Qazaq ädebietı tarihyndaǧy tanymal tūlǧa, zar zaman aǧymynyŋ körnektı ökılı, aqyn-jyrau Şortanbai Qanaiūlynyŋ 200 jyldyq mereitoiyna orai aldaǧy 15 mamyrda Qaraǧandy qalasynda «Şortanbai jyrau tūlǧasy: däuır şyndyǧy jäne ūlttyq dünietanym» taqyrybynda respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia ötedı. soǧan bailanysty tömende jyraudyŋ bır qyryn aşatyn maqalany oqyrman nazaryna ūsynyp otyrmyz.
Elımız egemendıgın alǧan tūsta söngendı jandandyryp, ūlttyq bolmysymyzdy tanyp, ötkenımızden sabaq alyp, öz zamanymyzǧa qarai beiımdelu kezı endı. Elbasymyzdyŋ elımız myqty ärı jauapkerşılıgı joǧary bırtūtas ūlt bolu üşın bolaşaqqa qalai qadam basatynymyz jäne būqaralyq sanany qalai özgertetınımız turaly közqarastaryn ortaǧa saluy da osy aitylǧandardy alǧa tartady. Onyŋ basty ūstanymy – ūlttyq sanany zamanǧa sai qalyptastyru. Sonau tarihy tereŋınen bastau alatyn ruhani kodyn tanyp, saqtap qalu. «Eger jaŋǧyru eldıŋ ūlttyq-ruhani tamyrynan när ala almasa, ol adasuǧa bastaidy. Sonymen bırge, ruhani jaŋǧyru ūlttyq sananyŋ türlı poliusterın qiynnan qiystyryp, jarastyra alatyn qūdıretımen maŋyzdy. Būl – tarlan tarihtyŋ, jasampaz bügıngı kün men jarqyn bolaşaqtyŋ kökjiekterın üilesımdı sabaqtastyratyn ūlt jadynyŋ tūǧyrnamasy» dep dūrys körsettı.
Qazaq ruhaniiatynyŋ tamyrşylary ädebietşıler men tarihşylardyŋ ızdenısterıne serpın bergen osy sätte ötken ǧasyrlarda şyǧarmaşylyǧymen qazaqtyŋ kodyn jyryna arqau etıp, ony keler zamanǧa amanattaǧan aqyn-jyraularymyzdy ainalyp ötu auyr künä bolar. Būl turaly Dulat, Mūrat, Şerniiaz, Nūrjan, Äbu Bäkir, Maqyş syndy aqyn-jyraular şegıne jetkızıp jyrlap bergen.
Būlar – ūltymyzdyŋ tarihyna, memleket damuyna tübegeilı betbūrys alyp kelgen HIH ǧasyrdyŋ jarşylary. Būl ǧasyrdyŋ kürdelı kezeŋderı patşa otarlauynyŋ beleŋ aluymen şielenıse tüstı. Aq patşanyŋ öktemdıgın jäne otarşyldyq saiasattyŋ şynaiy bet-perdesın aşqan jyraular halyqtyŋ atynan aryz aityp, suyrylyp alǧa şyqty. Olar otarşylyq būǧauyn moinyna ılgen halyqtyŋ auyr halın, köneden jalǧasyp kele jatqan köşpendıler mädenietınıŋ qūldyrap bara jatqanyn öz közderımen körıp, ony sol zamannyŋ zobalaŋy dep däl tauyp jyrǧa qosty.
Zar zamannyŋ aiaǧy –
Zamanyŋ kettı baiaǧy,
Yqylas-niet qalmady,
Ülkenge bilık salmady, – degen aqynnyŋ dualy auzynan şyqqan jyr joldary qazaq ädebietınde «Zar zaman» dep atalatyn tūtas däuırdıŋ atyn aişyqtady.
Sol zar zamannyŋ jyraularynyŋ basynda Şortanbai Qanaiūly tūrdy. Biyl respublika kölemınde 200 jyldyǧy atap ötıletın Şortanbai Qanaiūlynyŋ şyǧarmaşylyǧy bügıngı künnıŋ zarymen de ündesıp, qazaqtyŋ soŋǧy abyzynyŋ bolaşaqty köre bılgenı taŋǧaldyrady. Sondyqtan da Şortanbai şyǧarmaşylyǧy – HIH ǧasyrdaǧy qazaq ömırınıŋ ainasy, säuegeilıgı men bolaşaqtyŋ büdırlı beinesın döp basqan dep aita alamyz.
Şortanbai jyrau özı ömır sürgen däuırınıŋ tarylǧanyn, azǧandyǧyn, tozǧandyǧyn ünge qosty. Ümıtsızdıkke boi aldyrǧan tūsta tūŋǧiyq tereŋge batqan qazaqy bolmystyŋ kelmeske ketkenın sezıp, qamyqty. Odan alyp şyǧar jol ızdep, san jaqqa şarpydy. Osy kezeŋde qoǧamdyq qatynastardyŋ özgeruınen paida bolyp jatqan dünieqūmarlyq, jandaişaptar men jemqorlar ozbyrlyǧy janyna batty. Sonyŋ saldarynan aqyn jyrlary kelgındılerge ketken oljalardy tolǧap, qaqpanǧa tüsken aŋdy körgendei qaimyǧudan tuady. Ony ol bylai jyrlaidy:
Arqadan däuren ketken soŋ,
Quǧyndap orys jetken soŋ,
Tıptı amal joq, qazaqtar
Tüstı sonyŋ toryna.
Şortanbaidyŋ äu basta közge tüsetın erekşelıgınıŋ bırı – özge aqyndar siiaqty emes, ne aitsa da dın ükımderın tırek etuı. Öitkenı aqyn eşqaşan Allany auzynan tastaǧan emes. Al ekınşısı – tälım-tärbienı eskı salt-dästür tūrǧysynda därıpteuı. Mūnyŋ basty körınısı – tarihi dästür jalǧastyǧy.
Mıne, qarabaiyr halyqtyŋ auyr halın surettegen ärı şynjyr balaq şūbar tösterdı äşkerelegen aqyn molla Şortanbai zaman beinesın däl surettei bılgen suretker ärı äleumettık bolmysty naqty aita bılgen aqyn retınde tanylǧan. Özınıŋ bılımdarlyǧy men dındarlyǧy ony keleşektı boljai bılgen abyz retınde sipattap, şyǧarmalary mazmūny men maŋyzy jaǧynan şeber ūştastyratyn jyrau bolǧandyǧyn paş etedı.
Rasynda, HIH ǧasyrdyŋ ön boiynda oryn alǧan qiyndyqtar imperiianyŋ ūly dalaǧa engızgen özgerısterı men zaŋdarynan tuyndaǧan. Mūndai qiyndyqtar el ışındegı salt-dästür men ädet-ǧūryptarǧa tyiym salyp, tılınen, dınınen alastatudy maqsat ettı. Şūraily jerlerıne qol saldy, el bileudıŋ jaŋa jüiesın engızdı. Al būl öz kezegınde saiasi tūrǧydan jalpyhalyqtyŋ bolmysyna syzat tüsırıp qana qoimai, müldem jaŋa beinedegı tegınen adasqan ūlttyŋ düniege keluın elestettı. Osylai tūs-tūstan auyr halge kez bolǧanyn dūrys aŋdaǧan aqyn Şortanbai qauıp-qaterden qūtyludyŋ jolyn ızdeidı. Onyŋ bırı joǧaryǧa dat aitu bolsa, ekınşısı bır Alladan järdem tıleu dep ūǧady.
Maqsatty otarşy eldıŋ saiasaty künnen-künge küşeiıp özgerıp sala berdı. Üstemdık jürgızıp, bilık pen bailyqqa jetudıŋ türlı täsılderın oilap tapty. Onyŋ eŋ bastysy, handyq qūrylymdy joiyp, bolystyqtarǧa böldı. Är bolysqa basşy taǧaiyndau üşın sailaular ötkızdı. Nätijesınde är ölkege bölıngen eldıŋ arasyna rulyq syzat tüsırıp, eldık, ūlttyq ūǧymdardy yǧystyryp, olardyŋ aralaryna alauyzdyqtar tudyryp, arazdyqtardy küşeittı.
Abyz aqyn Şortanbai Qanaiūly osyndai saiasatty körgen soŋ, qolyna qalam alyp, otarşylardyŋ ozbyrlyǧy men bilıktegı ädıletsızdıktı söz ettı. Onyŋ öleŋderı halyqqa jaqyn, jarasyna em, jyrtyǧyna jamau ıspettı qabyldandy. Onyŋ būl tūrǧyda aitqandary qoǧamdaǧy naǧyz joq-jıtıktıŋ, azyp-tozǧan eldıŋ joǧyn joqtauşy bolǧanyn körsetedı.
Dünie şırkın aqyn oilaǧandai bolmaǧan soŋ, qaiyrdy bır Alladan sūraudan basqa amal tappaityndai sezıldı. Nätijesınde zamannyŋ zarly ünın dıni sarynmen naqyşyna keltırıp boiap, suretteuge kırıstı. Ony aqyr zamannyŋ belgısı retınde körsettı.
Aqyn adamzattyŋ pendeşılıkke boi aldyryp, saltynan, dästürınen, ädet-ǧūryptarynan alastap, kelgındılerdıŋ aitqany men degenınıŋ arqasynda barlyǧy özgerıp bara jatqanyn baiqady. San ǧasyr ūstanyp keletın dınıne nūqsan kelgende imandylyqtyŋ ketkenın, mūsylmanşylyqtyŋ alystai bastaǧanyn jyr ettı:
Köterıldı keremet
Kälamdaǧy alyptan,
Täubesı qabyl bır jan joq
Qazaq degen halyqtan.
Söilegen sözı jalǧan-dy,
Şainaǧan asy aram-dy,
Kım mūsylman, kım käpır,
Bır Allaǧa aian-dy.
Osy negızde Şortanbai şyǧarmalary dıni tūrǧyda nasihat retınde jyrlandy. Tıptı olardyŋ ärqaisysy belgılı bır baǧytta tızbekteldı. Aitalyq, örıstıŋ tarylǧany, ösken ortanyŋ oŋalmasy, tuystyqtyŋ būzyluy aqynǧa būrynǧy däuırdıŋ qaita kelmeske ketkendei sezıldı. Mūnyŋ barlyǧy elınen, jerınen ajyraǧan halyqtyŋ zarly ünı ıspettı tüiıldı:
Edıldı aldy, eldı aldy,
Endı almaǧan neŋ qaldy?
Qarany sanap – maldy aldy,
Qazaqqa qamqor handy aldy.
Keteiın deseŋ jerıŋ tar,
Sandalǧannyŋ belgısı –
Bereket kettı asyŋnan,
Ūldan qyzyq körmedıŋ,
Qorlyqpen östıŋ jasyŋnan.
Ūlym, qyzym dep kettıŋ,
Aiyryldyŋ qūda, dosyŋnan.
Tıleuıŋdı bermeidı,
Közıŋnıŋ jasyn imeidı.
Azamattar, jıgıtter,
Aiǧyr aityp soisaŋ da,
Äuelgı zaman kelmeidı!
Zamanaqyr kezı endı!
Şortanbai zary – zaman zary. Ol azǧan eldıŋ bırlıgınen aiyrylyp, berekesı qaşqanyn, al aǧaiyn men tuǧannyŋ bırıne-bırı qas bolǧanyn, mūnyŋ barlyǧy zaman aqyr bolǧanda bırge tuǧan bauyrdyŋ tatu da bolyp jüre almasyn, jaqsylardyŋ asqanyn köre almasyn, iaǧni bırge tusa da, bırge tūrudyŋ jaiy joqtyŋ kebı. Mıne, mūny da jyrǧa qosqan aqyn:
Jas syilamas aǧasyn,
Alyp, jyrtty-au jaǧasyn!
Bırı-bırıne köpsınıp,
Quat qylar balasyn.
Şydai almai yzaǧa,
«Qoi» dep aitsa, tıl almas,
Aqsaqaldan ūialmas,
Jügırıser qalaǧa.
Qūnyqqan soŋ jalaǧa,
Alyp bır şyǧar dalaǧa.
«Dūşpanyŋ kım?» dep sūralsa,
Alyp bır keler auylyna –
Özınıŋ tuǧan bauyryna.
Kelgen soŋ kımdı aiasyn,
Jyǧyp salar dürege,
Qyzyqqan soŋ paraǧa.
Şortanbai aqyn dıni ükımder men şariǧat amaldaryn jete tüsıne bılgen ärı imandylyqty öz jyrlaryna arqau etken. Ol babalardan jetken dästürlerdı qaz qalpynda saqtap qaludy maqsat tūtqan jan. Sondyqtan dındı qaru etıp ünge qosqan. Tıptı keide imanǧa şaqyryp täubege keludı, qūlşylyq jasaudy da söz etedı:
Ei, muhmin,
Qūlşylyq qylsaŋ ne etedı?
Ajal boldyrmai quyp jetedı,
Mınezge baǧym tabylmas,
Ǧadetıne ketedı.
Taqua da bolǧan ǧalymdar
Bū jalǧanda ne etedı?
Baiany joq şırkındı
Bır kün tastap ketedı.
Söz joq, dındı arnaiy söz etuı de onyŋ dıni sauatynyŋ körınısı dep bılemız. Ol – HIH ǧasyr aqyndarynyŋ ışınde dındı nasihattap, dıni tanymdy jyrǧa qosqan jyrşy. Ömırdıŋ sanaly ǧūmyrynda mūsylmanşylyqty betke tūtyp, sol arqyly özınıŋ ideologiialyq közqarasyn ūsyna bılgen. Onyŋ saraŋ adamǧa anyqtamasy «Maldan zeket bermegen, Auzyna qūdai kirmegen» dep keledi, «Jabbardyŋ eki bolmaidy, Ämir qylǧan jarlyǧy» degen «aqiqatty» eske sala ketedi, «Qūdai degen mühminniŋ, Auyzdan ketpes tobasy, İmany bardyŋ belgisi tilinen tamar şyrasy», «Sirattyŋ jeli soqqanda, Ruza-namaz pana-dy» degen siiaqty özi tanyǧan şyndyqty moiyndaidy» deidı akademik Rabiǧa Syzdyqova.
Şortanbai şyǧarmalaryndaǧy arab sözderınıŋ keŋ qoldanysyn aqyn ömır sürgen HIH ǧasyrdyŋ saiasi ahualymen tıkelei bailanystyruǧa bolady. Sebebı osy ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda qarapaiym halyq mūsylmandyqtan alastatyla bastaǧan sätte olardyŋ islam dınınen şyǧyp qaluynan qauıptenıp, körkem söz şeberlerı dındı uaǧyzdaudy qaita qolǧa alǧan bolatyn. Mūnda da Şortanbai onyŋ bastauşy retınde körındı.
Özı molda ärı söz şeberlıgın tanyta bılgen aqyn şyǧarmalary islam dının uaǧyzdaǧandai aŋǧaryldy. Sol sebepten bolsa kerek, oǧan otarşylardyŋ, eldegı jandaişaptardyŋ ürke qaraǧandyǧy. Öitkenı onyŋ şyǧarmalary dındı nasihattap, ony ügıttep qana qoiǧan joq, sol arqyly qoǧamda bolyp jatqan oqiǧany naqty jetkıze bılgen. Tıptı onyŋ taqyryptary da solai bolyp keledı. Aitalyq, «Atamyz Adam paiǧambar», «Ei, mühmin, qūlşylyq qylsaŋ ne etedi?», «Baidy qūdai atqany», «Qūdaiǧa maqūl ısıŋ joq», t.b.
Al mūndai tuyndylarda özge aqyndar men jyraularda kezdespeitın sözder, söz oramdary oryn alady. Olar: abzal, aiat, aqyret, däret, jaza, jūma, zina, käläm, laqat, sälde, sirat, taqua, t.b. Mūndai sözderdıŋ qoldanysy da aqynnyŋ aqiqatty därıptegenın, sol arqyly är oiǧa şariǧi ükımmen bailam jasap, aitaiyn degen oidy däl, naqty jetkıze bılgendıgın körsetedı:
Dın jolynan ainymas
Şyraǧy endı mūsylman,
Alla degen aiyrylmas
Aitsaŋ jolyŋnan,
Tüzu jolǧa tüsırer
Alla degen tobyŋnan.
Dındar aqyn aqiqattyŋ qaşanda oryndaluyn, ol üşın qasiettı Qūran Kärımnıŋ siratul mustaqim jolymen, iaǧni tura jolmen jürudı nasihat etedı. Qondygerge jazǧan hattan Allanyŋ jazǧan hatynyŋ abzaldyǧyn alǧa tartady:
Künähar bolma, jıgıtter,
Allanyŋ jazǧan haty bar,
Käläm-şärıp Qūranda
Myŋ bır esım aty bar!
Būl sözımdı ūǧady
İman nūrly zaty bar.
Şortanbai Qanaiūly dındı ǧana uaǧyzdap, şariǧatty därıptep, qūlşylyqtan bas almai, imandylyqqa şaqyrudy meŋzegen joq. Ol zamanynda oryn alǧan qatygez saiasatqa qarsy dındı qaru ettı. Ūlyqtardan kütken janaşyrlyqty köre almaǧan qarabaiyr halyq dınmen özın jūbatsyn dep ūqty. Öitkenı ol dıni senım men dıni ūstanymdy barlyǧynan joǧary qoidy.
Şyndyǧynda, kez kelgen bilık öz öktemdıgın jürgızu barysynda ol qandai kedergı bolmasyn joiudy közdeidı. Sondyqtan Şortanbai zamanynda da, odan keiıngı kezeŋde de dın atauly qataŋ äşkerelendı. Onda dınnıŋ atymenen zatyna da nazar audarylmady. Barlyǧyn tügelımen qiratyp, joiyp, dıni ǧimarattardy būzyp nemese atqoraǧa ainaldyrdy. Al būl öz kezegınde senımın aiaqasty ettı, ar-ojdanyn taptady. Ol solai bolyp ta şyqty. Bügınde sonyŋ zardabyn älı künge deiın ışke bügıp saqtap keletınderdıŋ de tabylatyny jasyryn emes. Keşegı keŋestık jyldary jetpıs jyldan asa uaqytta, tarihi ölşemmen ekı ūrpaqtyŋ almasuy ūlttyq bolmystan, tılden, söz etken dınnen alastatty. Nätijesınde tılı şüldırlegen, dınınen adasqan, ūlttyq bolmysyn tani almaityn, tanysa da ony zamanaui ölşemmen şektep qoiatyn ūrpaq qalyptasqanyn körsettı. Bügıngı dın, tıl üşın oryn alatyn arpalys sol keşegıden qalǧan sarqynşaqtardyŋ qaldyǧyn bır jüiege salu qajettıgınen tusa kerek-tı. Būl – kezınde Şortanbai aqynnyŋ naq aitqanynyŋ şynaiy körınısı.
Qai aqyn ne jyrşy, meilı ol jazuşy bolsyn, öz zamanyn suretteuge tyrysady. Alaida kım qalai suretteidı? Būl – ülken sūraq. Būl tūrǧyda da Şortanbai öz zamanyn barynşa aşyq suretteidı. Sonyŋ negızınde ol dınmen sipattap, şyndyǧyn jasyrmai jaiyp salady. Onyŋ bız kezınde Şortanbaidyŋ «aiyby» dep tanylyp, şyǧarmaşylyǧynyŋ keŋ tarauyna qūrsau bolǧan bır ūstanymyn ǧana söz ettık. Alaida aqynnyŋ aşylmaǧan syrlary qanşama.
Belgılı ǧalym Tūrsynbek Käkışev aqynǧa qoiylǧan «aiypty» saralai kele: «Şortanbai – osy ekı ülken aiyptyŋ ekeuıne de däl keletın ūly daryn, zar zamannyŋ zor da aduyndy aqyny, göi-göidı meilınşe şegıne jetkıze, şyndyq deŋgeiınde aityp, zarlap ketken qoǧam qairatkerı, ırı ideolog. Onda dındarlyq ta bar, otarşyldyqqa, bızdıŋ keiıngı tüsınıgımız boiynşa orysşyldyqqa qarsylyq ta bar. Būl ekeuın endı aşyq aityp, inabatpen baiandau şart» deidı.
Şortanbai Qanaiūlynyŋ şyǧarmaşylyǧy qazaq ädebietındegı aqtaŋdaqtar qatarynda bolǧandyǧy ony älı de zerttelmei keletın tūstary baryn aşyp körsetse, bız negız etken baǧyttar aqynnyŋ şyǧarmaşylyq tolǧaularynyŋ bır qyry ǧana dep qabyldau qajet.
