1995 جىلعى 30 تامىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن قابىلداۋعا سايكەس كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدىڭ كۆازيسوت ورگانى – كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قۇرىلدى. ءوز وكiلەتتiگiن جۇزەگە اسىرۋ كەزiندە مەملەكەتتiك ورگانداردان, ۇيىمداردان, لاۋازىمدى ادامدار مەن ازاماتتاردان تاۋەلسiز, دەربەس قىزمەت اتقاراتىن كەڭەس رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنا عانا باعىنىپ, ساياسي جانە وزگە سەبەپتەردi نەگiزگە الا المايدى. اتا زاڭ كۇنىنە وراي ءبىز كونستيتۋتسيالىق كەڭەس توراعاسى يگور روگوۆپەن سۇحباتتاستىق.
ەڭ قىمبات قازىنا ادام جانە ونىڭ ءومىرى
– يگور يۆانوۆيچ, وسىدان جيىرما ءبىر جىل بۇرىن قابىلدانعان كازاقستان كونستيتۋتسياسى ەل ازاماتتارىنا نە بەردى, ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟
– كونستيتۋتسيا مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن قاعيدالاردى بەكىتىپ بەردى. ونىڭ ىشىندە ەلدىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن, مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ەرەجەنى, بارلىق ازاماتتىڭ زاڭ الدىندا بىردەيلىگىن, ءومىردىڭ ءار كەزەڭىندە, ءار سالادا ادىلدىكتىڭ ۇستەمدىك ەتۋىن, كەز كەلگەن بەلگىلەر بويىنشا كەمسىتۋشىلىككە جول بەرىلمەۋىن ايقىنداپ بەردى.
مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋىندا شەشۋشى ءرولدى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ
اتقاردى دەپ ايتسام, جاڭالىق اشا قويماسپىن, مۇنى حالىقتىڭ ءوزى ءبىلىپ وتىر. كونستيتۋتسيا جوباسى دا ەلباسىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن ازىرلەندى. ونىڭ الدىندا مەملەكەت باسشىسى وزگە ونداعان مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيا ماتىندەرىمەن تانىسىپ شىقتى. ماماندار مەملەكەتتىڭ باستى زاڭىن ازىرلەۋ ۇدەرىسىنە ءبىزدىڭ پرەزيدەنت سەكىلدى مۇقيات ارالاسقان وزگە ەلدەردىڭ باسشىلارىن اتاۋ قيىن دەپ وتىر. ال ەلباسى ەرىنبەي, جالىقپاي, بۇل جۇمىسپەن اينالىستى.
كونستيتۋتسيالىق قاعيدالار ءبىر جاعىنان قالىپتاسقان قاتىناستاردى بەكىتەدى, نورمالاردى ناقتىلاپ, رەتتەيدى. بۇعان قوسا, اتا زاڭدا مەملەكەتتىڭ دامۋ جولىن ايقىندايتىن ماقساتتى نورمالار دا بار. بۇل نورمالاردىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي شەكارالار جوق, ولار ءبىر-بىرىمەن ديالەكتيكالىق بىرلىكتە بايلانعان.
ماسەلەن, كونستيتۋتسيادا قازاقستان دەموكراتيالىق, زايىرلى, قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت ەكەنى ايتىلىپ, ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى ەكەنى ايقىندالعان. ءبىر جاعىنان بۇل نورمالار قولدانىستاعى ەرەجەلەردى بەكىتىپ, رەتتەسە, ەكىنشى جاعىنان مەملەكەتتىڭ الداعى قادامدارى مەن باعىتتارىن كورسەتەدى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاندا, دەموكراتيالىق, زايىرلى, قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت بولىپ پا ەدى؟ ارينە, بولدى. الايدا ونىڭ دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق قۇرىلىمىنىڭ دارەجەسى وزگە ەدى. وتكەن جىلدار ىشىندە قازاقستان ەكونوميكالىق جاعىنان عانا ەمەس, قۇقىقتىق جانە مەملەكەتتىك تۇرعىدان ەداۋىر العا باسقانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك.
وزگەرتۋلەر نە ءۇشىن ەنگىزىلدى؟
– ەل كونستيتۋتسياسىنا ءبىر ەمەس, بىرنەشە رەت وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. بۇل قادامدار ءوزىن-ءوزى اقتادى ما؟
– ءومىر ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. سوعان سايكەس كونستيتۋتسيالىق نورمالار دا وزگەرتۋلەردى قاجەت ەتىپ تۇرادى.
كەيدە ساياسي جانە قوعام قايراتكەرلەرى كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەرگە قاتىستى ءزىلدى سۇراقتارىن جولداپ جاتادى. زاڭگەرلەر دە اۋىق-اۋىق بۇل جونىنەن ساۋالدارىن قويادى. كەيبىرەۋلەر, كەرىسىنشە, اتا زاڭعا وزگەرتۋلەردى جيىرەك ەنگىزۋ كەرەكتىگىن ايتسا, وزگەلەر مۇندايدى قاجەتسىز دەپ سانايدى. وسى تۇرعىدان العاندا, كونستيتۋتسياعا قاشان وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى, ول قانداي ماقساتتاردى كوزدەدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەيىن.
اتا زاڭعا العاشقى وزگەرتۋلەر 1998 جىلى ەنگىزىلدى. وندا پارلامەنت پەن ۇكىمەت, پرەزيدەنتتىك قۇرىلىمدار اراسىندا قۇزىرەتتىلىك ءبولىندى. باسقاشا ايتقاندا, پارلامەنتكە ۇلكەن وكىلەتتىلىك بەرىلدى. وندا پارلامەنت قۇرۋدىڭ جۇيەسى قايتا قارالىپ, شاقىرىلىمداردىڭ قىزمەت ەتۋ مەرزىمى ۇزارتىلدى. ءبىز سايلاۋدىڭ ماجوريتارلىق جۇيەسىنەن ارالاس جۇيەگە وتتىك. سوت جۇيەسىنە قاتىستى وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى, القا بيلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن سوت شەشىمىن شىعارۋعا مۇمكىندىك اشىلدى.
ال مۇنىڭ قاجەتتىلىگى بولدى ما؟ ءسوزسىز كەرەك بولدى. ويتكەنى ءومىر وزگەرىپ, مەملەكەتتىڭ العا قاراي جىلجۋ قاجەتتىگى تۋىندادى. بۇل تۇرعىدان العاندا, كونستيتۋتسياعا تولىقتىرۋلار ەنگىزۋدى زاماننىڭ ءوزى تالاپ ەتتى. بىراق مىناعان نازار اۋدارىڭىزدار: وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار نەگىزىنەن ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى اياسىن تارىلتپاي, كەرىسىنشە, كەڭەيتتى.
ماسەلەن, 2007 جىلى ادامدى قاماۋعا الۋ ءتارتىبى وزگەردى. وسىعان سايكەس ادام بوستاندىعىنان تەك سوتتىڭ قاۋلىسىمەن ايىرىلاتىن بولدى. ادامدى قاماۋعا الۋ ءۇشىن پروكۋروردىڭ سانكتسياسى عانا جەتكىلىكسىز بولىپ تانىلدى. ءولىم جازاسىن تاعايىنداۋ ماسەلەسى قايتا قارالدى. ياعني, ءولىم جازاسىنا كەسۋدىڭ مۇمكىندىگىنە شەكتەۋ قويىلدى. سونداي-اق, زاڭدى ىزگىلەندىرۋ, ادام قۇقىعىن كەڭەيتۋ جاعىنان تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى.
ەل ازاماتتارى بەلسەندى ۇستانىمدا بولۋى شارت
– قر كونستيتۋتسياسى حالىقارالىق زاڭدار مەن كەلىسىمدەر الدىندا باسىمدىققا يە مە؟
– كونستيتۋتسيادا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى راتيفيكاتسيالاعان حالىقارالىق كەلىسىمشارتتار ونىڭ زاڭدارىنان باسىم كەلەتىنى جانە تىكەلەي قولداناتىنى» ايتىلعان. حالىقارالىق كەلىسىمشارتتى قولدانۋ ءۇشىن جەكە زاڭ شىعارۋ كەرەك بولعان جاعدايدا عانا بۇل تالاپ جۇرمەيدى. الايدا ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا حالىقارالىق كەلىسىمشارتتاردان باسىم كەلەدى. مۇنداي شەشىمدى حالىقارالىق كەلىسىمشارتتارعا قاتىستى ناقتى ءبىر ىسكە بايلانىستى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس شىعاردى.
مۇنداي شەشىمدى العاشقى شىعارعان ءبىز ەمەسپىز. بۇدان
بۇرىن گەرمانيانىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسى مەن وزگە ەلدەردىڭ بۇل ورگانى حالىقارالىق كەلىسىمشارتتارعا ەمەس, ءوز كونستيتۋتسيالارىنا باسىمدىق بەرگەن.
– قۇقىقتىق رەفورما اياسىندا كونستيتۋتسيالىق رەفورمانى وتكىزۋ جوسپاردا بار ما؟
– كونستيتۋتسيانىڭ قورى مەن الەۋەتى تاۋسىلمادى دەپ ويلايمىن. بارشا مەملەكەتتىك ورگاندارى
الدىندا بارلىق كونستيتۋتسيالىق نورمالاردى ناقتى مازمۇنمەن تولتىرۋ ماقساتى تۇر. اتالمىش نورمالار ومىردە جۇزەگە اسىپ, مۇلتىكسىز ورىندالۋى ءتيىس. بۇل ءۇشىن ەل ازاماتتارى بەلسەندى ۇستانىمدا بولۋى شارت. سول ماقساتتا قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ اياققا تاپتالۋىنا توزبەۋى ءتيىس. ال بۇل كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق تاربيەنى قاجەت ەتەدى. وسىنداي تاربيەگە زەيىندى از ءبولىپ وتىرمىز. باسقاشا ايتساق, ءجۇردىم-باردىم قارايمىز. ۋاقىت وتە كەلە بۇل ولقىلىقتى تۇزەيمىز دەپ ويلايمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت. كونستيتۋتسيا مەرەكەسى مەن كەڭەستىڭ تۋعان كۇنى قاتار كەلگەن مەرەكەلەرىڭىزبەن!
امانعالي قالجانوۆ
