قازاق ەلىن كوپتەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستار مەكەندەيدى. ولاردىڭ ورتاق شاڭىراعى – قازاقستان. وسىندا عۇمىر كەشىپ جاتقان ازاماتتار بار باقىتى مەن بولاشاعىن وتانىمەن بايلانىستىراتىنى انىق. «وتان» دەگەن ۇعىم بارىنە ورتاق. ونىڭ استارىندا تەرەڭ فيلوسوفيالىق ماعىنا جاتقانىن, حالىقتار دوستاستىعى دەگەنىمىز تاتۋلىق پەن بىرلىكتىڭ ءتۇپ قازىعى ەكەنىن شاكەن ايمانوۆتىڭ «اتامەكەن» فيلمىنەن انىق كورۋگە بولادى.
قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى شاكەن ايمانوۆتىڭ بۇل ءفيلمى 1966 جىلى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا تۇسىرىلگەن. ستسەناريىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ جازعان. باستى رولدەگى شالدى ەلۋباي ومىرزاقوۆ سومداسا, ونىڭ نەمەرەسى باياننىڭ بەينەسىن قازىرگى ءماجىلىس دەپۋتاتى مۇرات احماديەۆ جاسادى.
فيلم ۇزدىك رەجيسسەرلىك شەشىمى ءۇشىن حالىقارالىق كينوفەستيۆالدا (ماينداعى فرانكفۋرت, گەرمانيا) ارناۋلى ديپلومعا,1967 جىلى ورتا ازيا ەلدەرى مەن قازاقستان كينوفيلمدەرى بايقاۋىندا (دۋشانبە) «تاۋ ءحرۋستالى» سىيلىعىنا يە بولدى. حالىق ءارتىسى ەلۋباي ومىرزاقوۆقا مەملەكەتتىك سىيلىق اپەرگەن دە وسى تۋىندى.
جالپى, فيلم يدەولوگياعا تابىنعان كەڭەستىك زاماندا تۇسىرىلسە دە, ونىڭ ءون-بويىندا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدى ايشىقتاعان كادرلار ءجيى كورىنىس بەرگەنى تاڭ قالدىرادى. ايتالىق, باستى رولدەگى شال دارەت الادى, ناماز وقيدى, ارۋاقتارعا قۇران باعىشتايدى. بىراق, كينوتۋىندى ەش تسەنزۋراعا ۇشىراماي, امان قالعان. بۇل – رەجيسسەرلىك شەشىمنىڭ شەبەرلىگىنە دە بايلانىستى بولسا كەرەك.
«اتامەكەن» ءفيلمى سوعىستان كەيىنگى حالىقتىڭ جاعدايى مەن قايعى-قاسىرەتىن سۋرەتتەيدى. وقيعا جەلىسى بويىنشا, اقساقال سوعىس بىتكەننەن كەيىن لەنينگرادتا قازا بولعان بالاسىنىڭ سۇيەگىن ەلىنە اكەلمەكشى بولىپ, نەمەرەسىن ەرتىپ جولعا شىعادى. جولاي ولارعا ورىستىڭ ارحەولوگ شالى مەن ونىڭ كەلىنى سوفيا جانە ەگور اتتى سارباز قوسىلادى. بىراق شال جولسەرىكتەرىن «ءتىلى, ءدىنى بولەك» دەپ جاقتىرا قويمايدى. جەردىڭ ءتۇبىن شارلاپ, ارحەولوگيالىق قازبالار ىزدەپ جۇرگەن ورىس ارحەولوگىنا (اكتەر يۋري پومەرانتسەۆ): «سەن ءوزىڭ قانداي ادامسىڭ؟ ادام دەگەنىڭ تۋعان جەرىندە, اتامەكەنىندە تۇرۋى كەرەك قوي» دەگەندە, ول: «اقساقال-اۋ, مەنىكى, سەنىكى دەگەن جەر جوق. جەر بەتىندەگى ۇلان-عايىر دالا – بارلىق ادامزاتقا ورتاق. ادام ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ تۇرۋ كەرەك. سوندا ءبىر-ءبىرىن تانىپ, باۋىر باسا تۇسەدى» دەيدى. بىراق, مىنەزدى قارت ءمىز باقپايدى.قازبا جۇمىستارىنان شىققان ادامنىڭ باس سۇيەگىن نەمەرەسى ۇستاي قالعاندا: «ءتايت ءارى! بار, قولىڭدى جۋ!» دەپ نەمەرەسىن شاپالاقپەن ءبىر تارتقاننىڭ ءوزى وزگەنى مويىنداي قويماعانىن اڭعارتسا كەرەك.
تاقىرىپقا تۇزدىق
مۇرات احماديەۆ, حالىق ءارتىسى, قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:
بۇل كينو – بالالىق شاعىمداعى باقىتتى كورىنىستەردىڭ ءبىرى
– مۇرات ابدۋرەيمۇلى, شاكەن ايمانوۆتىڭ «اتامەكەن» فيلمىنە قالاي ءتۇستىڭىز؟
– مەن بالا كەزدەن ءان ايتتىم. كينو الەمىنە وسى ونەرىمنىڭ ارقاسىندا كەلدىم دەۋگە بولادى. 1966 جىلى الەكساندر كۋروچكيننىڭ «و چەم مولچالا تايگا» دەگەن فيلمىندە حاكاس بالاسى الەشانىڭ ءرولىن وينادىم. كينوتۋىندىنى ايگىلى رەجيسسەر, اكتەر شاكەن ايمانوۆ تا كورسە كەرەك. قاراماعىنداعىلارعا مەنى تاۋىپ اكەلۋگە تاپسىرما بەرىپتى. بارسام, «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا ءوزىم تەك كينودان عانا كورەتىن نەبىر اتاقتى اكتەرلەر تولىپ ءجۇر. ولارمەن تانىسۋدىڭ ءوزى مەن ءۇشىن ۇلكەن باقىت ەدى. ءبىر كەزدە مەنى ستۋدياعىلار ءبىر كابينەتكە كىرگىزىپ جىبەردى. قاراسام, توردە ەكى ادام شاحمات ويناپ وتىر ەكەن. بىرەۋىن بىردەن تانىدىم. ايگىلى «الداركوسە» ءفيلمىنىڭ باستى كەيىپكەرى! ول دا ماعان جىلى ۇشىراي: «كەل, بالام!» دەدى دە, «اتامەكەن» دەگەن فيلم تۇسىرگەلى جاتقانىن ايتىپ, ءمان-جايدى ءتۇسىندىردى. كينودا بالا بايان اۋىلداسى – ءماريام اتتى ون سەگىز جاستاعى قىزدى جاقسى كورەتىنىن جولسەرىگى سوفياعا ايتىپ بەرەتىن تۇسى بار. شاكەن اعا ءدال وسى ءساتتى بەينەلەپ بەرۋىمدى سۇرادى. مەن بارىنشا وبرازعا كىرىپ, ايتىپ بەرۋگە تىرىستىم. ايمانوۆ ءبىر دۋبلدەن كەيىن-اق مەنى بايان رولىنە قابىلدايتىنىن جەتكىزدى. كەيىن بىلسەم, ول كەزدە كينونى تۇسىرۋگە نەبارى ءبىر اپتا ۋاقىت قالعان ەكەن. ءتىپتى, قانداي ءرولدى كىم وينايتىنى دا بەلگىلى بولىپ قويعان. مەن كەلگەننەن كەيىن باياننىڭ ءرولىن ماعان بەردى.
– فيلمگە قانشا ۋاقىت دايىندالدىڭىزدار؟
– باس-اياعى 8 ايداي ۋاقىت دايىندالدىق. وسى ءفيلمنىڭ ارقاسىندا ءبىراز ەلدىمەكەندى شارلادىم. اتى دارداي ايگىلى اكتەرلەرمەن دامدەس-تۇزداس بولدىم. ەلۋباي ومىرزاقوۆپەن ءبىر جىل بويى فيلمگە ءتۇسۋ باقىتىنا يە بولدىم. فيلم ستسەناريىنىڭ اۆتورى, كورنەكتى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن سوندا تانىستىم. كينوتۋىندىنىڭ مۋزىكاسىن جازعان كومپوزيتور, كسرو حالىق ءارتىسى, مارقۇم ەركەعالي راحماديەۆپەن جولىمىز توعىستى. قىسقاسى, بۇل – مەنىڭ ومىرىمدەگى ۇمىتىلماس قىزىقتى كەزەڭ بولدى ءارى بالالىق شاعىمداعى باقىتتى كورىنىستەردىڭ ءبىرى.
– «اتامەكەن» ءفيلمىن قازىر ءجيى كورىپ تۇراسىز با؟
– ارينە. وتباسىمىزبەن بىرگە, ارا-تۇرا كورىپ تۇرامىز. بالا بەينەمدى كورۋ وزىمە دە قىزىق. مەنىڭ ءابدىرايىم دەگەن ۇلىم بار. قازىر 5-سىنىپتا وقيدى. ول تۋرا كينوداعى بايان دەسەڭىز بولادى. ءتۇر-كەلبەتى مەنىڭ بالا كەزىمنەن اينىمايدى.
اقىرى, قارت بالاسىنىڭ قابىرىنە جەتە الماي, ورتا جولدا اداسىپ قالادى. ەسەسىنە, اتاسىنىڭ اماناتىن نەمەرەسى بايان ورىنداپ شىعادى. ول «دوس بولايىق» دەپ باۋىرىنا تارتقان ورىس بالاسىنا ەرىپ, اكەسى جەرلەنگەن بەيىتتى تابادى. الايدا, مۇندا قازاق جاۋىنگەرى وتان ءۇشىن قازا تاپقان جولداستارىمەن بىرگە جەرلەنگەن بولىپ شىعادى.
ءفيلمنىڭ سوڭىندا شال ءدىنى مەن ءدىلى بولەك بولسا دا, تىلەگى مەن تاعدىرى ءبىر حالىق ءبىرتۇتاس بولىپ, تامىرلاسىپ كەتەتىنىن ۇعىنادى.
ءيا, بۇگىندە قازاققا ءسىڭىسىپ, تۇتاسىپ كەتكەن قانشاما ۇلت بار؟! كەزىندە سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ەلىنەن كەتۋگە ءماجبۇر بولعان كوپتەگەن ەتنوس وكىلدەرىن قازاق حالقى باۋىرىنا تارتتى. ەشكىمدى دە جاتسىنعان جوق. ءبارىن دە بىردەي كوردى. ءوزى اش-جالاڭاش بولسا دا, ءبىر ءۇزىم ناندى ءبولىپ بەردى. قانىنا سىڭگەن دارحان پەيىلىنىڭ ارقاسىندا باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستار ءوز ءتىلىن, مادەنيەتى مەن تاريحىن دامىتۋعا مۇمكىندىك الدى. قازاق ەلى – ءبارىنىڭ ورتاق شاڭىراعى بولسا, باسقالارى – ونىڭ ۋىق, قاناتتارى دەگەن ءسوز. دەمەك, ءار ۇلت وكىلى ءتىلىنىڭ, ءدىنىنىڭ بولەكتىگىنە قاراماستان, ورتاق وتانىن وركەندەتۋگە, مەملەكەتتىك تۇتاستىقتى ساقتاۋعا مۇددەلى. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە وزدەرىنە پانا بولا بىلگەن ەلدىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىن سىيلاپ, ءتىلىن دە ۇيرەنۋگە مىندەتتى.
قىمبات توقتامۇرات
