قۇران كارiمدە «بiلەتiندەر مەن بiلمەيتiندەر تەڭ بولا الادى ما؟», – دەگەن ايات بار. راسىندا «بiلەكتi بiردi جىعادى, بiلiمدi مىڭدى جىعادى» دەگەندەي بiلiمدiنiڭ الا المايتىن قامالى, اسا المايتىن اسۋى بولماس. يسلام دiنiندەي بiلiم مەن عىلىمعا كوڭiل بولگەن ەشبiر دiن جوق. اللا تاعالا ارداقتى پايعامبارىنا (س.ع.س.) العاش ۋاحي ەتكەن اياتى بiلiم جونiندە. بiلiمگە ۇندەگەن ايات ەدi. بiلiم دiندارلىق, تاقۋالىق, شۇكiرشiلiك سەكiلدi جاقسىلىقتاردىڭ باستاۋى بولعاندىقتان, ەڭ اۋەلگi ءيلاھي پارمەن دە بiلiم جايلى بولدى.
جاراتقان اللا سوڭعى ەلشiسiنە تiكەلەي جانە كۇللi ادامزاتقا جالپىلاي:
«اللا تاعالاعا قۇلشىلىق جاسا, ناماز وقى» دەپ ايات تۇسiرگەن جوق. «وقى, سەنi جاراتقان راببىڭنىڭ اتىمەن وقى! ول ادامدى ۇيىعان قاننان جاراتتى. وقى, سەنiڭ راببىڭ ەڭ ۇلىق. ول – قالاممەن ۇيرەتتi. ادام بالاسىنا بiلمەيتiن دۇنيەسiن ۇيرەتتi, – دەپ ءتۇسiردi.
اللا تاعالانى تانۋ, دۇرىس قۇلشىلىق ەتۋ جانە جانناتقا اپارار سارا جول تەك قانا بiلiمدە جاتىر. احمەت يۇگiنەكي بابامىز:
وتەدi ابىرويمەن بiلiمدi جان,
ال, نادان بەينە ولiك, جۇرسە دە امان.
بiلiمدi بiر تەڭ كەلەر مىڭ كiسiگە,
بiلiمگە ساي پايدالى وزگە نە بار؟
بiلiممەن عالىم ءوسiپ, كوككە جەتەر,
ادامدى نادانشىلىق تومەن ەتەر.
بiلiم ال, جاراتقاننىڭ سوڭعى ەلشiسi
«بiلiم قايدا بولسا دا iزدە», – دەپتi.
بiلiكتi كەرەك ءسوزدi بiلiپ ايتار,
قاجەتسiز, بوس سوزدەردەن بويىن تارتار.
بiلiممەن تانىلادى بiر اللاھ تا,
ەشبiر پايدا, قايىر جوق ناداندىقتا.
شىن بiلiمi بولماعان قانشا حالىق,
تابىنار قۇداي جاساپ قولدان پۇتقا, – دەپ ءوز ولەڭiندە بiلiم جانە ناداندىق جايلى قۇران جانە پايعامبارىمىز (س.ع.س.) سوزiندە ايتىلعان دانالىقتاردى قازاقيلاپ قىسقا دا نۇسقا ەتiپ تۇسiندiرگەن.
يا, بiلiم – شىراق. ناداندىقتىڭ قاراڭعىلىعىن سەيiلتiپ, ادام بالاسىنىڭ جولىن جارىق ەتەتiن بۇل – بiلiم. مۇحتار اۋەزوۆ: «حالىق پەن حالىقتى, ادام مەن ادامدى تەڭەستiرەتiن نارسە – بiلiم. ادامشىلىقتى تەز جۇرگiزۋ ءۇشiن كوپ وي كەرەك, ويلاۋ ءۇشiن وقۋ كەرەك», – دەگەن. شىندىعىندا, ادامنىڭ جانە جالپى ۇلتتىڭ قادiرi ونىڭ بiلiمiمەن ولشەنەدi. حالىقتىڭ جەرi قانشالىقتى باي بولسا دا, ونى يگەرەتiن عالىمى, بiلiمدi ازاماتى بولماسا ودان نە پايدا؟! ول بايلىق حالىققا نەسiبە بولا ما؟ حالىقتىڭ يگiلiگiنە جۇمسالا ما؟
ءابۋ ھۋرايرا (ر.ا.) ريۋايات ەتكەن حاديستە «… كiمدە-كiم بiلiم iزدەپ جولعا شىقسا, اللا تاعالا ونىڭ جانناتقا بارار جولىن جەڭiل ەتەدi…», – دەگەن. مiنە, شىنايى اللا تاعالا ريزاشىلىعى ءۇشiن بولعان بiلiمگە بەرiلەتiن سىي ءجاننات.
ءاز-پايعامبارىمىز (س.ع.س.) بiلiم جايلى بiر سوزiندە «… راسىندا, عالىمدار – پايعامبارلار مۇراگەرلەرi. شىن مانiندە, پايعامبارلار ديناردى دا ديرھامدى دا (ياعني, التىندى دا, كۇمiستi دە) مۇراعا قالدىرمايدى. ولار بiلiمدi مۇرالىققا قالدىرادى. كiمدە-كiم ونى (بiلiمدi) السا, مول ولجا العانى…», – دەگەن ەكەن.
پايعامباردىڭ مۇراگەرi بولۋ قانداي باقىت دەسەڭiزشi! بۇل مۇرانى الۋ ءۇشiن ول كiسiنiڭ (س.ع.س.) وتباسىنان بولۋ شارت ەمەس. باستى شارت – اللا تاعالا ريزاشىلىعى ءۇشiن دەگەن نيەتپەن سول iلiمدi ۇيرەنۋ. پايعامبارعا (س.ع.س.) مۇراگەر بولۋ بارلىعىنا تەڭدەي بەرiلگەن مۇمكiندiك.
يبن ماسۋد (ر.ا.) بايان ەتكەن حاديستە «تەك ەكi ءتۇرلi ادامعا قىزىعۋعا بولادى, بiرi: اللا تاعالا مال-دۇنيە بەرگەن كiسiگە. ول – دۇنيەسiن دۇرىس جولدا (جاقسىلىق, قايىرىمدىلىق جانە اللا تاعالا ريزا بولاتىن جولدا) جۇمسايدى. ەكiنشiسi: اللا تاعالا – دانالىق (بiلiم) بەرگەن ادام. ول – بiلiمiنە امال ەتەدi جانە ادامدارعا دا ۇيرەتەدi», – دەگەن ەكەن.
پەندە بولعان سوڭ ءار نارسەگە قىزىعىپ, قىزعانا قاراي بەرەمiز. الايدا, شىنايى قىزىعۋعا تۇرارلىق دۇنيە تەك وسى ەكi زات قانا. Iزگiلiككە جۇمسالعان دۇنيە جانە پايدالى iلiم.
دiن iلiمi بولسىن جانە دۇنيەلiك iلiم بولسىن اسا جاۋاپكەرشiلiكپەن قاراۋ قاجەت. دiني iلiمگە كەلەر بولسا, ءابۋ ھۋرايرا (ر.ا.) ريۋايات ەتكەن حاديستە «كiمدە-كiمگە بiلiمسiز (تاراپىنان) ءپاتۋا ايتىلعان بولسا, ونىڭ كۇناسi ءپاتۋا ايتقانعا بولماق. ال, كiمدە-كiم ءوز باۋىرىنا تۋرا جول باسقا ەكەنiن بiلە تۇرا باسقا (باعىت-باعدار) بەرسە, ول قيانات ەتكەنi», – دەگەن ەكەن.
راسىندا, قازiرگi تاڭدا باعزى جاستار سونداي ارام پيعىلدى ادامداردىڭ قۇرعان تۇزاعىنا ءتۇسiپ قالىپ جاتىر. دiن دەگەن وسى ەكەن عوي دەپ شىنايى مۇسىلمانشىلىق قۇندىلىقتاردان الىستاپ كەتiپ بارا جاتقاندارى تاعى بار. دiن iلiمiن مiندەتتi تۇردە مەشiت قابىرعاسىنان ۇيرەنۋ كەرەك. حاكiم اباي اتامىز:
پايدا ويلاما, ار ويلا,
تالاپ قىل ارتىق بiلۋگە.
ارتىق عىلىم كiتاپتا,
ەرiنبەي وقىپ كورۋگە, – دەگەندەي مەشiتتە بوس سوزدەن گورi ناقتى دالەل-دايەككە سۇيەنگەن كiتاپتار نەگiزiندە سiزدi تولعاندىرعان ساۋالدار مەن ماسەلەگە جاۋاپ بەرiلەدi. وسى ارادا تاعى بiر حاديستi ايتا كەتەيiك, يبن ومار (ر.ا.) جەتكiزگەن: «كiمدە-كiم اللا تاعالا ريزاشىلىعىنان باسقا ءۇشiن iلiم ۇيرەنسە نەمەسە سول بiلiممەن اللا تاعالادان باسقانى نيەت ەتسە, وزiنە توزاقتان ورىن ازiرلەي بەرسiن», – دەگەن.
تەرميزي جانە يبن ماجاھ كiتاپتارىندا كاب بين ماليكتەن (ر.ا.) مىناداي ريۋايات جەتكەن: «كiمدە-كiم عالىمدارمەن تارتىسۋ ءۇشiن, اقىماقتاردى جەڭۋ ءۇشiن نەمەسە وزiنە ادامداردىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشiن iلiم ۇيرەنسە, ونى اللا تاعالا توزاققا كiرگiزەدi», – دەگەن.
بiلiم جايلى كوپشiلiك مۇسىلمان قاۋىم بiلەتiن مىنا حاديسكە نازار اۋدارايىق, اللا ەلشiسi (س.ع.س.): «بiلiم الۋ ءاربiر مۇسىلمانعا پارىز», – دەگەن.
وسى حاديستi تارقاتىپ ايتىپ كورەلiك. الدىمەن, مۇسىلمانعا بارلىق بiلiمدi وقۋ پارىز ەمەس ەكەندiگiن بiلگەنiمiز ءجون. ول – ءوز جاعدايىنا (جاعداي مەن ۋاقىت تالابىنا ساي ادامعا ومiرiندە اسا قاجەتتi, ول – يمانشارتى, ەڭ قاجەتتi قۇلشىلىق پەن قارىم-قاتىناس ۇكiمدەرiن بiلۋ, ءوزiن اسىرايتىنداي دارەجەدە ريزىق نەسiبەسiن تابۋ مەن ەڭبەك ەتۋ جولىن ۇيرەنۋ بولىپ تابىلادى.
مۇسىلمان بولۋ ءۇشiن ۋسۋل ءاد دين iلiمiنەن يمانعا جەتكiزەتiندەي بiلiم الۋ – پارىز. ال, اللا تاعالا پارىز ەتكەن امالداردى بiلiپ, تانۋ جانە ونىڭ شەگiن بiلۋ ءۇشiن فيقھ iلiمiنە دەن قويۋ مiندەتتi. ال, ريزىق تابۋ جولىندا, كۇنەلتۋ ءۇشiن شاماسى كەلگەن دارەجەدە تiرشiلiك iلiمiن ۇيرەنۋ قاجەت. دەمەك, يسلام دiنiنiڭ ماقساتى – ادام بالاسىن بۇل دۇنيە جانە اقىرەتتە باقىتقا جەتكiزۋ. بايھاقي ريۋايات ەتكەن حاديستە: «سەندەر تەكتەرiڭدi تۋىسقاندارىڭا بارىپ تiرەلەتiنگە دەيiن ۇيرەنiڭدەر, سوسىن دوعارىڭدار. اراب تiلiن اللانىڭ كiتابىن تۇسiنەتiندەي ۇيرەنiڭدەر, سوسىن دوعارىڭدار. جۇلدىزداردى جەر مەن سۋدا جول تاباتىنداي دارەجەدە ۇيرەنiڭدەر, سوسىن دوعارىڭدار», – دەپ ايتىلعان) بايلانىستى بiلiم الۋى پارىز.
سوندىقتان, بiلiمنiڭ ابزالى – عىلىمحال, امالدىڭ ابزالى – سونى ساقتاۋ دەپ ايتىلعان. مۇسىلمانعا, قانداي جاعدايدا بولسىن, ءوزiنiڭ حال-قادiرiنە قاتىستى بiلiمدi ۇيرەنۋi – پارىز. ەگەر, ناماز وقۋ موينىنا پارىز بولسا, نامازدىڭ پارىزىن وتەيتiندەي مولشەردە ۇيرەنۋi – پارىز, ءۋاجiبiن وتەيتiندەي مولشەردە ۇيرەنۋi – ءۋاجiپ. ويتكەنi, ناماز پارىزىن ورىنداۋعا سەبەپ بولاتىن نارسە – پارىز, ال ءۋاجiبiن ورىنداۋعا سەبەپ بولاتىن نارسە – ءۋاجiپ سانالادى. سول سەكiلدi ورازا جانە مال-مۇلكi, زەكەت ماسەلەسiندە دە وسىلاي بولماق. موينىنا قاجىلىق پارىز بولسا, سونى وتەيتiندەي بiلiم الۋى – پارىز. ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىساتىن بولسا, ساۋدا ماسەلەسiن ۇيرەنۋi – پارىز.
يا, مۇسىلمان بالاسى دiني دە ءدۇنياۋي iلiمدi قاتار الىپ ءجۇرۋi ءلازiم. «مەن اسا تاقۋا بولعىم كەلەدi», – دەپ تەك قۇران وقۋدى, ناماز وقۋدى ۇيرەنiپ, قالعان iلiمدەرگە نەمقۇرايلى قاراۋ ءجون ەمەس. قاتە پiكiر. جەيتiن اسىمىز حالال بولۋى ءۇشiن مۇسىلمان بالاسى مال جانە ەگiن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋى قاجەت. ءوندiرiلiپ جاتقان ونiمگە حارام قوسپا قوسىلىپ كەتپەۋi ءۇشiن تەحنولوگ, بيولوگ جانە حيميك ماماندار اسا قاجەت. ەم قابىلداعاندا بiز پايدالانىپ جاتقان ءدارi-دارمەكتەر, مەديتسينا قىزمەتi دiنiمiزگە ساي ەكەنiن بiلۋiمiز ءۇشiن فارماتسەۆت جانە دە باسقا دارiگەرلiك ماماندىقتاردى يگەرۋiمiز قاجەت. دiن دەگەنiمiز – تەك مەشiت اياسىمەن شەكتەلەتiن دۇنيە ەمەس. دiن – بiزدiڭ ءومiرiمiزدiڭ بارلىق سالاسىنا تەرەڭ ارالاساتىن دۇنيە. ادام بالاسى نەگە مۇقتاج بولسا, قانداي زاتتى تۇتىناتىن بولسا دiن وعان ءوز جاۋابىن ايتا الادى. تەك, بiز سول جاۋاپتى تابۋىمىز ءۇشiن وقۋىمىز, iلiم ۇيرەنۋiمiز قاجەت.
قۇراندا ءانبيا سۇرەسiندە «… بiلمەسەڭدەر بiلiم يەلەرiنەن سۇراڭدار»,– دەپ ءامiر ەتiلگەن.
يبن ابباس (ر.ا.) ريۋايات ەتكەن حاديستە «بiر بiلiمدi مۇسىلمان شايتان مالعۇن ءۇشiن مىڭ جاي بiلiمسiز قۇلشىلىق ەتۋشi پەندەدەن قاۋiپتiرەك», – دەپ ايتىلعان. ويتكەنi, بiلiمدiنiڭ امالى مەن ارەكەتi iلiمگە سۇيەنiلiپ جاسالادى. وندا قاتەلiك بولمايدى. Iلiمدi قاتەلiك جاساۋعا قورقادى. راسىندا, ەڭ تاقۋا ادام ول – iلiمدi مۇسىلمان. بۇل – قۇراننىڭ ءسوزi. اللا تاعالا «راسىندا اللا تاعالادان پەندەلەرi iشiندە عالىمدار قورقادى», – دەگەن. بiلiمسiز ادام قاتەلiك جاساۋدان قورىقپايدى. نادان ادامنان بiرەۋ بiر ماسەلە سۇراسا, بiلمەيمiن دەپ ايتۋدىڭ ورنىنا قورىقپاي, ءوز ويىن شاريعاتتاي ەتiپ ايتا بەرەدi. ال, بiلiمدi ادام سۇراۋشىعا بiردەن جاۋاپ بەرمەي, مەن كiتاپتان تاعى بiر رەت كورەيiن دەپ اسا جاۋاپكەرشiلiك تانىتادى. مiنە, سوندىقتان دا بiلiم ۇيرەنۋ تiپتi كۇنانiڭ كەشiرiلۋiنە بiردەن-بiر كاففارات امال بولىپ سانالادى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) «كiمدە-كiم iلiم iزدەسە (ۇيرەنسە, وقىسا) ول امالى وتكەن كۇنالارىنا كاففارات بولادى», – دەگەن.
بۇگiن بارلىق وقۋ ورنىندا وقىپ, بiلiم جولىنا قادام باسىپ جاتقان وقۋشى جانە ستۋدەنتتەرگە, اسiرەسە ءوزiمiزدiڭ مەدرەسە شاكiرتتەرiنە حاكiم اباي اتامىزدىڭ:
عالىم بولماي نەمەنە,
بالالىقتى قيساڭىز؟
بولماساڭ دا ۇقساپ باق,
بiر عالىمدى كورسەڭiز.
ونداي بولماق قايدا دەپ,
ايتپا عىلىم سۇيسەڭiز, – دەپ ءسوزiن ايتا وتىرىپ, اللا جار بولسىن دەيمiن!
قاليجان زاڭقوەۆ,
قمدب نايب مۋفتيi,
«نۇر-استانا» مەشiتiنiڭ باس يمامى
