بىرنەشە كۇننەن بەرى قارا تەڭىز بەن ازوۆ تەڭىزى ارالىعىن جالعاپ جاتقان كەرچ بۇعازىندا ورىن العان وقىس وقيعاعا بايلانىستى الەم جۇرتشىلىعى ءدۇر سىلكىنىپ وتىر. مۇندا رەسەي جانە ۋكراينا اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ قاتەرلى قاقتىعىسى ورىن الىپ قالا جازدادى. بىراق ەكى جاققا جانجال شاقىرا الاتىنداي كيكىلجىڭنىڭ تۋعانىنا تالاس جوق. قازىر وسىعان بايلانىستى ەكى تاراپ تا ءبىر-بىرلەرىن ايىپتاپ, حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى ارا اعايىندىققا شاقىرىپ جاتىر. ەكى تاراپتىڭ دا العان بەتتەرىنەن قايتپايتىن تۇرلەرى بار. قالاي دەگەندە دە, جاعداي كادىمگىدەي ۋشىعىپ تۇر.
وقيعا بىلاي باستالدى. ۇستىمىزدەگى جىلعى 25 قاراشا, جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭگى ساعات 7-ءنىڭ شاماسىندا ۋكراينا اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ ءۇش كەمەسى كەرچ بۇعازى ارقىلى كەلىپ, قىرىم كوپىرىنەن وتۋگە ارەكەت جاسادى. سول كەزدە رەسەي شەكاراشىلارىنىڭ كۇشىمەن تەڭىز ۇستىندە توقتاتىلدى.
كەمەلەردى توقتاتۋ كۇش قولدانۋ جولىمەن جۇزەگە اسىرىلدى. سەبەبى, كەمەلەر شەكاراشىلار قويعان تالاپتى ورىنداي قويمادى. سوندىقتان مۇندا اتقىلاۋ دا, ابورداج دا, تاران دا, كەمەگە باسىپ كىرۋ دە, ءتىپتى ۋكراين تەڭىزشىلەرىنىڭ جاراقات الىپ قالۋى دا ورىن الدى.
ءبىزدىڭ رەسەيلىك قانداسىمىز, بەلگىلى جازۋشى سەرگەي بايمۇحامەتوۆ وقيعا تىركەلگەن بويدا وعان ءوزىنىڭ كوزقاراسىن تانىتتى. «البەتتە, بۇل كيكىلجىڭ كەڭ اۋقىمدا – ەكى مەملەكەتتىڭ ساياسي تەكەتىرەسى تۇرعىسىنان قاراستىرىلادى, – دەپ اتاپ كورسەتتى ول. – بىراق كەمەلەردى اتقىلاۋدىڭ جوعارى كوماندوۆانيە تاراپىنان بەرىلگەن بۇيرىق بويىنشا جاسالماعان دا بولۋى مۇمكىن. ال ەگەر بۇلاردىڭ ءبارى ناسيحاتتىڭ وتىنا مالىنىپ العان ناقۇرىستاردىڭ ءوز بەتتەرىنشە ىستەپ جۇرگەن ارەكەتتەرى بولسا شە؟! ەندى سونىڭ كەسىرىنەن حالىقارالىق ۇلكەن جانجال تۋعالى تۇر, ەندى بۇل تىعىرىقتان قالاي شىعاتىنىمىزدى ەشكىم دە بىلمەيدى. ويتكەنى, ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان وتتى قارۋ پايدالانۋ, تاران, ەكيپاجدى باسىپ الۋ, – ۋكراين اسكەري قىزمەتكەرلەرى اراسىندا جاراقاتتانعاندار دا بار, – سەكىلدى انىق وعاش ارەكەتتەر جاسالدى… ولار قارسى وق تا اتپاعان».
تەگىندە, بۇل پىكىر دە نەگىزسىز ەمەس. ەندى رەسەي فەدەراتسياسى فەدەرالدى قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ مالىمدەمەسىنە سۇيەنسەك, ول مۇنىڭ ءبارى زاڭدى تۇردە جاسالعانىن ايعاق ەتەدى. ونىڭ كوزقاراسىنشا, ۋكرايننىڭ بروندى «بەرديانسك» جانە «نيكوپول» شاعىن كاتەرلەرى, سونداي-اق «يانى كاپۋ» تەڭىز بۋكسيرى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قارا تەڭىزدەگى مەملەكەتتىك شەكاراسىن بۇزىپ ءوتىپ, ۋاقىتشا جابىق تەرريتوريالىق تەڭىز اكۆاتورياسىنا باسىپ كىرگەن.ءتارتىپ بۇزۋشىلار ودان ءارى كەرچ بۇعازىنا بەتتەگەن. كيەۆ جاعى ودەسسا پورتىنان شىققان بۇل ءۇش كەمەنىڭ قارا تەڭىز ارقىلى ازوۆ تەڭىزى اكۆاتورياسىنا ەنىپ, ماريۋپول پورتىنا بارىپ جەتپەك بولعانىن حابارلايدى.
الايدا, رەسەي تاراپىنىڭ مالىمدەۋىنشە, ۋكراين جاعى بەلگىلەنگەن ءتارتىپ بويىنشا بۇل كورابلدەردىڭ كەرچ بۇعازى مەن قىرىم كوپىرىنەن وتەتىنى جونىندە الدىن-الا تاپسىرىس بەرىپ, ولاردى ءوتۋ كەستەسىنە ەنگىزبەگەن. بۇعان قوسا, ولار رف تەرريتوريالىق سۋلارىنا كىرگەن بويدا قاۋىپتى مانەۆرلەر جاساي باستاعان. سول كەزدە رەسەي تاراپىنان بەرىلگەن تالاپتاردىڭ بىردە-بىرىنە قۇلاق اسپاعان.
بولعان وقيعاعا ەكى جاق تا بىردەن ۇلكەن ءمان بەرە قارادى. ۋكراين تاراپىنىڭ پىكىرىنشە, رەسەي مەن ۋكراينانىڭ ازوۆ تەڭىزىن ەكى ەلدىڭ دە ىشكى سۋ كەڭىستىكتەرى دەپ تانىعان كەلىسىمىنە سايكەس, كورابلدەردىڭ وسى مارشرۋتپەن ءجۇرىپ وتۋلەرىنە بولاتىن ەدى. رەسەي تاراپىنىڭ پىكىرىنشە, ۋكراين كەمەلەرى رەسەيدىڭ سۋ تەرريتورياسىنا كىرەردەن بۇرىن الدىن الا ەسكەرتىپ, قىرىم كوپىرىنە بىرنەشە شاقىرىم قالعاندا توقتاۋلارى كەرەك-ءتىن. بىراق ۋكراينالىقتار مۇنى جاساماعان. سوسىن رەسەي شەكاراشىلارى كورابلدەردىڭ ءبىرىن تاران جاساپ توقتاتقان.
وسى ءدۇمپۋدىڭ شىرعالاڭىندا الدىمەن ۋكراينا پرەزيدەنتى پەتر پوروشەنكو ەلدىڭ تەرريتورياسىندا 2019 جىلعى 25 قاڭتارعا دەيىن سوعىس جاعدايىن ەنگىزۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. بۇدان كەيىن بۇل ماسەلەنى ۋكراينا جوعارعى راداسى قارادى. ول ەلدىڭ جەكەلەگەن وبلىستارىنا سوعىس جاعدايىن ەنگىزۋگە كەلىسىم بەردى. پرەزيدەنت ۇسىنىسىن 276 دەپۋتات قولداپ, 30 دەپۋتات قارسى داۋىس بەردى, 1 ادام قالىس قالدى. ءسويتىپ, سوعىس جاعدايى رەسەيمەن شەكارالاس بارلىق اۋداندار مەن ۆيننيتسا, لۋگانسك, نيكولاەۆ, سۋمى, ودەسسا, حاركوۆ, چەرنيگوۆ جانە حەرسون وبلىستارىندا قولدانىلاتىن بولدى.
بولعان جاعدايعا وراي الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرى دە ءوز كوزقاراستارىن بىلدىرە باستادى. ماسەلەن, اقش بيلىگى رەسەيگە ۋكراين كەمەلەرى كەرچ بۇعازىنان ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە حالىقارالىق قۇقىقتاردى بۇزدى دەگەن ايىپ تاعىپ, ماسكەۋدەن ايماقتاعى احۋالدى رەتتەۋدى تالاپ ەتتى. بۇل تۋرالى اقش-تىڭ بۇۇ جانىنداعى وكىلەتتى ەلشىسى نيككي حەيلي حابارلادى. «ۋكراينانىڭ كەرچ بۇعازى ارقىلى زاڭدى نەگىزدە وتۋىنە كەدەرگى كەلتىرۋ – حالىقارالىق قۇقىقتى بۇزۋ», – دەپ مالىمدەدى ديپلومات. ال اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ مۇنداعى جاعدايدىڭ وزىنە ۇناماي تۇرعانىن, ەندى ونىڭ رەتتەلەتىنىنە سەنگىسى كەلەتىنىن جەتكىزدى.
رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين بولسا, بۇل وقيعانى ۋكراين تاراپىنان جاسالعان ارانداتۋشىلىق دەپ باعالايدى. ول ءوزىنىڭ بۇرناعى كۇنى گەرمانيا كانتسلەرى انگەلا مەركەلمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن سوزىندە تاپ وسىنداي تۇجىرىم ايتتى. رەسەي ليدەرى اڭگىمە كەزىندە بەرلين ۋكراين تاراپىنىڭ بۇدان كەيىن ويلانباعان تىرلىكتەر جاساماۋىنا ىقپال ەتەتىنىنە ءۇمىت ارتاتىنىن ءبىلدىردى.
قازىر رەسەيلىك ساراپشىلار دا بۇل تاقىرىپتى اينالىپ ءوتىپ جاتقان جوق. سوندا ولاردىڭ باسىم بولىگى حالىقارالىق نورمالارعا سايكەس, ۋكراين كەمەلەرىنىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ – كەرچ بۇعازى ارقىلى ىشكە قاراي بەيبىت جولمەن وتە الاتىندارىنا نازار اۋدارۋدا. كەمەلەردىڭ قارا تەڭىزدەن ازوۆ تەڭىزىنە قاراي وتۋلەرىنە ەشقانداي كەدەرگى جوق. ونىڭ ۇستىنە, ازوۆ تەڭىزى وسى ەكى مەملەكەتكە ورتاق سۋ ايدىنى بولىپ ەسەپتەلەدى. الايدا, تەڭىز ۇستىمەن ءجۇرىپ ءوتۋ ەشبىر ءۇزىلىسسىز جانە جىلدام قارقىنمەن جاسالۋى ءتيىس. ەگەر وسى جولدا بۇزىلىپ قالعاندارى بايقالسا نەمەسە «باسقا بەلگىسىز كۇشتەر» شىعىپ جاتسا, ۋكراين كەمەلەرى ۋاقىتشا توقتاي الادى. بىراق ۋكراين تاراپى بۇل جولى ونداي بەلگىلەر بەرمەگەن. كەمەنىڭ ءجۇرىپ ءوتۋى جاعالاۋداعى باسقا مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرمەگەن جاعدايدا عانا بەيبىت جولمەن جاسالدى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇدان بولەك, تەڭىز ۇستىندە قانداي دا ءبىر مانەۆر جاساۋعا, كەز كەلگەن قارۋ تۇرىمەن وقۋ-جاتتىعۋ جيىنىن جاساۋعا تىيىم سالىنادى.
«جەتكىزىلگەن اقپارلارعا قاراعاندا, ۋكراين كەمەلەرى كەرچ بۇعازى ماڭىندا تۇرعان كەمەلەردى اينالا مانەۆر جاساعان, – دەيدى رەسەي عىلىم اكادەمياسى مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى كاميل بەكياشەۆ. – مەن ولاردىڭ بۇل ارەكەتتەرىن حالىقارالىق تەڭىز قۇقىقتارىن بۇزۋ رەتىندە باعالايمىن. سەبەبى, ولار بۇل جەردەن بەيبىت تۇردە: تەز جانە توقتاۋسىز ءوتىپ كەتۋ جونىندەگى تالاپتاردى ورىنداعان جوق. قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدا رەسەيدىڭ قارۋ قولدانۋعا تولىق قۇقى بار. ال سول كەزدە ۋكراين تاراپى وعان قارسى جاۋاپ قاتقان جاعدايدا رەسەي شەكاراشىلارى ءتارتىپ بۇزۋشىلاردى سول بويدا كىدىرمەستەن جويىپ جىبەرۋىنە بولاتىن ەدى». ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە, رەسەي ۇكىمەتى كەم دەگەندە ۋكرايناعا حالىقارالىق تەڭىز قۇقىقتارى مەن رەسەي زاڭناماسىن بۇزعاندىعى تۋراسىندا نوتا جولداۋىنا بولادى.
«رەسەي تاراپىنىڭ ۋكراين بروندى كاتەرلەرىن ساناۋلى سەكۋندتاردا جويىپ جىبەرۋگە تولىق كۇشى جەتەتىن ەدى, – دەيدى اسكەري تاريحشى دميتري بولتەنكوۆ. – بۇعان ءتىپتى تەڭىز ۇستىندەگى قاراۋىل كەمەلەرى مەن قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ جاعالاۋداعى كاتەرلەرىنىڭ دە كۇشتەرى جەتەدى. رەسەي اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى تۋرالى ايتپاي-اق قويايىق. اسكەريلەردىڭ قازىر قىرىمدا وتە قۋاتتى اۆياتسيالىق جانە تەڭىز توپتارى بار».
رەسەي فەدەراتسيا كەڭەسى قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى فرانتس كلينتسەۆيچ بۇل ارانداتۋشىلىقتىڭ رەسەي تاراپىنان قاتقىل جاۋاپ قاتۋىنا ەسەپتەلىپ جاسالعانىن ايتادى. بۇل حالىقارالىق جانجالدىڭ شىعىپ كەتۋىنە بىردەن-ءبىر سەبەپ بولادى. ۋكراينا پرەزيدەنتى الدا بولاتىن سايلاۋعا دەيىن ءوزىنىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلىن كوتەرىپ, رەيتينگىسىن ءوسىرۋ ءۇشىن مۇنداي ارەكەتتەردىڭ ءالى تالايىنا بارۋى ابدەن مۇمكىن. «قازىر كۇللى الەم ءبىزدىڭ بۇعان قارسى جاسالاتىن رەاكتسيامىزدى كۇتىپ وتىر, – دەدى سەناتور. – سوندىقتان وتە قاتاڭ ديپلوماتيالىق ەسكەرتۋ جاسالۋى قاجەت, بىراق كەز كەلگەن ارەكەتتى جاساردا بارىنشا مۇقيات بولۋىمىز كەرەك».
«بۇل ارانداتۋشىلىقتىڭ دايىندالىپ جاتقانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى, – دەپ مالىمدەدى رف پرەزيدەنتى جانىنداعى قىرىم رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇراقتى وكىلى گەورگي مۋرادوۆ. – ۋكراينا پرەزيدەنتىنىڭ سايلاۋى وتەتىن ۋاقىت جاقىنداپ كەلەدى. ال قازىرگى مەملەكەت باسشىسى پەتر پوروشەنكونىڭ پوزيتسياسى وتە ءالسىز. ونىڭ ءوزى مۇنى وتە جاقسى سەزىنەدى. سوندىقتان ۋكراين سايلاۋشىلارىنىڭ داۋىستارىن كوپتەپ جەڭىپ الۋ ءۇشىن مۇنداي ارەكەتتەرگە ءجيى باراتىن بولادى. ونىڭ بۇل تىرلىكتەرىن ۋكراينانىڭ باتىستاعى كۋراتورلارى دا قولدايدى. ولارعا, قۇداي باسقا سالماسىن, رەسەي-ۋكراينا اراسىندا جانجال تۋىپ, ارا اعايىندىق جاساۋشىلارعا كۇنى قاراعانىمىز كەرەك».
نەگىزى, بۇل تۇجىرىمداردىڭ دا جانى بار سياقتى.
