Kez kelgen eldegı jüielı jazu – sol eldıŋ mädenietınıŋ joǧarylyǧy men sauattylyǧynyŋ bet-beinesın körsetetının eskeretın bolsaq, qazırgı taŋda elımızde bolyp jatqan tıldık reforma – ruhani jaŋǧyruymyzdyŋ tetıgı, bolaşaq ūrpaqqa jasalyp jatqan igı ıs.
Osy baǧytta ötken jyly A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ tıltanuşy mamandary «Qazaq tılınıŋ jaŋa emle erejelerınıŋ jobasyn» äzırledı. Ş.Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl-Qazyna» ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧy jaŋa emlenıŋ tüzıluıne qatysty josparlar qūryp, auqymdy ıs-şaralardy ötkızdı. Mıne, bügınde jaŋa älıpbige negızdelgen emle erejelerı maqūldandy. Endıgı kezekte jalpy halyqty jaŋa älıpbi negızındegı emle erejelerın meŋgertetın trenerlerdı daiyndau, oqu-ädıstemelık keşenderın qūrastyru özektı mäselelerdıŋ bırı bolyp otyr. Būl baǧytta elımızdegı otandyq ädısker-ǧalymdarymyz jaŋa grafikany meŋgertudıŋ teoriialyq jäne praktikalyq oi-pıkırlerın bıldırıp, tūjyrymdarymen bölısude. Ūlttyq komissiia janynan qūrylǧan Ädıstemelık jūmys tobynyŋ müşesı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor T.T.Aiapova jaŋa emlenı oqytuda basty mynadai mäselelerdı nazarǧa aludy ūsynady: «Latyn grafikasyn bılım berudıŋ tömengı jäne joǧarǧy tabaldyryqtaryna säikes orfografiialyq toptyŋ daiyndaǧan bırneşe talqylaudan jäne synamadan (aprobasiiadan) ötken qazaq tılı emle erejelerın adaptasiiaǧa tüsırıp 4 türlı variantyn jasau kerek». Belgılı ädısker ǧalym F.Orazbaeva: «Latyn älıpbiın igerudıŋ ädıstemesın ekı baǧytta ıske asyrǧan tiımdı: jaŋa älıpbidı üirenuge talaptanǧan adamdarǧa jäne oquşylarǧa arnalǧan ädısteme; balalar men eresekterdıŋ qarıptı tez, jeŋıl, tüsınıktı meŋgeruın qamtamasyz etetın oqytuşy mamandarǧa arnalǧan ädısteme. Osy baǧyttardyŋ ärqaisysynyŋ özıne tän maqsat-mındetterı, erekşelıkterı, basty nysandary, negızgı ūstanymdary, arnauly amal-täsılderı bar» dep körsetedı. Sondyqtan ädıstemeşılerdıŋ basty mındetı – jaŋa emlenı bılım aluşylardyŋ jas erekşelıkterı men psihofiziologiialyq erekşelıkterın, deŋgeiın eskere otyryp, jaŋa emlenı meŋgertudıŋ ädıstemesın jasaqtap alǧan jön.
Būl baǧytta memlekettık qyzmettegı ǧalym-ädıskerlerden būryn, jekemenşık tıl üiretu ortalyqtarynyŋ türlı saladaǧy mamandary (biologiia, baǧdarlamaşy, ekonomist, t.b.) jaŋa älıpbidı bılım berudıŋ tömengı tabaldyryǧyna arnalǧan oqu qūraldaryn äzırleudı qolǧa ala bastaǧan. Soŋǧy bekıtılgen älıpbi negızınde, qazaq tılınıŋ jaŋa emle erejelerınıŋ bekıtıluın kütpei, balabaqşa jäne bastauyş mektep jasyndaǧy balalarǧa arnalǧan türlı kömekşı oqu qūraldaryn jariialap jatyr. Būdan jaŋarǧan qoǧamnyŋ qazırgı naryq zamanyndaǧy jaŋaşyldyqqa, jyldamdyqqa, talapşyl zamannyŋ sūranystaryna säikes boluǧa, önımdı eŋbek etuge betbūrys jasap jatqandaryn baiqauǧa bolady. Degenmen oqu qūraldaryn qūrastyruda eskertetın bırqatar mäselenı nazarǧa aludy qajet dep sanaimyn. Sebebı bızdıŋ qolymyzǧa tigen balabaqşa jäne bastauyş mektep jasyndaǧy balalarǧa arnalǧan oqu qūraldarynyŋ ön boiynda latyn grafikasyna negızdelgen ärıpterdıŋ rettılıgı men buyn sanynyŋ jiılıkterı eskerılmei qūrastyryluy – orfograf, fonetist, tıltanuşy mamandardyŋ qatysuynsyz jazylǧany anyq körınıp tūrady. Sondyqtan oqulyq qūrastyruda mındettı türde söz qūrauǧa bailanysty ärıpterdıŋ rettılıgı men buyn jiılıgı eskerıluı qajet. Osy rette 2016 jyly A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ ǧalymdary qūrastyrǧan «Jalpy bılım berudegı qazaq tılınıŋ jiılık sözdıgın» paidalanǧan jön. Sebebı būl cözdık – memlekettık tılımızdıŋ oqu-ädıstemelık jüiesınıŋ tıltanymdyq bazasyn jaŋǧyrtuǧa, tıldı oqytu üderısınıŋ tiımdılıgın arttyruǧa, oqulyq, oqu keşenderı men qūraldarynyŋ tıldık materialyn jüieleuge, olardy zamanaui talapqa sai qūrastyruǧa septıgın tigızetın bıregei basylym (Jalpy bılım berudegı qazaq tılınıŋ jiılık sözdıgınen. Alǧy söz). Ǧalym A.Jaŋabekova ärıp tırkesterınıŋ jiılıgın bylaişa taldap körsetedı: «Qazaq tılınde AR ärıp tırkesınıŋ jiılıgı basqa ärıp tırkesterıne qaraǧanda öte joǧary, jalǧyz özı 600 000-nan asady. Al AN, AL, YN, DA, TA, EN tırkesterı – 500 000 şamada, ER, QA, DE, IN, LA, DY, TY tırkesterı – 400 000 şamada, NT, ǦA, KE, AI, LY, TI, DI, AS, SY, ME tırkesterı – 300 000 şamada, al qalǧan ärıp tırkesterı odan tömen». Osyndai rettılıkpen ǧylymi-praktikalyq tūrǧydan saralanǧan ärıp, ärıp tırkesterıne, buyn jiılıkterıne qatysty statistikalyq mälımetter oqu-ädıstemelık mäselelerdı jüieleuge septıgın tigızetını sözsız.
Sondai-aq oqulyq avtorlary būl sözdık arqyly belgılı bır jaryspaly leksikalyq bırlıkterdıŋ de tıldıŋ jüiesınde jiılıgı tūrǧysynan alatyn ornyn anyqtai otyryp, oqulyqqa engızuge mümkındık ala alady.
Ekınşıden, qazırgı oqytu ädıstemesınde qazaqtyŋ töl sözderın qazaq tılınıŋ orfoepiialyq normasyna säikes meŋgertu ädıstemelerı kemşın tüsıp jatatyny baiqalady. Jalpy bılım beretın oqu baǧdarlamalaryna orfoepiia mäselesıne basymdylyq berıp, bügıngı oquşyǧa auyzşa kodtaǧy orfoepiialyq zaŋdylyqtardy meŋgertudıŋ ädıstemesın jetıldıru qajet.
Üşınşıden, jaŋa oqu qūraldary ūlttyq mazmūnǧa negızdeluın basty nazarda ūstau kerek. Iаǧni özge mädenietten görı öz elımızdıŋ ūlttyq qūndylyqtaryn köbırek därıptegenımız abzal. Elbasymyzdyŋ maqalasyndaǧy ūlttyq kod jaŋa oqu qūraldarynda erekşe körınıs tauyp jatsa, būl bügıngı ösıp kele jatqan balanyŋ ūlttyq tanym kökjiegın keŋeite tüsetını anyq.
Qoryta kelgende, jaŋa emlege negızdelgen jaŋa oqulyqtar bılıktı tıltanuşylar men ädıskerlerdıŋ bırlesuımen äzırlep, egjei-tegjei tekseru men saraptaudan ötkızıp, būrynǧy kemşılıkterımızdı qaitalamauymyz qajet. Sonda ǧana jaŋa emle erejege negızdelgen oqulyqtar men oqu qūraldary öskeleŋ ūrpaqtyŋ zerek sanasyna tez qabyldanyp, sauattylyǧyn arttyra tüsetın jüielı, sapaly bolady degen senımdemın.
Ainūr SEIITBEKOVA,
Ş.Şaiahmetov atyndaǧy
«Tıl-Qazyna» ūlttyq
ǧylymi-praktikalyq ortalyǧynyŋ
Ädısteme basqarmasynyŋ basşysy,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
