Jambyl ARTYQBAEV, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor: ÄZ TÄUKE HAN TU TIKKEN ORDA

 Elorda tarihy ejelgı zamandardan köş tartady. Osy jerdı talai handar mekendep, jaqsylar men jaisaŋdar ǧūmyr keştı. Türlı aumaly-tökpelı kezeŋdı bastan ötkerdı. Qazaqtyŋ soŋǧy hany Kenesarynyŋ tabany tidı. Aita berse, ötken dünieden syr tolǧaityn derek mol. Astana künıne orai qasiettı öŋırdıŋ baiyrǧy tarihyn zerttep, qalam tartyp jürgen tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Jambyl Artyqbaev aǧamyzben kezdesıp, bas qalanyŋ köne däuırıne oi jıberıp, äŋgımelesken edık. 

JERGILIKTI JERGILIKTI ÖLKETANUŞYLARDY QOLDAU QAJET
– Aǧa, äŋgımenıŋ älqisasyn Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasynan bastaiyq. Ūlt ruhaniiatyna jaŋa lep äkelgen sabaqty dünieden qandai äser aldyŋyz?

– Asyra aitty demeŋız, öz basym Elbasynyŋ maqalasynan  taǧylymdy oi tüidım. Onda qazaqtyŋ kındıgımen bailanǧan tuǧan jer men qasiettı öŋırler jaiynda parasatty söz aitylǧan. Elımız egemendık alǧanyna şirek ǧasyrdan asty. Bıraq sodan berı osyndai tarih turaly qatpary qalyŋ mäsele qozǧalǧan joq. Qazaqstan ruhani jaŋǧyrudyŋ üşınşı kezeŋıne köştı dep jatyrmyz. Sondai şaqta ruhaniiattyŋ keregesın keŋeitken maqalany jūmyla jūrt bolyp talqylaǧanymyz köŋılımdı körkeittı. Äsırese, gumanitarlyq saladaǧy ǧalymdarǧa oŋai salmaq tüsıp tūrǧan joq. Maqalada aitylǧan «Tuǧan jer» men «sakraldı» öŋır baǧdarlamasy taqyryptyq mazmūny jaǧynan etnografiiaǧa jaqyn.  Men – tarihşy-etnografpyn. Sondyqtan maǧan jaqsy tanys. Ekı baǧdarlamany ölketanu arqyly ıske asyramyz. Elbasy ony da keŋırek aityp öttı. Şyndyǧynda, men būl baǧyttaǧy jūmysymdy erteden bastadym. Būrynǧy «Bılım jäne mädeniet» telearnasynda  «Ölketanu» degen 40 şaqty habar jürgızdım. Būl baǧdarlama köpşılıkke ūnady.

Qazaqtyŋ qasiettı öŋırlerın aralap, habar daiyndadyq. Sonau Türkıstan öŋırındegı Baba tüktı Şaşty Äzız, Aqsümbe sekıldı arhitekturalyq eskertkışterı jaiynda 20 minuttyq film äzırledık. Ūly Ertıs boiyndaǧy Qimaq qalalary jönınde 3-4 film tüsırdık. Eskertkışter şalǧai jatsa da baryp kördık. Basynda tünegen kezderımız boldy. Menıŋ oiymşa, osy «ölketanu» baǧdarlamasyn qaita jalǧastyrsaq deimın. Sol formatta bolsa jetedı. Jaŋaǧy habarǧa jergılıktı ölketanuşylardy köbırek tarttyq.

Saiyn dalanyŋ är tükpırınde tuǧan jerınıŋ tarihyn jatqa aitatyn, jadysy myqty azamattar jeterlık. Olar sol qyzmetterın būldamaidy da. Kökıregı qazynaǧa bai kısılerdıŋ eŋbegın elep te jatqan eşkım joq. Bıraq olar özderın ömırge äkelgen jerdıŋ tarihynyŋ iesı sezınedı. Maǧan osy adamdardyŋ kömegı köp tidı. Solarǧa şeksız alǧysymdy aitamyn. Baǧdarlama aiasynda jergılıktı ölketanuşylardy qoldau qajet.

 – Özıŋız «Tuǧan jer» baǧ­darlamasy turaly jobaǧa qatysyp jatyrsyz ba?

– Ärine, bel ortasynda jürmın desem bolady.  Bızdıŋ tarihymyzda Qazaq handyǧy tūsynda qalyptasyp,  jalpaq jūrtqa aty şyqqan ölkeler bar. Qazır olardy oblys, audan dep anyqtamamen aitamyz. Qazaq handyǧy däuırınde sol aimaqtar simvolǧa ainaldy. Mäselen, Kökşetau desek, oiy­myzǧa Abylai hannyŋ ordasy tüsedı. Baianauyldy aitsaq,  sūlu kelbetı men sonda tuǧan ūly adamdardy söz etemız. Qarqaralynyŋ tabi­ǧatyna tamsanamyz.  Bar qazaq üş alyp düniege kelgen Şyŋǧystau dese bas iedı. Men osyndai jerlerdıŋ tızımın jasap, «Tuǧan jer» baǧdarlamasyn jüzege asyryp jatqan ştabqa berdım. Eger jaŋaǧy ataulardy kıtapqa kırgızgende airyqşa maŋyz bergen jön degen oiymdy jetkızdım.

– Jaqsy ideia eken, aǧa! Al endı sız Astana tarihyn tereŋnen zerttep jürgen ǧalymsyz. Sözdı soǧan būrsaq…

– Ol ras. Soŋǧy jyldary elorda tarihymen köbırek ainalysyp jürmın. 2008 jyldyŋ soŋynda Astanaǧa qonys audardym.  Būrynda būl jerdıŋ tarihymen tanys edım. Ärı osy jerde tūryp, suyn ışıp, nanyn jegennen keiın  eldıŋ tarihyn zertteudı paryz sanaimyn. Qolym qalt etkende qalanyŋ eskı bölıgın jiı aralaimyn. Sol kezde oiyma  köptegen tarihi derekter tüsedı. Astananyŋ maŋaiy tolǧan tarih. Qūndy mälımetke bai qyzyqty jerler köp.

AQMOLA ATAUY TAITÖBEDEN BASTALADY
 – Ol qandai qyzyqty jerler?

– Sonyŋ bırı – Taitöbe. Bas qaladan 25 şaqyrym ǧana. Taitöbe – köne türkı nemese ǧūn zamanynan kele jatqan atau.  Ertede «tai» sözı «qarauyl qūrylysy» nemese «taitūtqa», «bek» sekıldı lauazymdy bıldırgen. Qazaq ekı jastaǧy jylqyny tai dep aitady. Beinelep jetkızsek, jas bala jügırıp şyǧatyn kışkentai töbe. Al oǧan şyqsaŋyz, maŋaidaǧy alqaptyŋ bärı alaqanda tūrǧandai körınedı. Arǧy jaǧynan arqyrap Nūra, bergı jaǧynan esılıp Esıl aǧady. Sol tūtas jerdı Taitöbe qarauyldap tūrady. Töbenıŋ basynda bırneşe däuırdıŋ eskertkışterı tūr. Bırınşı, saq däuırınıŋ qorǧandary jatyr.  Kädımgı jerleu ǧūrpymen jasalǧan. Ekınşı, qarauyl mūnaranyŋ tört taǧan ızı qalǧan. Sonyŋ janynda Aqmola qūrylysynyŋ ırgetasy örılgen. Sondai-aq, Niiaz bige salynǧan kesenenı köresız. Negızınen, būl jerde eŋ köne däuırden qalǧan belgı saq däuırınıŋ qorǧandary dep aitsaq bolady. Ejelgı zamanda Taitöbenıŋ basyna äigılı adamdar jerlengen. Osy öŋırdıŋ ielerı me, kösemderı me, belgısız. Äiteuır, ol jerden altyn şyqqan joq. Bıraq ülken obada tūŋǧiyq syr bar. Qarauylǧa laiyqtalǧan qūrylystyŋ  ırgetasy  berık. Sonda arnaiy qarauyldyŋ bolǧanyn bıldıredı. Öz uaqytynda strategiialyq nükte sanalǧan. Dıŋ türınde boi kötergen Aqmola qūrylysy da köz tartady. Taitöbenıŋ asty kädımgı  aq balşyq. Sol balşyqtan sylanyp, jarasymdy bolyp tūrǧan dıŋ tärızdes eŋselı eskertkış. Keiın ol bülınıp, jer betınen joiyluǧa taqaǧan. Qazır onyŋ ırgetasy ǧana bar. Bügınde Taitöbenıŋ kışkene töbesın ekskovatormen üŋgıp, aq balşyq öndırude. Ony toqtatu qajet. Qazır ol auylǧa taqap qaldy. Taitöbe – tarihi eskertkış.

Sondyqtan kielı jer dep Taitöbenı aitamyz  Aqmola atauy Taitöbeden bastalady. Būl jaiynda Prokofii zamanynda «Aqmola degen ülken qarauyl dıŋ bar» dep Rim tarihşysy jazǧan. Taitöbenıŋ maǧynasy «qarauyl nemese üi» degendı bıldıredı. Köne türkı tılınde solai aitylady. Būl sözdıŋ maǧynasy moŋǧoldarda saqtalǧan. Bızdıŋ ana tılımızde ūmyt qalǧan. Köne türkı sözdıgın oqyǧanda oǧan közıŋız jetedı. Qazaqtyŋ är būryşynda «Taitöbe» degen atau jiı kezdesedı. Sonyŋ bärınde de qarauyl qyzmetın atqarǧan.

– «Auylym Küigenjarǧa qona almaidy, Ötken kün qaita ainalyp oralmaidy» dep  ataqty İmanjüsıp atamyz jyrlaǧan Küigenjardyŋ tarihy da bır atanǧa jük bolatyn sekıldı..

.– İä, Küigenjardyŋ da tarihy tūŋǧiyq syr bükken. Küigenjar dep Esıldıŋ boiyndaǧy jardy aitamyz. Ädeiı­lep baryp kördım. Ony qazaqtyŋ soŋǧy hany Kenesary zamanymen bailanystyrady. Kenesary nuǧa ainalǧan qalyŋ toǧaidy örtep, Küigenjar atauy sodan qalǧan deidı-mys. Ertedegı eskıqūlaq qariialar taǧy bır derektı alǧa tartady. Osy alqapta Äz Täuke hannyŋ jazǧy ordasy bolǧan  dep köne tarihtan syr suyrtpaqtaidy. Sol mälımettıŋ bırneşe jyl soŋyna tüsıp, aqyry han ordasyn Küigenjardan taptym. Ūzyndyǧy 100 metrden asatyn, enı 40 metrdı qūraityn  orda.

Ertedegı eskıqūlaq qariialar taǧy bır derektı alǧa tartady. Osy alqapta Äz Täuke hannyŋ jazǧy ordasy bolǧan dep köne tarihtan syr suyrtpaqtaidy. Sol mälımettıŋ bırneşe jyl soŋyna tüsıp, aqyry han ordasyn Küigenjardan taptym. Ūzyndyǧy 100 metrden asatyn, enı 40 metrdı qūraityn orda. Syrtqy qamaly men ordyŋ ızı qalǧan. Üilerdıŋ orny saqtalmaǧan. Şamasy, tamyljyǧan jaz aiynda kiız üide otyrǧan dep jobaladym. Qaqpalarynyŋ orny tūr. Qamal ekı qabattan qalanǧan. Jan-jaǧynan or qazylǧan. Demek, qauıpsızdıkke airyqşa köŋıl bölıngen. Mıne, elorda tarihyndaǧy erekşe eskertkıştıŋ ülkenı – osy.

Syrtqy qamaly men ordyŋ ızı qalǧan.  Üilerdıŋ orny saqtalmaǧan. Şamasy, tamyljyǧan jaz aiynda kiız üide otyrǧan  dep jobaladym.  Qaqpalarynyŋ orny tūr. Qamal ekı qabattan qalanǧan. Jan-jaǧynan or qazylǧan. Demek, qauıpsızdıkke airyqşa köŋıl bölıngen. Mıne, elorda tarihyndaǧy erekşe eskertkıştıŋ ülkenı – osy. Ol jaiynda maqala jazdym. «Baǧdarlama äzırlep, qazba jūmystaryn jürgızeiık, zertteiık» dep qalalyq äkımdıkke ūsynysymdy bıldırdım. Eşqandai talpynys bolmady. Özımnıŋ ǧylymi jobalardan qolym timedı. Söitıp, Äz Täuke babamyzdyŋ ordasy tolyq zerttelmedı. Aldaǧy taŋda arnaiy toqtalsam deimın. Han ordasyn qaita jaŋǧyrtyp, qalpyna keltırsek, bas qala tūrǧyndary men qonaqtary arnaiy baryp köretın tamaşa ortalyq bolar edı. Aitpaqşy, Äz Täuke babamyzdyŋ ūrpaǧy Qoŋyrqūlja Qūdaimendin Aqmola okrugınıŋ alǧaşqy aǧa sūltany boldy.

 – Aǧa, men ertedegı Qaraötkeldıŋ ornyn ızdep, taba almadym. Sız ony bılesız be?

– Bılmegende, Azamat! Onyŋ orny Kenesary han köşesınıŋ basynda ornalasqan.  Esılden ötetın eskı köpır Qaraötkeldıŋ üstıne salynǧan. Odan ärı Qazaq gumanitarlyq zaŋ universitetı, bergı jaǧynda şaǧyn saiajailar qonys tepken. Qaraötkel degen sözdıŋ tarihy da qyzyq. Būǧan deiın elordanyŋ tarihymen orys zertteuşılerı ainalysyp kelgen. Olardyŋ bärı «Qaraötkeldı» jaǧymsyz jaǧdaida tüsındıredı. Orys ūǧymynda «qara» degen söz jamandyq şaqyrady. Aqiqaty olai emes. Qaraötkel degen  türık tılınde «qara, ülken» degen maǧyna beredı. Ondai atau tastai myǧym dünielerge qoiylǧan.  Köpırdıŋ enı 100 metrdı qūraidy. Esıl özenı köktemgı tasqynda arnasynan asyp tolsa da, jaŋaǧy jerde su erneuınen aspaidy.

Būl ötkel nege kerek boldy? Aitalyq, Būharadan saudagerler 1000 nemese 2000 tüiemen jolǧa şyǧady. Sodan keruen köşı Qazan men Ufaǧa tauar alyp barady. Ol jaqtan da kerektı zattar alyp şyǧady. Sonda myŋ tüiege jük tielgen keruen ötkende  tabanyna tas tösegen sekıldı, ötkeldıŋ suy ezılmeidı. Bız keide osy ötkel atauyn qart Bögenbai batyrmen bailanystyramyz. «Bögenbai batyr ömırden ötıp, onyŋ süiegın osy köpırmen alyp ötken, sodan qaraly ötkel atandy» dep aitady. Būl – qate pıkır.

Bahadür babamyz asaryn asap, jasaryn jasap dünieden ozdy. Halqymyzdyŋ ūly batyryn Būhar babamyz «Qazaqtyŋ qamal qorǧany» dep jyrlady. Qaraly köş tızıp, jylap-syqtaityn, jastai qaitys bolǧan joq. Qalyŋ jūrty babamyzdy Türkıstanǧa aparyp jerledı. Onda Abylai hannyŋ közı tırı edı. Bögenbai batyrǧa deiın de būl jerdı qazaq qonys ettı.  Oǧan deiın jūrtymyz «qara» degen sözdı bılgen. Sondyqtan, būl atau on segızınşı ǧasyrda paida boldy degen qisynǧa kelmeidı. Sonda bız osy öŋırde 18-ǧasyrdyŋ 70-ınşı jyldarynan bastap ömır sürdık pe? Oǧan deiın de būl jerdıŋ atauy boldy ǧoi. Osyndai kereǧar pıkırge özge eldıŋ piǧyly böten ǧalymdary: «Sonda sender Qaraötkeldıŋ boiyna Bögenbai batyrdyŋ kezınde kelıpsıŋder. Onda nege būl jerdı tuǧan jer dep jürsıŋder» degen bızdı aiaqtan şalyp qūlatuǧa ılık ızdeitın sūraqqa sūranyp tūr.

ORYS HANNYŊ ORNY BAR
– Qazaqtyŋ jer-su ataularynyŋ özı köp dünieden habar beredı. Soǧan toqtalyp ötseŋız?

– Elbasy maqalasynda jer-su ataularyna tereŋdep toqtalǧan. Är toponimnıŋ arǧy jaǧynda tarih tūr. Aqmola maŋaiynda ejelgı jer ataulary jetedı. Solardy söilete bılseŋız, talai syrdy  aityp beredı. Mäselen, Astanadan tömenırek Atbasarǧa qarai jol şekseŋız «Ormanbet tamy» degen qonys aldyŋyzdan şyǧady. Al Ormanbet kım dep oilaisyz? Ol nege tarihqa ainaldy? Sol jerde  şaǧyn qalaşyqtyŋ orny jatyr. Kädımgı  bekınıs dese de bolady. Äz Täuke hannyŋ jazǧy ordasyna ūqsaidy. Qazaq şejıresınde Asanqaiǧy babamyz «Ormanbet ordadan şyqqan kün» degen joqtau jyr aitypty dep jazady.

Söitsem, būl Ormanbet – Orys han. Kezınde Altyn ordany bilegen.  Äigılı tarihşy Qadyrǧali Jalaiyrdyŋ aituynşa, Orys han öz zamanynyŋ quatty da qūdırettı, batyl bileuşısı bolǧan. Qalyŋ elde Ormanbet  han  taqqa otyrǧanda Altyn  ordanyŋ şaŋyra­ǧyn qaita köteredı degen ümıt oianǧan. Bıraq ol aqtalmady. Astrahan audany töŋıregınen bırneşe köne eskertkışterdı baiqadyq. Barmaq batyrdyŋ ziratyn köresız. Jaltyr degen jerdı şolasyz. Qalǧūtan degen özendı bılesız. Būlardyŋ bärın de ötken künderdıŋ közı dep ūqqan jön.

– Endı Bozoq qalasyna keleiık?

– Men Bozoq qalasy turaly jazdym. Älı de jazbaq oiym bar. Bozoqtaǧy qazba jūmystaryn ataqty arheolog-ǧalym Kemel Aqyşev aǧamyz bastady.  Ol kısı Almatydan  Astanaǧa kelgen alǧaşqy tarihşylardyŋ bırı boldy. Jasy ūlǧaiyp qalsa da elorda töŋıregıne zertteu jūmystaryn jürgızdı. Bozoq qalasy turaly būrynda azdaǧan derekter boldy. Ötken ǧasyrdyŋ 20-synşy jyldary Semenov degen ölketanuşy osy öŋırdı aralap, bırdeŋe jazǧan eken. Bıraq ony ǧylymi naqtylaǧan Kamal aǧa boldy. Qalany älı de keŋırek zerttegen dūrys.  Öitkenı, eskertkışter men baiyrǧy oqiǧany tarihi kontekste tereŋdep üŋılseŋız, sızge syryn aşyp, söilei bastaidy.

Menıŋ oiymşa, jalǧyz Bozoq emes, sonyŋ maŋaiyndaǧy köp dünielerge köŋıl bölu kerek.Osy ölkedegı Nūra men Esıl özenderı bır-bırımen qatarlasyp aǧady. Nūradan Qozyköş degen şaǧyn özekşe şyǧady. Mūny tabiǧi aryq dese de bolady.  Nūranyŋ  artyq suy Esılge Qozyköş arqyly  aǧady. Bozoq qalasynyŋ bır şetı – Qozyköş özenı. Qazır arnasynan tartylyp, batpaqtanyp barady. Bozoq degen söz maǧan oǧyzdardyŋ «Bozoq» degen atauyn eske tüsıredı. Bozoq qalasymen oǧyz hannyŋ zamanyn bailanystyrsa, şahardyŋ tarihy köne däuırge qarai jyljidy.

– Qala qai  jerde qonys tepken?

– Qaraötkeldıŋ däl ırgesınde. Bügıngı «Han şatyr» ortalyǧynan bır şaqyrym bolady. Kışkene qalaşyq. Köne türkı däuırınen bastap, qazaq handyǧyna deiın ömır sürdı. Qalada tūrǧyndar köp bolmaǧan. Abyzdar tūrǧan ba dep oilaimyn. Şahardyŋ qorǧanysy tastai myǧym. Jan-jaǧynan qorşaǧan tabiǧi qorǧanystary küştı. Būl qala – oǧyz zamany men orta ǧasyrdy zertteu üşın ǧalymdardyŋ qolyna tüsıp tūrǧan kılt. Qazırgı Esıl özenı oǧyz zamanynda «Eşim» atanǧan.

EŞİM – ORYSTYŊ SÖZI EMES
– Ol orystyŋ sözı emes pe?

– Orysta «Eşim» degen söz joq. Būl – oǧyz zamanynan kele jatqan atau. Sodan keiın Qorǧaljynǧa kıreberıstegı Nūranyŋ sol jaǧalauynda «Bytyǧai» degen qala tūr. Būl da Oǧyzdardyŋ şahary. Bytyǧai «bıtık» degen sözden şyqqan. Dälırek aitqanda, «tyǧyz» degen maǧynany bıldıredı. Ortaǧasyrdaǧy megapolis qala sanalǧan. Öitkenı, şahar ekonomikalyq jaǧynan joǧary damyǧan.  Qalanyŋ qaqpalary Nūra özenıne qarap tūrady. Nūranyŋ üstınen salynǧan tas köpır bolǧan. Onyŋ ekı jaq baǧanalary älı saqtalǧan. Qalanyŋ kölemı bırneşe gektardy qorşaidy. Tūrǧyn üilerdıŋ orny jetedı. Osyny basybütın berılıp, zerttegen ǧalym joq. Är ǧalym kelıp, şūqylap ketedı.

 – Aǧa, men bırde L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ arheolog ǧalymy turaly maqala jazdym. Ol kısı sonau Şyŋǧys­taudaǧy qorǧandy baryp zertteptı. Endı sol ǧalymdar üidıŋ däl janyndaǧy köne qalany zerttese bolmai ma?

– Azamat, ärbır arheolog belgılı bır kezeŋge mamandanady. Är närsenı şūqylai bergen abyroi äpermeidı. Qalany qazu jūmysy qiyn. Odan bır qorǧandy qazyp, altyn nemese taǧy sondai qūndy jädıger tauyp alsaŋyz, jūrtqa körsetuge jaqsy. Şahardy qazǧannan altyn kezıkpeidı. Qalanyŋ qūrylysy men tūrǧyn jailardy tabasyz. Tarihi qūndylyǧy jaǧynan Bytyǧai qalasy jüzdegen qorǧandardan küştı. Pendemız ǧoi. Qazır saq däuırıne tüsıp aldyq. Öitkenı, ol qorǧandardan bırdeŋe kezıgedı. Ol bälen jyl boiy tonalyp ketse de, äiteuır elge ūsynuǧa bolatyn jädıger şyǧady. Saq däuırı öte bai bolǧan. Ol qola däuırınıŋ ırgetasyna qalanǧan. Qola däuırı öndırıstık revoliusiia tuǧyzdy. Bügıngı Qazaqstandaǧy öndırısterdıŋ denı qola däuırınen bastalǧan. Jezqazǧan qola däuırınde million tonna rudany jer betıne şyǧardy. Orystar on toǧyzynşy ǧasyrda bızge kelgende qatty ken oryndaryn ızdep qinalǧan joq. Būrynǧy qola däuırınde qazylǧan şahtalardyŋ ornyn tauyp aldy. Olar közge körınıp jatty. Sony  tereŋdetıp alyp kettı. Jez degen söz barlyq älemde «jez» dep qoldanylady. Ūly ǧalym Qanyş Sätbaev: «Qazaq jerındegı ken oryndaryn jer ataularyna qarap aŋǧaruǧa bolady» dep jazǧan.

– Elbasy maqalasynda aitylǧan oilardy odan ärı keŋırek örbıtuge qandai ūsynys aitar edıŋız?

– Bızdıŋ tarihymyz bügınge deiın eurosentristık ürdısımen orys ǧalymdary salǧan jolmen zertteldı. Mūnda köbınese jazba derekterdı negızge alady. Olardyŋ denı körşı elderdıŋ zertteu­şılerınıŋ qolynan şyqqan. Būlar qanşa jazǧanmen ışkı tarihqa boilai almady. Syrt­tan  ǧana  baqylap jazdy. Sondyqtan  bızdıŋ tarihymyz üstırt, arqauy bos, eskırgen lenta  sekıldı  äser qaldyrady. Işkı jüie joq. Ol qaida bar. Ol halqymyzdyŋ şejıresı men bai auyz ädebietınde jatyr. Şejıre degen jetı atany taratu emes. Şejıre degenımız – aŋyz. Naqtyraq aitqanda, ūltty bır tuystyq jüiege  bırıktıruşı ideologiia.

Baǧdarlamada osyǧan qatty köŋıl bölgen jön. Elbasy da osy dünienı qadap, şegelep aitty.Ärbır jer-su ataulary ötken künnen syr tolǧaidy. Köne keseneler men eskı arhitekturalyq qūrylystardyŋ bärı – tarih. Ökınışke qarai, aŋyzdardyŋ köbı joǧalyp barady. Eskı äŋgımelerdı taŋnan-taŋǧa ūryp aitatyn közıqaraqty qariialar da joq. Sondai qiyn jaǧdaiǧa tura keldık. Bıraq, qoldaǧy bardy ūqsatu qajet.  Men būl baǧytqa jospar jasadym. Qazaq şejıresın negızge alyp, Qazaqstan tarihyn jazdym. Astana tarihy turaly qomaqty eŋbek bıtırdım.

Elımızde «Sakraldı Qazaqstan» ǧylymi-zertteu toby qūryldy. Sonyŋ müşesımın. Halqymyz qasiettı jerdı «äulie» dep ataǧan. Sol barlyq äulie jerlerdı jinaqtap, ensiklopediialyq anyqtama jazyp jatyrmyn. Jyldyŋ soŋynda daiyn bolady. Aitalyq, Soltüstık Qazaqstan oblysy jinaqqa engızuge bes qana qasiettı jerdı körsetıptı. Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ är audanynan jüzdegen äulie jerdıŋ tızımı keldı. Demek, soltüstık öŋırlerde qasiettı aimaqtar ūmytylyp barady. Ony qaita qolǧa almasa keiın keşıgemız.  Sondyqtan Memleket basşysynyŋ: «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasy tarihymyzdy jaŋaşa tanudyŋ qūtty jolyna ainaldy. Tüptep kelgende, baiyrǧy Taitöbe, ejelgı Qaraötkel, keşegı Aqmola bügınde täuelsız elımızdıŋ bas qalasy – Astanaǧa ainalǧany qazaqtyŋ baqyty boldy dep oilaimyn.

Sūhbattasqan: Azamat  ESENJOL