2007 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قازاقستاندا جۇزەگە اسىپ كەلە جاتقان القابيلەر سوتى – سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋ نىساندارىنىڭ ءبىرى. القابيلەر سوتىنىڭ بولۋى سوت تورەلىگىنىڭ جانە قوعامنىڭ جوعارى دەموكراتيالىعىن كورسەتەدى. القابيلەر القاسىنىڭ مىندەتى – پروتسەسكە قاتىسۋشىلار ۇسىنعان دالەلدەمەلەردىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ كىنالىلىگىن نەمەسە كىناسىزدىگىن انىقتاۋ. ولار ءىستى قۇقىقتىق تۇرعىدان ەمەس, ومىرلىك تاجىريبە, ادامگەرشىلىك, دانالىق تۇرعىسىنان باعالايدى. ال جازانىڭ ءوزىن «ار-وجدانىمەن» شەشىم قابىلدايتىن قاراپايىم ادامداردىڭ كەسىمى نەگىزىندە كاسىبي زاڭگەر – سۋديا انىقتايدى.
استانا قالاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتىندا 2023 جىلدىڭ العاشقى ەكى ايىندا القابيلەردىڭ قاتىسۋىمەن 2 قىلمىستىق ءىس قارالىپ, ايىپتاۋ ۇكىمى شىعارىلدى.
كەيىنگى كەزدە سوت قىزمەتكەرلەرى ازاماتتىق بورىشىن وتەۋ ماقساتىندا ازاماتتارعا قۇقىقتىق ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. القابيلەر دەگەن كىمدەر؟ كوپشىلىك ادامدار وعان ءمان بەرە بەرمەيدى. نەگىزى القابيلەردىڭ ءتىزىمىن وبلىستاعى سايلاۋشىلار ءتىزىمىن نەگىزگە الا وتىرىپ وبلىس اكىمدىگى ۇسىنادى. وسى تىزىمگە ەنگiزiلگەن, ودان شىعارۋعا زاڭدى نەگiزi جوق ازاماتتاردىڭ ءوز مiندەتتەرiن ورىنداۋدان باس تارتۋعا جانە سوت تورەلiگiن جۇزەگە اسىرۋعا قاتىسپاۋعا قۇقىعى جوق. سوت وتىرىسىنىڭ باستالاتىن ورنى مەن ۋاقىتى تۋرالى حابارلاما العان ازاماتتار القابيلەردى ىرىكتەۋ راسىمىنە قاتىسۋ ءۇشىن سوتقا كەلۋگە مىندەتتى. ازاماتتىڭ القابي مiندەتتەرiن ورىنداۋ ءۇشiن سوتقا شاقىرىلعان ۋاقىتتا سەبەپسiز كەلمەۋى قازاقستان زاڭىندا بەلگiلەنگەن ەسكەرتۋ نەمەسە 10 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش كولەمىندە ايىپپۇل سالۋ تۇرىندە جازالانۋى مۇمكىن.
سونداي-اق القابيلەرگە كانديداتتاردىڭ تىزىمىنە القابيلەردiڭ تiزiمiن جاساۋ كەزiندە جيىرما بەس جاسقا تولماعان; وتەلمەگەن نە الىنباعان سوتتىلىعى بار; سوت ارەكەتىنە قابiلەتسiز نەمەسە ارەكەتكە قابiلەتi شەكتەۋلi دەپ تانىعان ادامدار; سۋديالار, پروكۋرورلار, تەرگەۋشiلەر, ادۆوكاتتار, مەملەكەتتiك قىزمەتشiلەر مەن اسكەري قىزمەتشiلەر, سونداي-اق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرi; پسيحيكالىق, مىنەز-قۇلىقتىق, ونىڭ ىشىندە پسيحيكاعا بەلسەندى اسەر ەتەتىن زاتتاردى تۇتىنۋعا بايلانىستى بۇزۋشىلىقتارىنىڭ (اۋرۋلارىنىڭ) سەبەبى بويىنشا دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمدارىندا ەسەپتە تۇرعان ادامدار ەنگىزىلمەيدى.
القابيلىككە ۇمىتكەرلەر تىزىمىنە ازاماتتاردى ەنگiزۋ بارىسىندا ولاردىڭ شىعۋ تەگiنە, الەۋمەتتiك, لاۋازىمدىق جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا, جىنىسىنا, ناسiلiنە, ۇلتىنا, تiلiنە, دiنگە كوزقاراسىنا, نانىمىنا تۇرعىلىقتى جەرiنە نەمەسە كەز كەلگەن وزگە ءمان-جايلارعا بايلانىستى قانداي دا بiر شەك قويۋعا جول بەرiلمەيدi. قىلمىستىق iس جۇرگiزۋ ءتiلىن بiلمەيتiن; دەنە نەمەسە پسيحيكالىق كەمىستىكتەرىنە بايلانىستى القابيلەردىڭ قىزمەتىن اتقارا المايتىن; الپىس بەس جاستان اسقان ەگدە ادامدار جانە ءدىن قىزمەتكەرلەرى جازباشا ءوتiنiشi بويىنشا القابيلەرگە كانديداتتاردىڭ تiزiمiنەن شىعارىلادى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى, اسا اۋىر قىلمىس جاسادى دەپ ايىپتالعان ادام iستi القابيلەردiڭ قاتىسۋىمەن قاراۋ تۋرالى سوتقا ءوتiنiش جاساۋعا قۇقىلى. سۋديانىڭ قاۋلىسىمەن القابيلەردى ىرىكتەۋ راسىمىنە قاتىسۋعا شاقىرىلاتىن ۇمىتكەرلەر سانى, نەگىزگى سوت تالقىلاۋىنىڭ كۇنى مەن ۋاقىتى ايقىندالادى. ۇمىتكەرلەر ءتىزىمى جىل باسىندا بەكىتىلگەن ءتىزىمنىڭ ىشىنەن اۆتوماتتى تۇردە ىرىكتەلەدى. القابي رەتىندە قىلمىستىق ءىستى قاراۋعا قاتىسقان ادامدارعا بيۋدجەت قاراجاتى ەسەبiنەن اۋداندىق سوت جانە وعان تەڭەستiرىلگەن سوت سۋدياسىنىڭ (1 جىلعا دەيىن ءوتىلى بار) لاۋازىمدىق جالاقىسىنىڭ جارتىسى مولشەرiندە, بiراق القابيدiڭ سوتقا قاتىسۋ ۋاقىتىنا (جۇمىس كۇنiنiڭ سانىنا) بارابار, ونىڭ نەگiزگى جۇمىس ورنى بويىنشا ورتاشا جالاقىسىنان كەم ەمەس مولشەردە سىياقى تولەنەدi. سونداي-اق ءىسساپار شىعىندارى تولەنەدى, ول ءۇشىن شىعىندار تۋرالى قاجەتتى قۇجاتتاردى (جول بيلەتتەرى, جالعا الۋ جانە ت.ب.) ۇسىنۋ قاجەت. سوتتا القابيدiڭ مiندەتتەرiن اتقارۋ ۋاقىتى ەڭبەك ءوتىلىن ەسەپتەگەن كەزدە ەسەپكە الىنادى. القابيدىڭ مiندەتتەرiن اتقارۋ كەزiندە ونىڭ نەگiزگi جۇمىس ورنى ساقتالادى. القابيدiڭ سوتتا مiندەتتەرiن اتقارۋى كەزiندە ونى جۇمىس بەرۋشiنiڭ باستاماسىمەن جۇمىستان شىعارۋعا نەمەسە اقىسى تومەن جۇمىسقا اۋىستىرۋعا جول بەرiلمەيدi. القابيلەردىڭ شىعارعان ۇكىمى ەلدەگى زاڭدىلىق پەن ءتارتىپتىڭ بەدەلىن ارتتىرادى, تۇراقتىلىق پەن قۇقىقتىق ءتارتىپتى ورناتۋعا ىقپال ەتەدى. ازاماتتارعا, القابي بولۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتىنىڭ ابىرويلى مىندەتى ەكەنىن تۇسىنگەن ءجون.
قاماجاي ءومىروۆا, استانا قالاسى
قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق
سوتىنىڭ كەڭسە مەڭگەرۋشىسى
