Reihstagqa bırınşı bolyp tu tıkken Raqymjan Qoşqarbaev – közı tırısınde-aq aty aŋyzǧa ainalǧan adam. Soǧystyŋ soŋǧy nüktesı qalai qoiylǧandyǧy jönınde ol özınıŋ 1978 jyly «Jazuşy» baspasynan şyqqan «Jeŋıs jalauy» atty estelık kıtabynda jan-jaqty jazǧany belgılı. Jeŋıs merekesıne orai bız «Halyq Qaharmany» atanǧan qaisar qazaqtyŋ sol tuyndysynan üzındı jariialaǧandy jön kördık.
… Körgen qyzyǧynan beinetı köp äkem aldyma qabaǧyn qars jauyp, kelıp tūryp: «Äi, jalǧyzym! Sen «üide şeşen – dauǧa joq, üide batyr – jauǧa joqtyŋ» jıgıtı emes siiaqty edıŋ ǧoi. «Er bır ret öledı, qorqaq myŋ ret öledı!» Tūr ornyŋnan, ana jeŋıs jalauyn jolbasşy et te, jügır alǧa! Tek öle körme, Qoşqarbai äuletın joia körme!» dep aiǧailaǧandai boldy. «Joq, äke, ölmeimın. Ömırge özım de qūştarmyn!» dep äke elesıne jauap qatqandai ıştei kübırleimın…
Esıme qoinyma tyǧuly jeŋıs jalauy tüstı de, ony alyp, oraǧan qara qaǧazyn kanalǧa qarai laqtyryp jıberdım. Sonan soŋ tös qaltamnan siia qaryndaş aldym da, jalau şetıne: «674-şı atqyştar polkı, leitenant Qoşqarbaev, qyzyl äsker Bulatov» dep jazdym. Grigorii «mūnyŋyz ne» degendei maǧan taŋdana qarady.
– Grişa, mūnym alda-jalda ölıp qalsaq, keiıngı jauyngerlerımız bılsın degenım ǧoi, – dedım.
– Mūnyŋyz dūrys boldy, joldas leitenant. Saqtyqta qorlyq joq, – dedı Bulatov.
– Endı ne bolsa da, kanal şetındegı topyraq üiındısıne baryp jan-jaǧymyzdy barlap äreket jasaiyq.
Reihstag jaqqa taǧy qaradym. Oq jaŋbyrşa jauyp tūr. «Neǧylǧan tausylmaityn oq-därı?!» dep oiladym ıştei. Bız jaqtan da az töpep jatqan joq.
Kenet tu syrtymyzdan uralaǧan dauys şyqty. Sol sätte art jaǧymyzǧa jalt qaradyq. Şynynda da, qyzyl äskerler şabuyldap keledı eken. Bıraq, reihstagtan, Tirgarten parkı men Brandenburg qaqpasynan faşister būrynǧydan da qūtyryna, oqty eselei töktı de, bızdıŋ jauyngerler jer bauyrlai jatyp qaluǧa mäjbür boldy. «Osy joly qanşa adam mert boldy eken» dedım men özıme-özım.
Endı «Gimmler üiınıŋ» qabattarynan da, Şpree özenı men Moltke köpırı jaǧynan da bızdıŋ artillerister de snariadty üdete ata bastady. Alyp gaubisalar men jan türşıktırerlık «katiuşalar» atqylap jatyr. Ekı jaqtan jıberılgen snariadtyŋ bärı bırdei bızdıŋ däl töbemızge taiap ūşyp jatqan siiaqty. Reihstag taǧy da tütın men şaŋnan körınbei kettı. Sūr jylandardyŋ sūp-sūr ordasy är jerden jana bastady.
Artilleriia atysy bır saǧattai ainala-töŋırektı küŋırentıp, jerdı solqyldatty. Bulatov ekeumız basymyzdy bırde tūqyrtyp, bırde üiındıden säl şyǧara qolaily sättı kütıp jatyrmyz.
Edäuır uaqyt ötken soŋ reihstag jaqtan boraǧan oq säl saiabyrlaǧandai boldy. Kök tütın be, köterılgen şaŋ ba, aldymyz būlyŋǧyr tūman bolyp kettı. Onyŋ arasynan faşisterdıŋ ordasy äreŋ körınedı. Osy bır būlyŋǧyr kezeŋdı paidalanyp jügırsek, jau bızdı reihstagqa jetkenşe körmei qaluy mümkın edı, sondyqtan alǧa ūmtyluǧa bel bailadyq.
– Al kettık! – dedım de, ornymnan tūra jügırdım. Bulatov ta qūstai ūşyp, menen oza berdı.
– Qarailama, tarta ber, jügır! – dedım aiǧailap.
Reihstagtyŋ satyly tabaldyryǧyna aiaǧym tie bergende, oŋ jaq sanymnan bıreu ūryp qalǧandai boldy. Grigorii būl jerge menen ekı metrdei būryn jettı-au deimın. Ekeumız biık tas dıŋgektıŋ arǧy betıne jabysyp tūra qaldyq. Der kezınde būǧyp ülgerdık, taiau jerden snariad jarylyp, bız tūrǧan dıŋgekke jaryqşaǧy sart ete tüstı.
Aman-esen jettık pe, jetpedık pe degendei ekeumız bır-bırımızge küle qarai beremız. Bıraq, ekeumızdıŋ de közımızde jas. Denemızde bır türlı dırıl bar. Būl şamasy tolqu, quanyş sezımı bolar.
Dıŋgektıŋ qalqasynda tūryp reihstagqa qaradyq. Aldymen közge tüskenı tars bekıtılıp, syrt jaǧyn aǧaşpen aiqyş-ūiqyş şegelep tastaǧan ülken esık, tas baǧanalar men märmär dıŋgekter, kırpışpen, ışı äldenege toly qaptarmen keptelıp, bıtelıp tastalǧan ülken terezeler.
Jalau qaida? Jeŋıs jalauy! Ol menıŋ qolymda tūr edı. Al, qai jerge tıgu kerek jalaudy? Neǧūrlym biıgırek jerge bekıte alsaq jarar edı. Äne, üidıŋ ekınşı qabatyna taiau – astyŋǧy terezenıŋ bır-ekı kırpışın snariad jūlyp tüsırıp, ketık bolyp qalypty. Äzırge būǧan qolaily jer osy.
Sol tūsqa taiap bardym da:
– Grişa, şyq menıŋ iyǧyma, ana bır terezenıŋ joǧarǧy jaǧyndaǧy ketıktı körıp tūrsyŋ ba? Jalaudy sol jerge bekıt! – dedım de, aǧaş sapqa oralǧan qyzyl matany Bulatovqa ūsyndym.
Bulatov alasa boily, taldyrmaş qana jıgıt. Şamasy salmaǧy da onşa auyr bolmasa kerek. Qabyrǧaǧa jabysa tūrǧan menıŋ iyǧyma yrǧyp şyqty.
Sälden soŋ jerge bır närse düŋk ete tüstı.
– O, ne boldy? – dedım tıstene. Tıstenıp tūrǧanym aiaǧym ūiyp bara jatqan siiaqty. Jaralanǧanymdy endı sezıp tūrǧandaimyn.
– Bır kırpıştı tüsırıp aldym, – dedı Bulatov. Sonan soŋ ol:
– Jalaudy ıldım, joldas leitenant! – dep jerge qarǧyp tüstı.
Men şegıne berıp, joǧary qaradym.
– Ura! – dedım sybyrlai söilep. – Jeŋıs jalauy – reihstagta! Bulatovtyŋ ekı ezuı ekı qūlaǧynda. Balaşa mäz bolyp tūr. Ol – nebary 19-aq jastaǧy balaŋ jıgıt.
Sol sätte jel tūrdy da, bız tıkken jeŋıs jalauyn tolqyndatyp, jelbırete tüstı.
Äldebır juan dıŋgek tübıne otyra kettık. Ekı közımız özımız tıkken jeŋıs jalauynda! Ol jelmen oinai jelbırep, bızdıŋ jauyngerlerdı beine bır şaqyryp tūrǧandai edı. Bız ony qadap saǧatymyzǧa qaraǧanda uaqyt keşkı alty jarym eken.
Bırazdan keiın ūiyp bara jatqan oŋ sanymdy sipap körıp edım, dym bılındı.
– Menıŋ aiaǧyma oq tise kerek, Grişa. Oŋ jaq sanymnan dym bılınedı.
– Päle, bızdıŋ su emes jerımız joq qoi, joldas leitenant, – dedı de pilotkasymen maŋdaiyn sürtıp, külıp jauap berdı Bulatov. Sonan soŋ ol oŋ aiaǧyma qarap:
– Toqtai tūryŋyzşy, şynynda da, qan bılınetın siiaqty, – dedı de Bulatov qolma-qol qaltasyndaǧy däkesı men iodyn aldy. – Jaraŋyzdy körsetıŋız, taŋyp bereiın, – dep yŋǧailana bastady.
– Körsetkenı nesı, ana belıŋdegı qanjardy al da, galifenı sögıp jıber.
Grişa menıŋ aitqanymdy ıstedı de jarany körıp:
– Tura san etıŋızdı bır-ekı santimetrdei tılıp ötıptı. Süiegı aman siiaqty,— dep iod jaǧa bastady. Aşytyp barady. Tek däkemen myqtap orap tastaǧannan keiın baryp, aşyǧany da, ūiyǧany da basyla berdı.
Süiegı aman ekenın özım de jaŋa Bulatovty iyǧyma şyǧaryp tūrǧanda sezgenmın. Süiek sau bolmasa, ärine, auru aiaqpen dardai jıgıttı köterıp tūru oŋai bolmas edı.
– Ölmesek, jasymyz ūzaq bolady, bauyrym! – dedım Grişaǧa äzıldep.
– Joq, joldas leitenant! Endı bız ölmeimız. Onsyz da myna üş jüz metr jerden ötıp, reihstagqa jetkenşe ekeumız jüz ret ölıp, jüz ret tırıldık emes pe?! Sol da jetedı bızge!
Bulatovtyŋ sözı oryndy edı. Endı oilap qarasam, bız Grişa aitqandai üş jüz metr jerge jetı saǧatta (saǧat kündızgı 11-den keşkı 6-ǧa deiın) jer bauyrlai zorǧa jetkende san ölıp, san tırılgenımız ras-au! Eger bız «oiymyzǧa eşteŋe kırıp şyqqan joq, ölımnen qoryqqanymyz joq» desek, oǧan kım ilanar?! Mıne, mıne, ölıp ketemız-au, qaŋǧyǧan bır snariadtyŋ tobyqtai jaryqşaǧy tiedı-au endı dep är sät oilaǧanymyz şyn ǧoi. Jaŋaǧy bır sätte eŋ soŋǧy jüz metrdei jerdı qūiyn quǧan qaŋbaqtai domalai jügırıp ötkende de endı-endı bır oq quyp jetıp, qadala tüser de, qyrşyndai ömırdı qyrqyp keter-au degen qauıptı oi bır sät midan şyqty ma eken?! Joq, şyqqan joq! Reihstagqa jete bere tidı emes pe, bır oq qara sanǧa. Al ol jandy jerge de tiiuı mümkın edı ǧoi. Qairan tırılık, netken qymbat edıŋ!
– Tırı qaldyq ǧoi, Grişa, tırımız! Endeşe bız baqytty jandarmyz!..
Osyny aitqan kezde sol jaǧymyzdan reihstagtyŋ tas edendı tösenışın dürsıldete jügırıp kele jatqan adamdardyŋ aiaq alysyn estıdık te, otyrǧan ornymyzdan atyp tūryp, juan dıŋgek tübıne jasyryna qaldyq. Avtomatymyzdy yŋǧailap, kütıp tūrmyz. Jau bolsa bızge jaqyndaǧan kezde kütpegen jerden oq boratpaqpyz.
Jügırıp kele jatqandar aŋ-taŋ bolyp tūra qaldy. Bıreuı:
– Mynau keremet qoi! Mynany qaraŋdar, jıgıtter, bızdıŋ şabuyl tuymyz!— dep aiǧailap jıberdı. – Būl qaidan kelgen-ei, myna jerge?
Öz adamdarymyz ekenın bılgen soŋ, bız de tasadan şyǧa keldık. Dala telefony symyn şūbata tartyp kele jatqan bailanysşy men avtomatşyny bır maior bastap jür eken. Men äskeri ataǧy joǧary ofiserge aqsaŋdai baryp:
– Reihstagqa şabuyl jalauyn jetkızgen leitenant Qoşqarbaev pen qyzyl äsker Bulatov, – dep baiandadym.
– Qai polkten?
– Bız Plehodanovtyŋ polkınenbız.
– Jaraisyŋdar, jıgıtter, jaraisyŋdar! – dep maior bız tıkken jalauǧa taǧy bır ret qarady. – Men 756-şy polk komandirınıŋ orynbasary maior Sokolovskiimyn. Reihstagqa bırınşı bolyp jeŋıs jalauyn jelbıretulerıŋmen senderdı qūttyqtaimyn!
– Sovet Odaǧyna qyzmet etemız!
Sokolovskii sol jerde – reihstagtyŋ negızgı esıgınıŋ aldyndaǧy satyda tūryp öz komandirımen telefon arqyly söilestı.
– Joldas bırınşı! Men reihstag aldynan söilesıp tūrmyn! Reihstagtyŋ syrt jaǧynda ǧana azdaǧan atys bar. İä… iä… faşisterdıŋ tırı qalǧandary jer astyna tüsıp ketken bolu kerek. «Gimmler üiı» jaq betınde tynyştyq ornady… İä, iä… Al mūndaǧy ülken jaŋalyq reihstagqa bızden būryn Plehodanov polkınen leitenant Qoşqarbaev pen qyzyl äsker Bulatov jetıp, qabyrǧaǧa şabuyl jalauyn qadapty. İä… Men olardy sızdıŋ atyŋyzdan qūttyqtadym… İä… Būl jaǧynda gitlerşılerdıŋ tırşılık belgısı sezılmeidı… Jaqsy… jaqsy…
Osydan keiın arada bes minuttei de uaqyt ötken joq, jan-jaǧymyzdy uralaǧan dauys kernep kettı. 756-şy polktıŋ kapitany Neustroev bastaǧan batalon reihstagqa keldı. Olardyŋ ışınde Sianov, Kantariia men Egorov ta bar eken.
Neustroev batalony kelgen bette reihstagtyŋ esıgın aşty da, ışke qoiyp kettı. Bıraq, onyŋ bū jaǧynda eşkım joq bolyp şyqty.
Şynyn aitaiyn, myna bız tūrǧan jerge özımızdıŋ 674-şı polktıŋ adamdarynan būryn basqa polk batalonynyŋ kelgenıne köŋılımız bır türlı bolyp qaldy da, men Bulatovqa:
– Neǧyp tūrsyŋ? Jügır! Bızdıŋ polktıŋ jauyngerlerın şaqyr! – dedım zekıp, olardyŋ keşıkkenıne beine bır sol kınälıdei.
Sol-aq eken Bulatov etıgın şeşıp, laqtyryp jıberdı de, «Gimmler üiıne» qarai tūra jügırdı.
Köp keşıkpei-aq Davydov bastaǧan bızdıŋ bırınşı batalon men Logvinenkonyŋ ekınşı batalony da keldı. Sonymen keşkı saǧat jetı şamasynda reihstagta üş batalon boldy. Üşeuı de bızdıŋ 150-şı diviziianyŋ bölımderı.
Endı osy üş bölımnıŋ jauyngerlerı reihstagtyŋ astyŋǧy qabatyn aralai bastady. Maǧan bır bölmede bızdıŋ batalonmen bırge kelgen sanitar qyzdar därıgerlık kömek körsetıp, jarany juyp-tazalap, taŋyp berdı.
– Būl änşeiın syzat qana, ekı-üş künde-aq auyrǧany bılınbei ketedı. Bıraq, äzırge jürmegenıŋız jön, – destı qyzdar.
Mynadai ūly oqiǧa bolyp jatqan kezde jürmeu qaida?! Säl aqsaŋdai basyp, soldattarǧa qosyldym. Sosyn vzvodymnyŋ jauyngerlerımen bırge bırınşı qabattyŋ bölmelerın aralap kördım. Bız tek qaraŋǧy kabinetterdı fonardyŋ jaryǧymen qarap şyqtyq.
Keş tüse reihstagtyŋ jer asty bunkerınen faşistık medisina qyzmetınıŋ generaly qol köterıp şyqty. Ol ūzyn boily, aşaŋ jüzdı eludıŋ ışındegı adam eken. Üstıne kigenı – kitel.
Bızdıŋ ofiserlerdıŋ bıreuı, qaisysy ekenı esımde joq, tılmaş arqyly jau generalyna reihstag bunkerıne baryp, öz ärıptesterıne endıgı qarsylyqtyŋ paidasyz ekenın, oq atpaudyŋ qajettıgın aityp şyǧudy talap ettı. Faşist generaly būl būiryqty būljytpai oryndady. Sodan keiın ony bızdıŋ 674-şı atqyştar polkınıŋ ştabyna barlauşy Provotorov aidap alyp kettı. Keiınnen Provotorovqa Sovet Odaǧynyŋ Batyry ataǧy berıldı.
Keşkı saǧat on şamasynda reihstagqa 756-şy atqyştar polkınıŋ komandirı polkovnik Zinchenko keldı. Janynda beitanys podpolkovnik bar. Ol bärımızdı jaqyndap kele jatqan jeŋıspen qūttyqtady. Osynau «Jeŋıs!» degen quanyşty sözdı bız 30 apreldıŋ keşınde, soǧystyŋ 1410-şy künınde, reihstagtyŋ aldynda estıdık.
Sonan soŋ polkovnik Zinchenko öz polkınıŋ batalon komandirı Neustroevtyŋ qasyna kelıp:
– Tu qaida? – dep sūrady.
– Batalon Tuy ekınşı qabatta. Al, şabuyl jalauşylarynyŋ bırneşeuın myna leitenanttyŋ qadaǧan jalauynyŋ janyna tıktık, – dep Neustroev menı nūsqady.
– Joq, men ony aityp tūrǧanym joq, – dedı polkovnik. – Menıŋ sūrap tūrǧanym – Armiianyŋ äskeri Sovetı bergen besınşı nomerlı Tu.
– Ol polk ştabynda.
Zinchenko qolma-qol polk ştabynyŋ bastyǧy maior Kazanovqa telefon soǧyp:
– Armiianyŋ äskeri Sovetı bızge tapsyrǧan Tudy qazır reihstagqa jetkızudı ūiymdastyryŋyz. Tu äkeluge senımdı adamdardy bölıŋız. Tezdetıŋızder! – dep būiyrdy.
Osy kezde reihstag ışınen tasyr-tūsyr atys estıldı. Şamasy, jer astyna jasyrynǧan faşister qaiyra şyqsa kerek. Üstıŋgı qabatta tyǧyla qalǧan gitlerşıler de tereze tesıkterınen atqylai bastady.
Bızdıŋ syrtta tūrǧan jauyngerler reihstag ışıne lap qoidy. Granattardyŋ jarylǧany estıldı. Bıraq, būl atys onşa ūzaqqa sozylǧan joq. On-on bes minutte-aq tynyştyq qaita ornady.
Gitlerşıler jer astyndaǧy körlerıne qaira kırıp kettı.
Tüngı saǧat on bırge taialǧan kezde reihstagtyŋ ışı-syrtyn uralaǧan dauystar jaŋǧyrtyp jıberdı. Aqsaŋdai basyp, jūrtpen bırge men de dalaǧa şyqtym. Soldattar bas kiımderın aspanǧa laqtyryp, quanyp jür eken. Ekı közderı reihstag üstınde.
– Ura! Jeŋıs Tuy, Jeŋıs Tuy!! – dedı jıgıtter. Men de reihstagtyŋ jetpıs bes metrlık kümbezıne moiyn soza qaradym. Gitlerşılerdıŋ sūrǧylt ordasynyŋ ar jaq būryşy janyp jatyr edı. Sonyŋ säulesınen bolar, sonau kümbez üstınde al qyzyl Tu jelbırep anyq körınıp tūr. İä, būl Jeŋıs Tuy edı!
Äldeqaidan menıŋ janyma Grigorii Bulatov kelıp däl qūlaǧymnyŋ tübınen aiqailap:
– Ura, joldas leitenant! Jeŋıs Tuy! Al būl Tudyŋ kışı ınısı – jeŋıs jalauyn reihstagqa ekeumız qadadyq qoi. Būl zor baqyt! – dedı.
Men ün-tünsız Grişany qūşaqtap, betınen süie berdım.
