Ūly Otan soǧysynyŋ basynan aiaǧyna deiın qatysqan qaiyn atamyz Şäuten Täjenūly eger tırı bolǧanda biyl 91 jasqa keletın edı. Men kelın bolyp tüskende ol kısı nauqas eken. Sondyqtan öz auzynan syr tarta almadym.
Joldasym Nūrsūltannyŋ aituynşa, atam mınezı salmaqty, az söileitın, qazaqşa, orysşaǧa bırdei, öte sauatty jan bolypty. Kıtap jinaǧandy jaqsy körıptı. Äsırese, qazaq folkloryna, sonyŋ ışınde epostyq jyrlarǧa qatty qyzyqqan. Balalaryn da kıtap oquǧa baulyǧan. Demalys künderı küitabaqty qoiyp, künı boiy tyŋdaityn ädetı taǧy bolǧan. Atap öterlık erekşe qasietı, eşqaşan adam balasyn jamandamaidy eken. Osyndai igı qasiet iesı tek alty jasyna deiın ǧana baqytty balalyq şaqty basynan ötkerıptı. Odan keiıngısı däuır dürbeleŋıne toly.
Älqissa, atamyzdyŋ äkesı – Täjen kezınde taqualyǧymen Aral öŋırıne aty jaiylǧan Orazalynyŋ balasy Quantaidan tuady. Ata-baba jolyn jalǧastyrǧan Täjen de öte imandy, dındar, ortasyna syily jan bolǧan. Dästürlı dala tūrmysyna qol salyp, şyrqyn būzǧan 1930-jyldardaǧy ūjymdastyru nauqanyna qarsy şyqqan Qaraqūm köterılısıne qatysqan. Orynbordan şyqqan jazalauşylar köterılısşılerdı qynadai qyryp, tarydai talqandaǧannan keiın, amaly tausylǧan Täjen Quantaiūly otbasyn keiın köşırıp alam degen oimen Özbekstandaǧy Termez qalasynyŋ maŋynan Auǧanstanǧa ötıp ketuge mäjbür bolǧan. Keiın şekara jabylyp qalyp, sodan habarsyz ketıptı. Artynda bes balasy men äielı Rabiǧa qalady.
Äkesınen tırılei aiyrylǧan kezde atamyz Şäuten alty jasta eken. Köp ūzamai anasy Rabiǧa dalada qalyp qoiyp, suyqtan üsıp öledı. Sol kezde janaşyr adamdar atamyz Şäutendı «tırı qalsyn» degen tılekpen Qaskeleŋdegı balalar üiıne ötkızıp jıberedı. Sol ketkennen atamyz 1939 jyly 7-synypty bıtırıp, tuǧan jerıne, iaǧni, Qyzylorda oblysyndaǧy Aral qalasyna oralady. Özı sekıldı bır top jetım balalarmen bırge jük tasyp, kün köredı.
1941 jyly sūrapyl soǧystyŋ bastalǧanyn estıgen boida ot pen oqtyŋ ötıne özı sūranyp, maidanǧa jedel attanǧan sol jetım balalardyŋ arasynda 17 jasar Şäuten atamyz da bar eken.
1942 jyldyŋ qaŋtarynda 1-Ukraina maidany äskerınıŋ qūramynda soǧysqa qatysady.
Erterekte atamyz balalaryna:
– Maidannyŋ qyzǧan kezı. Jau bızdı tyqsyryp, özenge äkep tıredı. Amal joq, bärımız jantalasa arǧy betke ötuge tyrystyq. Rotada ekı-aq qazaqpyz: men jäne aty esımde joq, Aqtöbenıŋ Esetov degen jıgıtı. Teŋız jaǧasynda ösken maǧan jüzu onşa qiynǧa soqpaityn, jaqsy maltimyn. Bıraq, Esetov jüzu bılmeidı eken. Joldasty jolǧa tastau saltymyzda joq, bas sauǧalap qaşu – er jıgıt üşın ölımmen teŋ… Ony demep, oq būrşaqşa jauǧan qandy özennen jüzıp ötuım ömırımdegı esten ketpes bır uaqiǧa edı. Sol jerde arǧy betke ūmtylǧan 200-dei soldattyŋ nebärı jiyrma şaqtysy ǧana tırı ötıptı, – dep estelıkterın aityp otyratyn edı.
Taǧy bırde:
– Varşava tübınde auyr jaralanyp, esımnen tanyp qalyppyn. Esımdı jisam, medbike at arbamen alyp kele jatyr eken. Ol menıŋ qūlaǧyma tönıp, «gospitalge deiın şydasaŋ, aman qalasyŋ, saǧan qan qūiu kerek» deidı. Şydadym, tırı qaldym. Jazylǧan soŋ taǧy da maidanǧa attanyp, soǧysty cheh astanasynda aiaqtadym. Praganyŋ şetkı köşelerıne kırgen kezımızde: «qaladaǧy nemıs garnizony tıze büktı, atysty toqtatyŋdar!» degen būiryq keldı. Söitıp, Jeŋıs künın bız sol jerde qarsy aldyq, – dep otyratyny esımde qalypty.
İä, atamyz jan aiamai soǧysyp, otanymyzdy jaudan azat etu jolynda talai erlık körsetkenı üşın bırneşe orden-medaldarmen marapattalǧan. Soǧys bıtken soŋ Sevastopoldegı Qara teŋız äskeri flotynda bır jyl qyzmet etken.
Jalyndy jastyq şaǧyn sūrapyl soǧystyŋ jalyny şarpyǧan aǧa buynnyŋ erlık joly bügıngı ūrpaqqa Otan qorǧaudyŋ zor ülgısı retınde mäŋgı este qalatynyna, jyl saiyn keler Jeŋıs merekesımen jadymyzda jaŋǧyra bererıne senımdımın.
Anargül SADİYQQYZY
