ەلىمىزدە تاريحىمىزدان سىر شەرتەتىن كيەلى جەرلەر, قۇپياعا تولى قاسيەتتى مەكەندەر كوپ. الايدا ولاردىڭ كوبىسىن جۇرتشىلىق بىلە بەرمەيتىنى راس. مۇنىڭ سەبەبى كيەلى ورىنداردىڭ جەتكىلىكتى تۇردە دارىپتەلىپ, زەرتتەلمەۋىندە بولىپ وتىر.
وسى ورايدا ەلباسى ن.نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا ەلىمىزدەگى كيەلى نىسانداردىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالا وتىرىپ, حالىقتىڭ ساناسىنا جالپىۇلتتىق كيەلى ورىندار ۇعىمىن ءسىڭىرۋ ءۇشىن اۋقىمدى جوبالاردى قولعا الۋ كەرەكتىگىن ايتقان بولاتىن. سونىڭ ءبىرى – «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى».
وسى جوبا اياسىندا دارحان دالامىزداعى تاريحي-مادەني مانگە يە, كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋداراتىنداي ورىنداردىڭ ءتىزىمى جاسالدى. ازىرگە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى 100 جانە وڭىرلەر بويىنشا 500 كيەلى جەرلەر ىرىكتەلىپ الىنعان. الداعى ۋاقىتتا بۇل ءتىزىم ودان ءارى تولىعۋى مۇمكىن. ونىڭ ىشىندە تاريحي, ساياسي وقيعالارمەن بايلانىستى ورىندار, ءار وڭىردە اڭىز بولىپ تاراعان اۋليە-امبيەلەر جاتقان جەرلەر مەن كەسەنەلەر بار. وسى يگى باستاماعا وراي مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن, «جەتىنشى ارنانىڭ» ۇسىنىسىمەن «تىلسىم تۇعىر» دەپ اتالاتىن دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىپ, ەرلىگىمەن ەل ەسىندە قالعان, قاھارماندىقتىڭ سيمۆولى بولعان ايگىلى قوبىلاندى باتىردىڭ كەسەنەسىنە, ميلليون جىل بۇرىن اسپاننان الىپ مەتەوريت قۇلاعان «جامانشىڭ» كراتەرىنە جانە فيلوسوف, اعارتۋشى, كەزىندە يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاپ, ماڭايىنداعىلاردىڭ سىرقاتىن ەمدەگەن يسابەك يشان, ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى بابالارىمىز جەرلەنگەن ورىندارعا بارىپ قايتتىق. العان اسەرىمىز ەرەكشە. وزگە الەمگە ساپار شەگىپ كەلگەندەي كۇيدەمىن.
العاشقى باعىتىمىز نەبارى التى جاسىندا اتقا ءمىنىپ, ساداق اتىپ, بالۋاندىق ونەردى جەتىك مەڭگەرگەن ەر جۇرەك قوبىلاندى باتىردىڭ كەسەنەسى بولاتىن. وسى ماقساتپەن اقتوبە وبلىسى, قوبدا اۋدانى, جيرەنقوپا جەرىنە باردىق. مەموريالدىق كەشەن زاماناۋي ۇلگىدە سالىنىپتى. كۇمبەزدىڭ باتىرلاردىڭ جاۋعا اتتاناردا كيەتىن باس كيىمى – دۋلىعا ىسپەتتەس ەتىپ سالىنۋى ادامعا ەرەكشە اسەر بەرەدى. كەسەنەنىڭ ىشىندە باتىردىڭ سۇيەگى جاتىر. كەسەنەگە كەلگەن جۇرتقا باتىر جايلى قۇندى مالىمەتتەر بەرىپ جۇرگەن تاريحشى ازامات قالماعانبەتوۆپەن تىلدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. تاريحشى وسى جەردە قوبىلاندى باتىردىڭ مولاسى بولعانىن ايتادى. ءبىراز جىل بۇرىن ارحەولوگ-انتروپولوگ نوەل شاحمەتوۆ زەرتتەۋ ماقساتىندا باتىردىڭ سۇيەگىن رەسەيگە الىپ كەتكەن ەكەن. سودان 2006 جىلى ەلگە قايتارىلىپ, قايتا جەرلەنگەن. ەلىمىزدەگى بەلگىلى انتروپولوگ عالىم ورازاق سماعۇل جيرەنقوپا جەرىنەن تابىلعان سۇيەكتى زەرتتەۋمەن اينالىسقان. وسىدان كەيىن عالىم بۇل ورتاعاسىرلىق التىن وردا, نوعاي ورداسى ءداۋىرىنىڭ اسا كورنەكتى تۇلعاسى, قاراقىپشاق قوبىلاندى باتىردىڭ سۇيەگى ەكەنىنە 98 پايىز كەپىلدىك بەرگەن ەكەن. كەسەنەنىڭ جانىندا باتىرعا ارناپ ءىشى قۇندى دۇنيەلەرمەن تولتىرىلعان مۇراجاي سالىنعان. «قوبىلاندى باتىر» جىرىن جىرلاعان جىرشىلاردىڭ سۋرەتى مەن كىتاپتار, باتىرلاردىڭ قارۋ-جاراعى, ات ابزەلدەرى ىشكە كىرگەننەن كوزدىڭ جاۋىن الادى. تاريحشى ازامات قالماعانبەتوۆتىڭ قوبىلاندى باتىردىڭ تاريحتاعى ورنى, ەرلىك ىستەرى جايلى اسەرلى اڭگىمەسىمەن سۋسىنداي وتىرىپ, كەلەسى ساپارىمىزعا دايىندالدىق. ول اقتوبە وبلىسىنان 400 شاقىرىمنان استام جەردە ورنالاسقان «جامانشىڭ» كراتەرى بولاتىن. تابيعاتتىڭ عاجايىپ قۇبىلىسى سانالاتىن مەكەنگە جەتۋ وڭاي بولمادى. بۇل جەرگە باعىت العان ادامعا جولى ءبىراز قيىندىق تۋعىزادى ەكەن. عالىمداردىڭ بولجامىنشا, ءدال وسى جەرگە شامامەن ميلليون جىل بۇرىن اسپاننان جارىلىس قۋاتى كوپتەگەن يادرولىق بومبالاردىڭ جارىلىسىنا تەڭ كەلەتىن اسا ۇلكەن مەتەوريت قۇلاعان ەكەن. سودان كەيىن شۇڭقىر پايدا بولعان. كراتەردىڭ ديامەترى – شامامەن 13 كم, تەرەڭدىگى 700 مەترگە جەتكەن. تابيعاتتىڭ بۇل تاڭعاجايىپ قۇبىلىسى ايگىلى گەولوگ-گەوگراف عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارتتى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار بۇل مەكەنگە ەلىمىزدەن گورى شەتەلدەن, اسىرەسە, رەسەيدەن تۋريستەر كوپ كەلەتىنىن ايتادى. «جامانشىڭنىڭ» ۆۋلكان ەمەس, ۇلكەن جارىلىس, سوققىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان مەتەوريت كراتەرى ەكەنىن دالەلدەگەن رەسەي عالىمى, گەولوگ پاۆەل فلورەنسكي بۇل جەردى جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرەتىن تۋريستىك ورىنعا اينالدىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. وسى ساپار بارىسىندا مەتەوريت سالدارىنان پايدا بولعان يمپاكتيت, تەكتيت جىنىستارىن, جەردە شاشىلىپ جاتقان اسپان دەنەلەرىنىڭ قالدىقتارىن كوزىمىزبەن كورىپ قايتتىق. بۇل جەردى شىنىندا دا تاريح جۇمباعى دەرسىز. تابيعاتتىڭ ءبىز بىلمەيتىن تىلسىم تۇستارى كوپ قوي.
ءاربىر حالىقتىڭ تاريحىن, سالت-ءداستۇرىن زەرتتەپ قاراساڭىز, ادامدى قايران قالدىراتىن قۇبىلىستارعا تاپ بولاسىز. تاريحىمىزعا كوز سالساق, كەز كەلگەن ادامعا كورىنە بەرمەيتىن تىلسىم كۇش ارقىلى كەلەر كۇندى بولجايتىن, بويىنا اۋليەلىك قاسيەت قونعان تۇلعالار بولعان. سونىڭ ءبىرى – 1792-1871 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن اعارتۋشى, فيلوسوف يسابەك يشان. قازىرگى تاڭدا ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ۇستازى بولعان, كەزىندە حالىق قۇرمەت كورسەتىپ «اۋليە» دەپ اتاعان يسابەك يشان بابامىزعا ەكىباستۇز ماڭىنداعى اقكول اۋىلىنان كەسەنە سالىنعان ەكەن. بۇل جەرگە دە ارنايى بارىپ, سونداعى جۇرتپەن تىلدەسىپ قايتتىق. تانىمال اۋليەنىڭ كەسەنەسىنە جاقىن جەردە كەلۋشىلەرگە ارناپ شاعىن ءۇي دە سالىنعان. يسابەك يشان ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ۇستازى بولعان ەكەن. ءماشھۇر ءجۇسىپ مۇراجايىنان يسابەك يشان تۋرالى ءبىراز مالىمەتتەر مەن سۋرەتتەردى كوزىمىز شالدى. 1930 جىلدارداعى اشارشىلىقتى جانە ءوزىنىڭ ومىردەن وتەتىن كۇنىن جىل بۇرىن بولجاعان ۇلى ويشىل, كۇللى عۇمىرىن قازاق حالقىن ساۋاتتاندىرۋعا جۇمساعان فيلوسوف ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ دا اۋليەلىك قاسيەتى بولعان. باقيعا اتتانارىن سەزگەن ساتتە جاقىندارى مەن تۋعان-تۋىستارىن جيناپ, مازارى سالىناتىن ورىندى ءوزى تاڭداپ, قۇرىلىسى قالاي بولۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرگەن ەكەن. ءبىر تاڭعالارلىعى, دەنەسىنىڭ جەر قوينىنا بەرىلمەۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ شوبەرەسى ءارى شىراقشى اسەت پازىلوۆ عۇلاما عالىمنىڭ دەنەسى ەشقانداي بالزام, كرەمسىز 21 جىل ۋاقىت قالاي ساقتالعانىن ەشقانداي عالىم دالەلدەي الماعانىن ايتادى جانە بۇل جاراتۋشىنىڭ كەرەمەتى دەپ ءتۇسىندىردى. كەزىندە جەرلەنبەي قالسا دا, ءمايىتىنىڭ سول كۇيى ساقتالۋى كورگەن جۇرتتى تاڭعالدىرعان ەكەن. جيىرما ءبىر جىل وتكەن سوڭ, كەڭەس زامانىندا ارنايى بۇيرىقپەن بىرنەشە ءتىل بىلگەن عۇلامانىڭ دەنەسى جەر قوينىنا بەرىلگەن. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءماشھۇر ءجۇسىپ كەسەنەسىنە اپاراتىن جولدىڭ قيىندىعىنا قاراماي ەلىمىزبەن قوسا, شەت مەملەكەتتەردەن كەلەتىن قوناقتاردىڭ كوپ ەكەنىن ايتادى. تاريحىمىزدى وزىمىزبەن قوسا, وزگەلەر دە قۇرمەتتەپ جاتسا, ماقتانىش ەمەس پە؟! يگى باستاما ارقىلى ەلىمىزدەگى تاريحي ماڭىزى بار, كيەلى جەرلەرىمىز تەرەڭ زەرتتەلىپ, تانىلا بەرەتىنىنە سەنىم مول. قالاي دەسەك تە, ءبىزدى وتكەنمەن جانە بولاشاقپەن بايلانىستىراتىن, توسىندە ءجۇرىپ جانىڭ سايا تاباتىن بۇل كيەلى جەرلەر – ءبىزدىڭ اتامەكەنىمىز, تىلسىم تۇعىرىمىز! ول بارىمىزگە قىمبات!
ەلميرا جاقسىبايقىزى,
جۋرناليست
