany jaqsy. Ol, ärine, negızgı mındet emes. Bıraq, äielder ülken şeşımder qabyldanyp jatqan jerde boluy kerek. Öitkenı, äiel men er­kektıŋ psihologiiasy ärtürlı. Er azamattar, jaŋa psiholog aityp ötkendei, jauynger, qataŋ mınezdı bolyp keledı. Al äielder basqa jaǧynan oilaidy. Mysaly, men deputat retınde özım äiel adam bolǧandyqtan, kez kelgen mäselenı bırınşı äleumettık tūrǧydan qarastyramyn. Bala men anaǧa, otbasyna, zeinetkerlerge būl mäsele qalai äser etedı dep oilastyryp alamyn. Şyn mänınde, Parlamentte äielder bolmasa, äleumettık jaǧdai sirek qaralatyn edı.

T.JANMŪRZİNA: İä, er azamattar keibır närsenı körmeidı ǧoi, tıptı, ūsaq-tüiek dep qaraidy.

S.JALMAǦAMBETOVA: İä, olardyŋ tabiǧaty sondai. Al būnyŋ bır ǧana mysaly, jalpy älem tarihyna zer salǧanda, kez kelgen soǧysty aşatyn – er adamdar ekenın bılemız. Äielder bileitın elderde köbıne mäsele beibıt jolmen şeşılgen.
Sol sekıldı, äielderdıŋ saiasatta, bilık qūramynda bolǧany elde ana men balaǧa jaǧdai jasap, qariialardy kütu, sonymen qatar, er azamattardyŋ da densaulyǧyn kütu sekıldı közge bırden körınbeitın, bıraq erteŋgı kün üşın öte maŋyzdy mäselelerdı şeşu üşın kerek. Qazır bärımızge belgılı, bızdıŋ er-azamattardyŋ jasy öte qysqa. Memlekette ana men bala ortalyǧy sekıldı er adamdardyŋ densaulyǧyn da zertteitın ortalyq aşu qajet dep oilaimyn.

* * *

N.BAIYRBEK: Genderlık saiasatty bız köbımız batystan kelgen saiasat dep bıletınımız anyq. Bıraq, fransuz ziialylarynyŋ özı būǧan syn közben qaraǧan. HIH ǧasyrdaǧy fransuz oişyly Aleksis de Tokvil «Amerikadaǧy demokratiia» degen traktatynda: «Äielder men er azamattardyŋ teŋ­dıgın ǧana emes, olardyŋ jalpy bır­dei bolǧanyn közdeitınder bar. Olar äiel men er adamdarǧa bır­dei qūqyq berıp, ekeuıne bırdei, ortaq mın­det jükteidı. Iаǧni, äiel­der men erkekterdıŋ bırdei jū­mys ıstep, bırdei auyrtpalyq köte­ruın dūrys dep esepteidı. Şyn mänınde, olardyŋ būl maqsa­ty qoǧamdy ekı jaqty daǧdarysqa ūşyratady. Näzık, älsız erkekter men süikımsız, jaǧymsyz äielder qalyptastyrady» deidı… Bar­şa­myzǧa belgılı, qazır bızdıŋ aldy­myzǧa qoiylǧan mındetterdıŋ ışınde bilık oryndarynyŋ 30 paiyzyna äielderdı tartu kerek degen jospar bar. Bıraq, qandai da joldarmen bilıkke qol jetkızıp otyrǧan äielderdıŋ bärı Svetlana Jaqiiaqyzy sekıldı maqsatker, jıgerlı dep aita almaimyz. Bır ǧana mysal retınde, ūiat ta bolsa, öt­ken jyldarda Mäjılıste otyryp: «köp äiel alu mäselesın kötersek, äielderdıŋ de bırneşe küieuge şy­ǧuǧa mümkındık jasaluy kerek» degen oiyn ırıkpegen eks-deputat Baqyt Syzdyqovany aituǧa bolady. Nemese basqa da ana taǧdyry, bala taǧdyry tūrǧysynda qatal, qatygez közqaras ūstanǧan deputat apailarymyz…
Sūraiyn degenım, bilıkke äiel­derdı tartu tūrǧysyndaǧy jospardy oryndauǧa tyrysamyz dep bız bilık qūramynda quyrşaq tūlǧalar qalyptastyryp jatqan joqpyz ba?

S.DOSJAN: Äŋgımenı bügın «äiel qairatkerlıgı qoǧamǧa qan­dai paida äkeluı mümkın» dep bas­ta­dy­ŋyzdar ǧoi. Men, mysaly, Parlament Mäjılısınıŋ apparatynda jūmys ısteimın. Aldyŋǧy şaqyrylymda Mäjılıste 18 deputat bolǧan edı. Genderlık saiasatpen «bilıktegı äielderdı köbeitu kerek» dep, olardyŋ sanyn 26-ǧa jetkızıp otyrmyz. Būdan bölek 3-4 ministr, bırneşe vise-ministr äielder bar. Jalpy memlekettık qyzmettegılerdıŋ 60-70 paiyzy – äielder. Al, oqu-aǧartu, bılım salasynda, tıpten olardyŋ ülesı 80 paiyzdan aspasa, kem emes. Menıŋ aitqym keletını, jalpy qazaq qoǧamynda eşqaşan äielderdı kemsıtu, olardy er adamdardan tömendetu bolǧan emes. Tarihta aty qalǧan Domalaq ana, Qaraşaş ana, Begım ana esımderı soǧan dälel. Tıptı, mynau 1941-1945 jyldardaǧy soǧys kezınde de Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn alǧan ekı-aq äiel bolsa, sonyŋ ekeuı de – bızdıŋ qazaq qyzdary. Äliia men Mänşük. Sol sekıldı, äiel atymen atalatyn rular qanşama! Ru ūrandaryna ainalǧan äielder qanşama! Al, olar turaly aŋyz-äŋgımeler tolyp jatyr. De­mek, bızdıŋ qazaq qoǧamynda eşqa­şan äielder şettelmegen. Tıptı, mū­syl­man dını – islamda da solai. Qūran­da, mysaly, «qolbasy­lyq­ty äielge mūrat etpedım» degen söz bol­ǧanymen, äielder qyzmet ıs­te­mesın, qoǧammen, elmen şaruasy bol­masyn, üide otyrsyn degen söz ja­zyl­maǧan. Äielge ondai tyiym joq.

N.BAIYRBEK: İä, Qūran Kärım­nıŋ özınde Saba degen äiel basqar­ǧan eldıŋ qalai damyǧany jaqsy ja­ǧynan baiandalǧan ǧoi.

S.DOSJAN: Rasynda, bızdıŋ dını­mız äieldıŋ qoǧamdyq qyzmetıne tübegeilı tyiym salmaǧan. Al bıraq dınımızdıŋ asyl bolǧany sonşa, äielderdı qandai jaǧdaida da qamqorlyqqa alyp, olarǧa jaǧdai jasaudy būiyrady. Qazır bız äiel­derdıŋ qoǧamǧa qandai paida keltıretının aityp jatyrmyz. Ol dūrys. Bıraq, men äieldı Qūdai äiel etıp jaratqandaǧy onyŋ moinyna artylǧan eŋ ülken paryzy – ūrpaq jalǧastyru, ömırge säbi alyp kelu, bala tärbielep, otanasy atanyp, otbasyn saqtap qalu, ūrpaqtar sabaqtastyǧyn jalǧau der edım. Ol qanşa qarajaty bolyp, bolmysyn özgertuge tyryssa da, er azamattardyŋ qolynan kelmeidı. Ony eşkım qoldan jasai almaidy. Sondyqtan, qoǧamda äieldı qanşa biık kötersek te, oǧan qandai bostandyq berıp, qanşa qyzmetke qoisaq ta, onyŋ ana bolyp qaluy – mındet! Qazır Koreiada äiel adam prezident boldy dep, el quanyp jatyr. Özım jazuşy bolǧan soŋ ylǧi da äielder taqyrybyn zerttep, qarap jüremın. Sonda baiqaǧanym, jalpy adam qai kezde de mūndai bilıkke, biıkke qūrbandyqsyz jetpeidı eken. Al äielder negızınen otbasyn, äiel baqytyn qūrban etedı. Tıptı, äieldıŋ otbasy boldy degenmen de, otbasyndaǧy tärbie qoldan şyǧyp ketıp jatady. Jaŋaǧy Koreia Prezidentınıŋ ömır jolymen de tanystym. Ol beişara äieldıŋ de tört qūbylasy tügel dep aita almaimyn. Äkesınıŋ atyn şyǧaramyn dep, onyŋ da körmegen qiyndyǧy, ötpegen joly joq eken. Osy jolda közdegenıne jetu üşın tūrmysqa şyqpai, otbasyn qūr­mai, äiel­dık baqytty qūrbanǧa şalǧan. Son­dyqtan, otbasynyŋ ūiyt­qysy bolyp qalyp, ana atanyp, ūrpaq tärbielep, baqytty äiel bolyp qalu üşın äielge kere­gı qyzmet emes. Bız köbımız keŋes­tık kezde «al endı erkektermen teŋ boldyŋdar» dep, äielderdı nauqan­şyldyqpen, josparly türde är salaǧa aralastyrǧanda qyzmetke keldık. «Rauşan kommunist» sekıldı dünieler tuyp, äieldıŋ, tıp­tı, traktor jürgızıp, kombain ai­dauyna da jol berdık…
Dūrysy, mümkındıgınşe äiel ot­ba­sy baqytyn bırınşı kezekke qoiuy kerek. Al, memleket tarapynan şyny­men äielge jaǧdai jasap, olar­dy baqytty etkımız kelse, äiel­ge dūrystap järdemaqy tölep, olar­dyŋ alaŋsyz bala ösıruıne müm­kındık tudy­ruymyz qajet. Sodan keiın zeinetaqy reformasy turaly da menıŋ oiym bölek. Me­nıŋşe, äielge dūrys zeinetaqy alu mümkındıgın tudyru kerek eken dep, olardy 63 jasqa deiın qinap jūmys ıstetıp qoiu dūrys emes. Äieldıŋ aǧzasy men er adamnyŋ aǧzasy ūqsamaidy. Olardyŋ tırşılıgı onsyz da auyrtpalyqqa toly.

T.JANMŪRZİNA: Rasynda, men de genderlık saiasattyŋ baǧyttaryn anyqtau üşın, ony tereŋırek talqyǧa salyp alu kerek dep oilaimyn. Al, bız köbıne äieldıŋ şynymen bilıkke aralasqanyna köbırek köŋıl bölıp jürmız. Şyn mänınde qazaq qaşannan qyzdy qadırlegen. Öitpese, äielderge arnalǧan Gauhar ana kesenesı, Domalaq ana, Aişa bibı eskertkış-keşenderı bolmaǧan bolar edı. Öitpegende äiel atymen atalatyn Abaq-kerei, Qyzai, sekıldı rular da bolmas edı. Būlardyŋ bärı – sol analardan taraǧan äuletter. Ana atymen atalǧan rular. Demek, qai kezde de qazaq qoǧamynda qyz-kelınşekter, analar öz ornyn ala bılgen. Tıptı, aqyly men köregendılıgı kelısken äielderge el jügınıp, olar öz ortasynda bi de bolǧan. Äielder qajet kezde atqa da qonǧan, el de basqarǧan. Bıraq, «genderlık saiasat» degen jalǧan ūrannyŋ küşımen, «äiel» dep kötermeleumen emes, özınıŋ qabılet-qarymymen, aqyl-parasatymen, bılımımen jetken ol biıkke. Eşkım batystan kelıp, jinalys ötkızıp, olarǧa qandai boludy üiretpegen. Özın-özı moiyndatqan. Sondyqtan, men de genderlık saiasattyŋ basymdyqtaryn älı de naqtylau kerek, qajettılıkke säikestendıru qajet dep oilaimyn. Äiel mäselesıne kelgende bızdıŋ özındık jolymyz bar. Äiel, bala tärbiesı degende bız özımızdıŋ halyqtyŋ qalyptasqan salt-sanasy men dästürıne süiengenımız abzal.
Mysaly, qazır balalar tärbie­sıne tek qana äielder jauapty bolyp otyr. Ūldarymyz ananyŋ ǧana tärbiesın körgen soŋ, älsız, ūiaŋ, qyzmınezdı bolyp bara jatyr. Sondyqtan, bız erkekter mäselesın köteruımız kerek. Al qazır «äiel, äiel» dep, äielderdı qoldan kö­te­rıp, kei jaǧdaida er azamat­ta­ry­myzdyŋ eŋsesın basyp ūstauǧa tyrysyp jatqan siiaqtymyz. Köp äielder, mysaly, treningterge, seminarlarǧa qatysyp, özderın özgertuge tyrysyp jür. Basşy boluǧa ūmtylyp, öz boiyna qoldan liderge tän sipat engızıp baǧuda. Būl şynynda, jaŋaǧy fransuz oişyly aitqandai, äielderdı jaǧymsyz mınezge üiretıp jatyr.

S.JALMAǦAMBETOVA: Şynynda da, bızdıŋ er azamattarymyz būryn basqaşa bolǧan ǧoi. Syrtqy tırlıktıŋ bärın solar jasap, suyqta jürıp, at üstınen tüspei, mal baǧyp, otbasyn qamtamasyz etıp, qairat­tylyq tanytqan. Olardyŋ sol tır­lıgı er azamatqa tän mınezın de şyŋdap otyrǧan siiaqty. Al qazır bızde ondai şarua joq. Er aza­mat­ta­rymyz jūmysqa baryp keledı de, üide jatady. Qara küştı qajet etetın jūmys joq olarda. Al bala tär­biesı şynynda qazır äiel­derdıŋ ǧana yqpalymen jürıp jatyr. Üide tär­bieleitın – ana, bala­baqşada tär­bieşıler taǧy da – qyz-kelınşekter, mektepte oqytatyn taǧy da – näzıkjandylar. Būdan soŋ ūl balalar qandai bolyp ösedı? Olarǧa tıptı jıgerlılık, qai­rat­tylyq ülgısın körsetetın adam qalmai bara jatyr.
Bız «äkeŋ kele jatyr» dese, tynyş otyra qalatyn, äkeden aiaq tartatyn balalar bolyp öskenbız. Qazaqtyŋ salty boiynşa, er azamat – üidıŋ qojaiyny, sonyŋ sözı zaŋ bolǧan. Osy dästürdı jaŋǧyrta bılgen jön.

B.NAURYZBAEVA: Ökınışke qa­rai, äke tıpten bala tärbiesıne kı­rıs­peidı ǧoi qazır.

S.JALMAǦAMBETOVA: Son­dyq­tan, mektepterge er-azamat­tardy tartu kerek. Mūǧalımder arasynda er kısıler köp bolǧany dūrys. Al qazır bızde deneşynyqtyru men fizika pänı bolmasa, qalǧanynyŋ bärınen äielder sabaq beredı. Er azamattardy mektepke tartu üşın, menıŋşe, bırınşı mūǧalımderdıŋ jalaqysyn köteru kerek. Olar öz­derınıŋ otbasyn asyrai alatyndai jaǧdaida bolsa ǧana mektepte jūmys ısteidı. Odan keiın äkenıŋ, äsırese, er balalardyŋ tärbiesıne jauapty ekenın üide de sezdırıp otyrǧan dūrys.

B.NAURYZBAEVA: Rasynda da, mektepke er azamattardy tartu qazırgı eŋ bır qiyn mäsele bolyp otyr. Al Türkiiada, baiqasaq, mūǧalımderdıŋ teŋ jartysy er kısıler.

T.JANMŪRZİNA: İä, gender degen äiel men er azamattardyŋ tepe-teŋdıgı bolsa, sol tepe-teŋ­dıktı myqty bolsaq, mektepterde ornataiyq!

S.DOSJAN: Qazırgı qoǧamda er azamat­tardyŋ balajandylyǧy az siiaqty. Otbasylardyŋ ajyrasuy da osydan, bala taǧdyryn oila­maudan bolyp otyr. Al auyrtpa­lyq­tyŋ bärı mūndaida äieldıŋ moinyna tüsedı. Üide bala baǧyp, tün ūiqysyn tört böletın de – äiel. Joqtan bar jasap, tamaǧyn äzırlep, üidıŋ berekesın kırgızıp oty­ratyn da – äiel. Tuǧan-tuys, el-jūrtpen syilastyqty saqtap, bärı­nıŋ köŋılın tauyp, bäiek bolatyn da – äiel. Şynynda, üidıŋ de, eldıŋ de bar auyrtpalyǧy äieldıŋ moinynda. Keide osy äieldı adam aiaityndai. Bazarda jürgen – äiel. Jūmy­syn da ūqypty ıstep, üiınıŋ de şyraiyn keltırıp otyrǧan – äiel. Keide osy täuelsızdıgımızdı saqtap qalǧan da bızdıŋ äielder ǧoi dep oilaimyn. Öitkenı, olar eşqaşan jylaǧan joq. Qajet kezde qap arqalap, bazarǧa da şyǧyp kettı. Sonda da olar eldıŋ ırgesı tynyş bolsa eken, balam taŋerteŋ tösegınen külıp oiansa eken dep tıledı. Osy arman jolynda barlyq qiynşylyqqa şydap kele jatyr. Sondyqtan, äieldıŋ eŋbegın qaşan da aituymyz kerek. Al, er azamattar olarǧa qolǧabys etuden arlanbaǧany dūrys.

* * *

N.BAIYRBEK: Han Kenenıŋ qaryndasy Bopai hanşaiym aǧa­symen bırge otarşyldyqqa qar­­sy küresterge şyǧyp, jauynger atan­ǧan desedı. Tıptı, 1837 jyly Kene­sary Resei otarşyldyǧyna qarsy aşyq küreske şyqqanda, Bopai hanşaiym özınıŋ qaiyn jūr­tyn ügıttep, qūl­dyqqa könbeuge, tıze qosyp, bas köteruge şaqyrǧan eken. Ol özı alty bala süigen. Al­ty balasyn da jauyngerlık ruh­­ta tärbielep, özımen bırge şai­qas­­tarǧa ertıp aparyp jürgen desedı… Sol sekıldı, Qarakerei Qaban­bai batyr­dyŋ jan jary – Gauhar ana. Ol da erımen bırge qauıp-qaterı köp joryqtarǧa attanyp, taban­­dylyq tanytyp ötken… Jal­py, qazaq qyz­­darynyŋ boiynda sūlulyq pen näzıktık qana emes, qai­­rat­­ker­lık, batyldyq ta bar. Jel­toqsan oqi­ǧasy kezınde de taisalmai, alǧa şy­ǧyp, tıptı, türmenıŋ özınde «jıgıt­ter, qoryqpaŋdar, bız sen­dermen bırgemız» dep, körşı kame­ra­daǧy jıgıtterge jıger berıp otyr­ǧan bızdıŋ qazaq qyzdary dep jatady…
Al bügıngı qazaq qyzdarynyŋ beinesı qandai? Mūǧalımderınıŋ 80 paiyzy äiel bolyp keletın mektepter oquşylardy patriottyq ruhta tärbielei alyp otyr ma? Bılım basqarmasynyŋ ökılınen sūrap köreiık.

M.AQMOLDAEVA: Balsūlu Mūz­aparqyzy aityp ketkendei, rasynda, mektepterımızdegı mūǧalımderdıŋ basym köpşılıgı – äielder. Er azamattar mektepke jūmysqa tūrsa da, jalaqynyŋ azdyǧyna şydai almai, ketıp qalyp jatatyny ras. Öitkenı, jaŋadan bastaǧan mūǧalımderdıŋ jalaqysy 30-40 myŋnan aspaidy.
Balabaqşalarymyzda tärbie­şılerdıŋ bärı – analar. Olar bıraq täulıgınıŋ jartysyna juyǧyn jū­mysta ötkızetın bolsa da, şydam­dylyq tanytyp keledı.
Jalpy, balabaqşalar men mektepterde tek qana äiel adamdar ıstegen soŋ, patriottyq tärbie älsırep jatyr dep aita almaimyn. Öitkenı, olardyŋ osy salada qyzmet ıstep, qiyndyqtarǧa şydap baǧuynyŋ özı olardyŋ boiyndaǧy patriottyq sezımın körsetedı. Ol sezımdı ūstazdar balalarǧa darytuǧa tyrysady. Qazır bılım salasynyŋ qyzmetkerlerı balalardy erlıkke, ūlt­jandylyqqa tärbieleu üşın nebır ıs-şaralar ötkızıp jür. Ataq­ty ja­zuşylarmen, saiasatkerlermen kezdesuler ūiymdastyrady. Tür­­lı baiqaular, merekelık keşter, ta­nym­dyq sabaqtar jürgızedı. Onyŋ syrtynda, barlyq mektepte negızınen sabaqtar änūranmen basta­lady. Sol sekıldı, «Jas ūlan» degen ūiymdar bar, olar da ba­la­­lardy pat­riottyq ruhta tär­bie­leuge mū­ryn­dyq bolyp otyr. Al, mek­tepterge laiyqty tūlǧa­lardyŋ esım­derın berıp, sol tūlǧa­larǧa arnal­ǧan būryştar aşyluy da bala­lar üşın önegelı şara dep oilaimyn.

S.JALMAǦAMBETOVA: Negızı, mektepke er azamattardy tartu kerek, äielderge jaǧdai jasau qajet dep otyrmyz, bıraq barlyq mäsele ekonomikaǧa bailanysty ǧoi. Ötkende bır jiynda Elbasymyz: «Bız ömırde arab bola almaimyz, amerikalyq bola almaimyz, bızdıŋ özımızdıŋ dästürımız bar, ejelden kele jatqan saltymyz bar» degen. Rasynda da, solai. Bız qai salada da özımızdıŋ köne saltymyzdy saq­tap, dästürlı jolymyzdan ainy­mauymyz kerek. Al, bıraq basqa elderden ekonomikany damytudy üirenuımız qajet. Öitkenı, bır ūlttyŋ bır ūlttan aiyrmaşylyǧy onyŋ tılınde, mädenietınde, saltynda bolǧanymen, ekonomikasy bırdei boluy mümkın. Bız ekonomikamyzdy köteruge tiıspız. Sonda ǧana qazır qolǧa alynyp otyrǧan mūǧalımderdıŋ jalaqysyn ösıru mäselesınde ülken maqsattarǧa jetıp, jalpy, qoǧamdy bırge damyta alamyz. Mysaly, kışkentai ǧana Japoniia, ne şikızaty joq, ne jerı bai emes, bıraq myqty ekonomikasynyŋ arqasynda dünie jüzındegı sözı ötımdı jiyrma memlekettıŋ qataryna enıp otyr. Malaiziia men Singapur keşe ǧana qūlap jatqan memleket edı, qazır Aziianyŋ barysyna ainalyp otyr. Sondyqtan, bız de düniejüzıne ūlt retınde, memleket retınde saqtalyp qaluy üşın ekonomikamyzdy, jaǧdaiymyzdy köteruımız kerek. Qazır äitpese dünie jüzınde 500-den astam ūlt bar eken, al memleketter sany 200-den säl-aq asady. Sondyqtan, bız öte baqytty halyqpyz. Endı osyny baiandy etu üşın äiel me, erkek pe, bala ma, zeinetker me – eşteŋege qaramai, ärqaisymyz memleketke ne bere alamyn degendı oilauymyz qajet. Ärine, men de äiel balasyn tärbielep, otbasynyŋ ūiytqysy bolyp otyrsa dep tıleimın. Bıraq, bızde ondai mümkındık joq. Jūmys qoly az. Bız jerımızge basqa halyqtardyŋ enıp kelıp, jūmys ısteuıne jol bermeuge tyrysuymyz kerek. Būl tūrǧyda adamdy jynysyna ne jasyna emes, eŋbekke qabılettılıgıne, eŋbegıne qarai baǧalap üirengenımız dūrys.
S.DOSJAN: Şerhan aǧamyz yl­ǧi da: «erkek degen bır beişara eken, jerde jatqan şege de soǧan öş» deitın. Şynynda, er azamattar qara küş iesı bolǧanymen de, olar­­dyŋ jara­tylysy älsız. Tıptı, qūr­saq­taǧy säbige tüsık jasatqan­da da, ūl balalar bolsa, tez tüsıp qa­la­dy eken de, qyz bala bolsa, tyr­­­mysyp, aman qalady eken. Därı­ger­ler osyny däleldep bergen. Al qar­tai­ǧanda, tıptı, balaǧa ūqsap qala­dy ǧoi. Bärı­mızdıŋ küieu­lerımız tūŋ­ǧyş balamyz siiaqty.

S.JALMAǦAMBETOVA: Qyz ba­la­larda analyq instinkt bolady. Son­dyqtan olar tözımdı keledı. Balasy üşın qandai qiyn qadamdarǧa da barady.

L.QOIŞİEVA: Rasynda da, qūs­tyŋ balapanyn qorǧaǧany sekıldı, balasynyŋ tynyş ūiqysy üşın otqa da, suǧa da tüsetın jankeştılık, erlık äiel adamnyŋ genınde bar. Iştegı refleks äielderdı qandai qiyn sätterde de alǧa alyp şyǧa­tyny ras. Odan bölek jalpy kez kelgen er adam ǧylymda bolsyn, qoǧamdyq qyzmette bolsyn, saiasatta bolsyn ülken şyŋdarǧa köterılıp jatsa, onyŋ jeŋısıne bır äiel ortaq. Är generaldyŋ üiınde otyrǧan aqyl­şy «generalşasy» bar. Är bas­şy­nyŋ artynda üide otyrǧan aqyl­dy äielı, aqylşy do­sy ia anasy otyr. My­sa­ly, Qūnan­bai­ǧa retı kelgen­de basu aityp aqyl toq­tatyp otyrǧan anasy Zere Abaidy äde­bietke baulyǧan. Puşkinnıŋ tär­bieşısı, bala künınen ertegı oqyp tärbielegen – Arina Radionovna. Napoleonǧa ruh berıp senımın küşeitıp otyrǧan – Jozefinasy, Aleksandr Makedonskiidıŋ anasy Olimpiada tüs körıp, aldyn boljap, qiyndyqtardy aldyn ala aityp, aqyl qosyp otyrǧan. Leninnıŋ kömekşısı -Nadejda Krupskaiasy bolypty. Demek, qalai aitsaq ta, äieldıŋ qoǧamda da, otbasynda da ülesı orasan.

S.JALMAǦAMBETOVA: Taǧy bır oiymyzdy aitqym kelıp otyr. Otbasy tärbiesıne köŋıl bölu kerek degende, mäsele äieldıŋ balasyn aimalap, janynda otyryp aluy emes. Eŋ bastysy, bız balalarymyzǧa «üi, büit» degennen görı olarǧa öz ıs-äre­ketımızben, özımızdıŋ mınez-qūl­­qy­myzben ülgı körsetuımız kerek.

S.DOSJAN: İä, solai. «Jaq­sydan şarapat tiedı» deidı qazaq. Balalarymyzdy kışkentaiynan önegelı ortalarǧa, jaqsy jerlerge ertıp aparyp tūru kerek. Olar ülkenderden solai üirenedı.

* * *

N.BAIYRBEK: Soŋǧy sūraq: sızder bızdıŋ qo­ǧamda äieldı kemsıtu bar dep oilaisyzdar ma, özderıŋız, mysaly, qyzmette äiel dep şettetkendı kördıŋızder me?

S.JALMAǦAMBETOVA: Müm­kın, men baqytty äiel şyǧarmyn, ondai kemsıtu körgen emespın. Mek­tepte de, institutta da jaqsy oqy­dym. Jalpy, er adamdarǧa tän maman­dyq boiynşa oqyǧanmyn, injener-konstruktor boldym. Bıraq, zauytta ıstegende de eşqandai kem­­sıtu körgen joqpyn. Qai kezde de eŋ­be­gım ba­ǧa­lanyp keledı. Parla­ment­te de ärıptesterımız syilap tūrady. Qysqasy, ondai şettetu körgen emes­pın. Bıraq, jan-jaǧymda qan­dai da bır komissiia qūryp, jūmys tobyn qalyptastyratyn kezde äl­­de­­kımderge qatysty «qaitemız, ol äiel adam emes pe?» degen pıkır bıldırgen adamdardy körgenım ras. Soǧan jauap retınde, özım qaşan­nan ainalama ylǧi qabıletı myqty äielderdı jinap otyruǧa tyrysamyn. Olardyŋ qai-qaisysy da öz qyzmetınde er adamdardan artyq jūmys ısteitının körsetıp keledı.

S.DOSJAN: Bız oquǧa tüskende Tauman Amandosov degen ūstazymyz bolatyn. Sol kısı ylǧi da «jurnalistika qyzdarǧa laiyq mamandyq emes, qiyn bolady» dep, şyryldap otyruşy edı. Ärine, ol kezde jur­nalisterdıŋ jūmysy basqaşa bo­­latyn. Al, bıraq qyzmette jür­gen­de eş­kımnen şekteu körgen joq­­­­pyn. Qa­zır­gı jur­nalistikada da ta­lai qy­z­darymyz qabıletımen erek­­şe­­le­nıp, aby­roiǧa bölenıp jür.

B.NAURYZBAEVA: Menıŋ oiymşa, būrynǧy kezde bızde äieldı qūrmetteu qazırgıden artyq bolǧan siiaqty. Köpbalaly analarǧa jaǧ­dai jasaldy, olarǧa qūrmet kör­setıldı. Al eŋbekte ozat bolǧan äiel­der tıpten kökke köterıldı. Qazır äleumettık tūrǧyda ondai jaǧ­dai joq. Bıraq, jūmysqa alarda bar­lyq jerde adamnyŋ qabıletıne qarai­dy dep oilaimyn.

M.AQMOLDAEVA: İä, rasynda bızdıŋ qoǧamda äielderdı kemsıtu joq dep oilaimyn. Tıptı, bılım salasynda jūmysqa tūrarda bız de konkurstyq jüiemen qabyldandyq. Sonda er adamdar jetpei jatsa da, «äielsıŋ» dep, eşkım şettetken joq. Körsetken nätijemızge qarai aldy.

T.JANMŪRZİNA: Al qyzmette şettetu körmeu üşın qyzdarymyz, äielderımız bılımmen qarulanuy kerek dep oilaimyn.

L.QOIŞİEVA: Qalai degenmen de, memleketke denı dūrys azamattar qalyptastyru, jaqsy ūr­paq tärbieleu – äiel adamnyŋ eŋ ül­ken jetıstıgı bolmaq. Sondyqtan, äiel­der otbasyna, balalaryna köŋıl bölıp, köbırek balalarymen bırge boluǧa mümkındık tuǧyzatyndai jūmystardy taŋdaǧany dūrys qoi dep oilaimyn. Öitkenı, psiholog retınde aldymyzǧa kelgen bala­lardyŋ bärınen «armanyŋ ne?» dep sūrasaŋ, «anam qasymda bolsa eken» deidı… Analarynyŋ üide tättı toqaş pısırıp, dämdı taǧamdar daiyndap jürgenın köru – balalar üşın ülken baqyt. Osyny äielder qauymy eskerse eken deimın.

 Näzira BAIYRBEK