مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ حالىقارالىق ىستەر, قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى قابيبوللا جاقىپوۆپەن پرەزيدەنت جولداۋىنداعى وزەكتى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە اڭگىمەلەستىك.
– قابيبوللا قابەنۇلى, قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ حالىققا جولداۋىندا ەلىمىزدەگى وڭىرلەردى دامىتۋعا ەرەكشە ءمان بەردى. اسىرەسە, جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارى جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ قاجەتتىگىنە توقتالدى. «جەرگىلىكتى بيلىك تۇرعىندار ءۇشىن ءاردايىم اشىق بولۋى ءتيىس. بۇل اكسيوما ءالى دە بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىنا اينالماي وتىر» دەدى مەملەكەت باسشىسى. ءسىز ەلگە دە, ەرگە دە سىنالار شاق بولعان جىلدارى باتىس قازاقستان وڭىرىنە باسشىلىق ەتتىڭىز. سول كەزدەگى احۋال مەن بۇگىنگى احۋالدى سالىستىرۋعا كەلمەيتىنى انىق. ەل باسقارۋ ىسىندە ەڭ الدىمەن قانداي ۇستانىمدارىڭىز بولدى؟
– ءيا, مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭىندا ەل باسقارۋعا ارالاستىم. ەلباسىنىڭ سەنىمىنە يە بولدىم. بىراق ول زور جاۋاپكەرشىلىك ەدى. ماسەلەن, 1994 جىلدىڭ كوكتەم مەزگىلى ءالى ەسىمدە. مەن باسشىلىق ەتەتىن باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قازتالوۆ, قاراتوبە, سىرىم, جالپاقتال اۋداندارىن سۋ باسىپ, 300-دەن استام ۇيلەر قۇلادى. ايتىپ كەلمەگەن تابيعي اپات ەڭسەسى تۇسكەن ەلدى ودان سايىن كۇيزەلتتى. وڭىردەگى ءوندىرىس تە تۇرالاپ, جۇرتتىڭ سابىر, ءتوزىمى تاۋسىلۋعا شاق قالعان كەز ەدى. داعدىرعان ەل بيلىككە ءۇمىت ارتتى. حالىقتىڭ جۇرەگىنە بارلىق قيىنشىلىقتاردان امان-ەسەن وتەمىز دەگەن توزىمدىلىك, سابىرلىلىق ۇيالاتۋ قاجەتتىگىن تۇسىندىك. ارينە, ول ءۇشىن ۇلكەن ءتوزىم كەرەك بولاتىن. سوندا عانا ءارى-ءسارى كۇي كەشكەن ەلدى سوڭىنان ەرتە الاسىڭ.
ول كەزدە بۇگىنگىدەي ۇكىمەتتەن, وزگە وڭىرلەردەن كومەك الۋ مۇمكىن ەمەس-ءتىن. قيىن كۇندەردە اتتان تۇسپەدىك. ءتۇن ۇيقىمىزدى ءتورت ءبولىپ, وبلىستاعى كاسىپورىن, ۇيىمداردىڭ كومەگىمەن 300-دەن اسا ۇيلەردى قايتا تۇرعىزدىق. ەلدىڭ ءۇمىتى اقتالدى. جوقتىق-تارلىقتان ەسەڭگىرەگەن ەلدىڭ ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمى وياندى. ەلباسىنىڭ سەنىمىنە ادال بولعانىمنان شىعار, 8 جىل بويى وبلىستىڭ تىزگىنىن ۇستادىم.
– كۇيزەلگەن شاقتا ەل-جۇرتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن, تەك ەكونوميكا مەن ساياساتتى عانا ءبىرىنشى ورىنعا قويماعان شىعارسىز. ويتكەنى باتىس قازاقستاننىڭ وزگە وڭىرلەرگە قاراعاندا, وزگەشەلىگى كوپ. رەسەيمەن شەكارالاس ءوڭىر, كازاكتاردىڭ وقتىن-وقتىن باس كوتەرەتىن جەرى, وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ كوپتىگى جانە ت.ب. ماسەلەلەر ۇنەمى الدىڭىزدان شىعىپ وتىردى ەمەس پە؟
– باتىس قازاقستان – تابيعاتى, تاريحى جاعىنان دا وزگەشە وبلىس. رەسەيمەن شەكارالاس جاتقان ءوڭىردىڭ وزىنە ءتان كۇردەلى جاقتارى بار. ماسەلەن, وزگە ۇلت وكىلدەرى كوبىرەك شوعىرلانعان جەر. سوعان قاراماستان سول جىلدارى ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتىن, رۋحانياتىن, سالت-ءداستۇرىن قاستەرلەۋدى كەيىنگە ىسىرىپ قويعان جوقپىن. وسىعان وراي, ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. 1997 جىلى بوكەي ورداسىنىڭ سوڭعى حانى – جاڭگىردىڭ كەسەنەسىن تۇرعىزدىق. تاريحي وقيعاعا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى قاتىستى. ول ەلباسىنىڭ وكىلەتتىگىن ۇزارتۋ جونىندەگى ماسەلە تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان ۋاقىت ەدى. سالتاناتتى راسىمگە جيىلعان جۇرت كۇتپەگەن وقيعاعا كۋا بولدى. مۇراتساي اۋىلىنان كەلگەن سوعىس ارداگەرى فايزراحمان عايتباەۆ اتتى اقساقال توپتان سۋىرىلىپ شىعىپ ەلباسىنا بۇرىلىپ بىلاي دەدى: «قۇرمەتتى پرەزيدەنت! بوكەي ورداسىنا كەلگەنىڭىزگە العىسىمىز شەكسىز! حالىقپەن جۇزدەسىپ, ساۋاپتى ءىستىڭ باسىنان تابىلدىڭىز. قوعامدا پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن ۇزارتۋ تۋرالى اڭگىمە ايتىلۋدا. ءبىز – قازاق ءجاي ەل ەمەس, حان كوتەرگەن ەلمىز. ونداي تۇلعانى حالقىمىزدىڭ تاققا ءبىر مۇشەل مەرزىمگە سايلاۋىندا ءمان بار. وسى ءداستۇرىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك!». سول ءبىر زامانداعى ءداستۇرىمىزدى ەسكە سالعان اقساقالدىڭ سوزىنە ەلباسى دا ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن ەدى. بۇل وقيعانى بوكەي ورداسىنىڭ ەلباسىنا اق باتاسىن بەرۋى دەسەك تە بولادى.
– ەستۋىمشە, ءسىز سوناۋ 1998 جىلى ورالدا دوپتى حوككەيدەن الەم بىرىنشىلىگىن وتكىزۋگە مۇرىندىق بولىپسىز. «بايتال تۇگىل باس قايعى» دەگەندەي, ەكونوميكا تۇرالاپ, الەۋمەتتىك ماسەلەلەر شەشىلمەي جاتقاندا سپورتتىق شاراعا ەل جينالدى ما؟
– ول كەزەڭدە ەل بىرلىگىن كۇشەيتۋ, قوعامداعى تۇتاستىقتى ساقتاۋعا ەرەكشە نازار اۋداردىق. ورالدا دوپتى حوككەيدەن الەم چەمپيوناتىن وتكىزۋ – سونىڭ ايعاعى. ەكونوميكالىق داعدارىس جايلاعان جىلدارى جاستار اراسىندا الەمدىك دەڭگەيدە جارىس وتكىزۋ دەگەندى كىم قوشتاسىن؟ سوناۋ يت ارقاسى قيانداعى شۆەتسيا, نورۆەگيا, فينليانديا سياقتى ەلدەردەن سپورتشىلار شاقىرىپ, جارىستىڭ جالاۋىن جەلبىرەتتىك. ونداعى ماقسات – حالىقتىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋ, بىرلىگى مەن ىنتىماعىن نىعايتۋ. قازاقستان كومانداسى سول جارىستا 3-ءشى ورىندى يەلەندى. جەڭىسكە قۋانعان ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلدى. سول جارىستىڭ جاقسىلىعى شىعار, ەلىمىز بويىنشا دوپتى حوككەيدىڭ مىقتى بازاسى بۇگىنگە دەيىن ورالدا قالاسىندا ساقتالىپ قالدى.
– پرەزيدەنت حالىققا جولداۋىندا مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىن قولداۋعا ەرەكشە نازار اۋداردى. ونىڭ ىشىندە تەاتر, كىتاپحانا, مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنە قاتىستى دا ماسەلە بار. ايتايىن دەگەنىم, قازىر جۇرت كىتاپ وقىمايدى, كىتاپقا قايتارۋ كەرەك دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلۋدا. رۋحاني توقىراۋعا ۇشىراماۋىمىز ءۇشىن قانداي ارەكەت جاساۋىمىز كەرەك؟
– پرەزيدەنت بۇل جولداۋدا مادەنيەت سالاسىن قولداۋعا وتە دۇرىس كوڭىل ءبولىپ وتىر. مەنىڭ ويىمشا, ءار ادامنىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋگە ۇمتىلاتىن ۋاقىت كەلدى. ول ءۇشىن مادەني, رۋحاني وردالاردىڭ اتقاراتىن ءرولى زور. جۇرت كىتاپ وقىمايدى دەپ ەلدىڭ بارىنە كۇيە جاعۋعا بولمايدى. كىتاپ ەشقاشان ءوزىنىڭ قۇنىن جوعالتپايدى. وسىعان وراي, ءسال شەگىنىس جاساپ, ءبىر وقيعانى ايتا كەتەيىن. سول جىلداردا ەلىمىزدە جەكەشەلەندىرۋ ناۋقانى قىزۋ جۇرگىزىلدى. باتىس قازاقستان وبلىسىندا 150 سوۆحوز, 30 كولحوز بولعان. مەملەكەتتىك دوتاتسيا بولماي, شارۋاشىلىقتاردىڭ بارلىعى جەكەمەنشىككە بەرىلە باستادى. سول ساتتە حالىقتىڭ حال-كۇيىن كورىپ, ءبارى بىردەي جەكەمەنشىككە الا المايتىنىن بىلدىك. سوۆحوز-كولحوزداردىڭ كوپشىلىگىن ساقتاپ قالدىق. 157 كىتاپحانانى, 21 كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششە, 32 بالالار سپورت مەكتەبىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تاۋەكەلگە دە, حالىققا ءتيىمدى تاسىلگە (1 شتاتتى 4-كە بولگەن) دە باردىق. ونداعى ويىمىز, بىرىنشىدەن, ەشكىم جۇمىسسىز قالماسىن, ەكىنشىدەن, مەملەكەتتىڭ مۇلكىنە ەل قاراۋىل بولسىن, قولدى بولىپ كەتپەسىن دەگەنىمىز ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە تىرلىكتەن جاداپ-جۇدەگەن جۇرت رۋحاني توقىراۋدان امان قالدى.
– قابيبوللا قابەنۇلى, ءسىز ءومىردىڭ ناعىز شىڭدالۋ مەكتەبىنەن ءوتىپ, قاراپايىم قۇرىلىسشى-ينجەنەردەن ءماجىلىس توراعاسى لاۋازىمىنا دەيىن كوتەرىلىپسىز. بۇل جەتىستىككە قالاي جەتتىڭىز؟ ادامدىق كرەدوڭىزدى بىلۋگە بولا ما؟
– جەر ءجانناتى – جەتىسۋدا عۇمىر كەشكەن ناقىسبەك ءبيدىڭ مىناداي ناقىل ءسوزى بار:
«اۋەلى قۇداي جەرگە بەرەدى,
جەردەگىنى ەلگە بەرەدى,
ەلدەگىنى ەرگە بەرەدى,
ەرگە بەرگەندە توككەن تەرگە بەرەدى».
قازاق حالقى «كوپ ەڭبەك ەتكەن ادامعا باقىت باسىن يەدى» دەگەن دانالىق ءسوزدى بەكەر ايتپاعان. ءومىرىمنىڭ ماعىناسى مەن ماقساتىن, باقىتى مەن شاتتىعىن ادال ەڭبەكتەن تاپقان جاننىڭ ءبىرىمىن. ەڭ اۋەلى ەڭبەك جولىمدى قازتالوۆ اۋدانىندا بايلانىس تورابىنىڭ قاراپايىم جۇمىسشىسى بولىپ باستادىم. ءار جىلدارى ءتۇرلى سالا, پارتيا قۇرىلىمدارىندا قىزمەت ەتتىم. ەلباسىنىڭ, ەلدىڭ سەنىمىن ابىرويمەن اقتاپ, قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ توراعاسىنا دەيىن كوتەرىلدىم. قازىر دە جاسىم 70-كە كەلسە دە, ماجىلىستە جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن. مۇنىڭ ءبارىن تابان اقى, ماڭداي تەرىمنىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن. ءتىپتى, ءبىر كەزدەرى ءوزىم تاربيەلەگەن, مەنىمەن قىزمەتتى بىرگە اتقارعان ازاماتتار پارلامەنتتە دەپۋتات بولىپ ءجۇر. وسىنىڭ بارىنە شۇكىرشىلىك ەتەمىن. ەلدىڭ دامۋى ءاربىر ازاماتتىڭ ادال ەڭبەك ەتۋىنە, وتانشىلدىعىنا بايلانىستى بولماق. قايدا جۇرسەك تە «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي, تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەگەن اسىل قاعيدانى ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. جاستارعا ايتار اقىلىم وسى.
