ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىس ناتيجەلەرى تۋرالى «قازاقپارات» حاا تىلشىسىنە قر مەملەكەتتىك حاتشىسى ەرلان قارين اڭگىمەلەپ بەردى.
– ەرلان تىنىمبايۇلى, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا ءوز جۇمىسىن 2020 جىلدىڭ قاراشا ايىندا باستاعان ەدى. پرەزيدەنتتىڭ ءتيىستى جارلىعى شىقتى. وسى ارالىقتا قانداي جۇمىستار اتقارىلدى, جۇمىسقا نەندەي رەسۋرستار تارتىلدى؟
– مەملەكەتتىك كوميسسيا – اۋقىمدى عىلىمي جوبا. كوميسسيا جۇمىسى حح عاسىردىڭ 20-50-جىلدارىنداعى تاريحىمىزدى زەرتتەۋدىڭ, زۇلمات وقيعالار حرونيكاسىن تولىق قالپىنا كەلتىرۋدىڭ جانە توتاليتاريزم جىلدارىندا زارداپ شەككەن قازاقستاندىقتار تۋرالى تاريحي جادىنى ساقتاۋدىڭ جاڭا كەزەڭىن باستاپ بەردى.
سوندىقتان مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ بازاسىندا جۇيەلى ءارى كوپ جوسپارلى جۇمىس ۇيىمداستىرىلدى. بىرىنشىدەن, قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەلەرىن زەردەلەۋ توڭىرەگىنە ۇلكەن اكادەميالىق جانە ساراپشىلىق كۇش بىرىكتىرىلدى. بۇرىن اتالمىش تاقىرىپتى ءارتۇرلى عالىمدار, ءتىپتى جەكەلەگەن ۇجىمدار بەلسەندى تۇردە زەرتتەپ كەلگەن ەدى. بىراق جۇيەلى جۇمىس جوق بولاتىن.
سول سەبەپتى مەملەكەتتىك كوميسسياعا قۋعىن-سۇرگىن تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن عىلىمي-ساراپتامالىق ورتانىڭ بارلىق نەگىزگى وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
بۇگىندە مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىس توپتارىندا 316 ساراپشى-عالىم جۇمىس ىستەيدى, ولاردىڭ ىشىندە 261 ادامعا جابىق ارحيۆتەردە جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات بەرىلگەن. بۇدان بولەك, بىرىڭعاي فورمات بويىنشا ءار وڭىردە جەرگىلىكتى كوميسسيالاردىڭ جۇمىسى ۇيىمداستىرىلدى.
ولاردىڭ قاتارىندا 500-دەن استام ادام بار. ەكىنشىدەن, ىزدەستىرۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدىڭ ناقتى ءادىسناماسى جاسالدى. قۋعىن-سۇرگىن تاريحىن زەرتتەۋگە مۇقيات, جان-جاقتى قاراۋ كەرەك. ءاربىر ماتەريال, ءاربىر ءىس ارحيۆتەن الىنىپ, جۇرتشىلىققا جاريالاي سالاتىن دەرەكتەر جيىنتىعى ەمەس. بۇل – جەكەلەگەن ادامنىڭ نەمەسە ءبىر توپ ادامنىڭ تاريحى. ولاردى وبەكتيۆتى باعالاۋ ءۇشىن تەك قانا فاكتىلەرگە نەگىزدەلگەن عىلىمي زەرتتەۋ قاجەت.
وسىعان دەيىن باس پروكۋراتۋرا 2,4 ميلليوننان استام ماتەريالداردى, ۇقك 1,5 مىڭنان استام ارحيۆ ىستەرى مەن قۇجاتتاردى, ءىىم 5,3 مىڭنان استام قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىردى. مەملەكەتتىك كوميسسيا قىزمەتىنىڭ شەڭبەرىندە پروكۋراتۋرا ورگاندارى جاڭا دەرەكتەردى انىقتادى جانە پروكۋرورلىق قاداعالاۋ تارتىبىمەن 250 مىڭنان استام ازامات اقتالدى. اقتالعانداردىڭ نەگىزگى بولىگى – جەر اۋدارىلعان جانە كۇشتەپ كوشىرىلگەن ازاماتتار. بۇعان مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2020 جىلى قابىلداعان جارلىعى نەگىز بولدى
مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىسىن ەندى باستاعان كەزدە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى جونىندەگى قۇجاتتار مەن ماتەريالداردىڭ كوپشىلىگى ەلىمىزدەگى ءارتۇرلى ارحيۆتەردە ساقتالدى, ونىڭ جۇيەسى بولمادى. بۇعان قوسا, كوپتەگەن قۇجاتتاردا قۇپيا گريفى بولدى جانە ولارعا قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
سوندىقتان مەملەكەتتىك كوميسسيا ءارتۇرلى ارحيۆ قورلارىنداعى تاريحي قۇجاتتاردى جەدەل ىزدەستىرۋ جانە ولاردى ساپالى تۇردە تالداۋ بويىنشا بىرەگەي ءادىسناما ازىرلەدى. مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىس توپتارىنداعى عالىمدار ورتالىقتاعى دا, جەرگىلىكتى جەرلەردەگى دە جابىق قورلارمەن جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ارنايى ادىستەمە بويىنشا دايىندالدى.
وسىلايشا, ءبىر مەزەتتە بۇكىل ەلىمىز بويىنشا ەرەكشە قورلارمەن ءتيىمدى جۇمىس ىستەي الاتىن زەرتتەۋشىلەر كورپۋسى قالىپتاستى. ۇشىنشىدەن, مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەرىن ورىنداۋى ءۇشىن ءتۇرلى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۆەدومستۆولاردىڭ كۇشى بىرىكتىرىلدى.
ولار ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزعا زەرتتەۋ جانە تالداۋ جۇمىستارىندا ايتارلىقتاي كومەك كورسەتىپ وتىر. عالىمداردى بۇرىن قولجەتىمسىز جانە قۇپيا بولعان ماتەريالدار مەن قورلارعا كىرگىزۋگە مۇمكىندىك تۋدى.
ۆەدومستۆولىق جانە مەملەكەتتىك ارحيۆتەردە ارنايى كابينەتتەر جاساقتالدى, ارحيۆشىلەر مەملەكەتتىك كوميسسيا وكىلدەرىنە كونسۋلتاتسيالىق قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى دايىندىقتان ءوتتى. ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندەگى ارحيۆتەردەگى ماتەريالداردى ءبىر مەزگىلدە زەردەلەۋ, ىزدەۋ جانە سالىستىرۋ ءۇشىن بارلىق ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە اكىمشىلىك ماسەلەلەر شەشىلدى.
– مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ارقاسىندا قانداي ناتيجەلەرگە قول جەتتى؟
– مەملەكەتتىك كوميسسيا قانداي دا ءبىر ناقتى ماتەريال جيناۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. باستىسى, زەرتتەۋ جۇمىستارى ءۇشىن جۇيەلى ءادىسناما قۇرىپ, سونىڭ نەگىزىندە زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ پروتسەستەرىن باستاۋ ماڭىزدى بولاتىن. قازىردىڭ وزىندە مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى شىنايى دەرەكتەردە دە, ناقتى بيزنەس-پروتسەستەردە دە كورىنىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا, ارحيۆ ماتەريالدارىن ىزدەۋ مەن تالداۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىنىڭ ارقاسىندا تاريحي قۇجاتتاردىڭ اۋقىمدى بولىگى انىقتالىپ, حرونولوگيالىق تارتىپپەن جۇيەلەندى. بۇل جۇمىس ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندەگى 60-تان استام مەملەكەتتىك جانە ۆەدومستۆولىق ارحيۆتەردە اتقارىلدى.
وسى جۇمىسقا تارتىلعان عالىم-ساراپشىلاردىڭ ۇلكەن الەۋەتىن پايدالانا وتىرىپ, مەملەكەتتىك كوميسسيا جەدەل ىزدەستىرۋدى, قۇجاتتاردىڭ جىكتەلۋىن جانە ولاردىڭ بىرىڭعاي ءبىلىم بازاسىنا بىرىكتىرىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇدان باسقا, مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ شەشىمدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا بايلانىستى قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىرۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىستى ۇيىمداستىرۋعا جانە ءتيىمدى ۇيلەستىرۋگە ىقپال ەتتى. ءبىز بۇل پروتسەستەرگە باس پروكۋراتۋرانىڭ, ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ رەسۋرستارىن ماقساتتى تۇردە باعىتتادىق.
وسىعان دەيىن باس پروكۋراتۋرا 2,4 ميلليوننان استام ماتەريالداردى, ۇقك 1,5 مىڭنان استام ارحيۆ ىستەرى مەن قۇجاتتاردى, ءىىم 5,3 مىڭنان استام قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىردى. مەملەكەتتىك كوميسسيا قىزمەتىنىڭ شەڭبەرىندە پروكۋراتۋرا ورگاندارى جاڭا دەرەكتەردى انىقتادى جانە پروكۋرورلىق قاداعالاۋ تارتىبىمەن 250 مىڭنان استام ازامات اقتالدى. اقتالعانداردىڭ نەگىزگى بولىگى – جەر اۋدارىلعان جانە كۇشتەپ كوشىرىلگەن ازاماتتار. بۇعان مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2020 جىلى قابىلداعان جارلىعى نەگىز بولدى.
سونىڭ ارقاسىندا پروكۋرورلارعا الدەبىر ازاماتتاردان شاعىم تۇسكەنىن كۇتىپ وتىرماي-اق, قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن وزدەرى اقتاي الاتىن مۇمكىندىك بەرىلدى. ناقتى ايتار بولساق, قولدانىستاعى «جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭ بويىنشا جاپا شەككەن ازامات نەمەسە ونىڭ تۋىسقاندارى وكىلەتتى ورگانعا شاعىمدانۋى قاجەت. قۇپيا گريفى الىنعان ماتەريالداردى زەرتتەۋگە جانە ونى ودان ءارى زەردەلەۋگە قولايلى مۇمكىندىك جاساۋ ماقساتىندا ارحيۆ ماتەريالدارىن زەردەلەۋ ورتالىعى قۇرىلدى. ەلىمىزدىڭ بارلىق ارحيۆتەرىندەگى قۋعىن-سۇرگىن تاريحى تۋرالى مۇراعات ماتەريالداردىڭ نەگىزگى بولىگى ورتالىقتىڭ بازاسىنا بىرىكتىرىلدى جانە جۇيەگە ءتۇسىرىلدى. ورتالىق قىزمەتكەرلەرى ۆەدومستۆولاردان كەلگەن قۇپياسىزداندىرىلعان قۇجاتتاردى عىلىمي تۇرعىدان وڭدەيدى, رەستاۆراتسيادان وتكىزەدى جانە تسيفرلىق فورماتقا كوشىرەدى. ءاربىر ۆەدومستۆولىق ارحيۆ ارنايى كەستە بويىنشا ءوز ماتەريالدارىن دايىندايدى جانە ورتالىققا تاپسىرادى. قازىردىڭ وزىندە وندا 50 مىڭعا جۋىق ماتەريال جينالدى جانە بۇل جۇمىس جوسپارلى تۇردە جالعاسا بەرەدى.
وسىلايشا, حح عاسىردىڭ 20-50 جىلدارىنداعى قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىنە قاتىستى بارلىق تاريحي ماتەريالداردى ساقتاۋدىڭ بىرىڭعاي مەملەكەتتىك قورى قۇرىلادى. بۇل باعىتتا ىزدەنىپ جۇرگەن عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ جۇمىسىن ەداۋىر جەڭىلدەتەدى. سونداي-اق مەملەكەتتىك كوميسسيا پۋبليتسيستيكالىق قىزمەتى دە ءبىر جولعا قويىلدى. مەملەكەتتىك كوميسسيا اياسىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرىن عىلىمي تۇرعىدان بەكىتۋ ماقساتىندا تاريحي ماتەريالدارعا نەگىزدەلگەن عىلىمي جيناقتاردىڭ توپتاماسى جارىق كوردى.
قازىرگى ۋاقىتتا قۋعىن-سۇرگىن جاساۋعا نەگىز بولعان ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە اكىمشىلىك قۇجاتتار تۋرالى اقپاراتتى قامتيتىن وسىنداي ەكى جيناق شىعارىلدى. بۇل جۇمىس جىل بويىنا جالعاسادى جانە مەملەكەتتىك كوميسسيا قىزمەتىنىڭ اكادەميالىق قورىن قۇرايدى. وسى باعىتتاعى جۇمىستىڭ تاعى ءبىر بولىگى – مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ دەرەكتەر بازاسى جيناقتالاتىن جانە تولىقتىرىلىپ وتىراتىن ارنايى پورتال قۇرۋ. اتالعان پورتالدا اقتالعان, بىراق كوپشىلىككە بەلگىسىز قازاقستاندىقتار تۋرالى بۇعان دەيىن ءبىر ىزگە تۇسپەگەن قۇپيا ەمەس ماتەريالدار مەن دەرەكتەر جاريالانىپ, عىلىمي تۇرعىدا جۇيەلەنەدى.
مۇنىڭ بارلىعى جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاقستاندىقتاردى اقتاۋعا جانە ۇرپاقتارى ءۇشىن اتا-بابالارىنىڭ حالىق جاۋى ەمەس ەكەنىن دالەلدەۋگە نەگىز بولادى.
– الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك كوميسسيا قانداي باعىتتارعا باسىمدىق بەرەدى؟ قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى جۇمىس قالاي جالعاسادى؟
– مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ نەگىزگى مىندەتى حح عاسىردىڭ 20-50-ءشى جىلدارىندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان بارلىق ازاماتتاردى ءبىر مەزەتتە اقتاۋ ەمەس ەكەنىن اتاپ ايتقىم كەلەدى. بۇل – سوتتار مەن پروكۋراتۋرانىڭ جۇمىسى. مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قىزمەتى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋعا قاجەتتى زاڭدىق, ۇيىمداستىرۋشىلىق, عىلىمي-تالدامالىق نەگىز جاساۋعا باعىتتالعان. ءتيىستى ورگاندار مەن مەكەمەلەر مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قورىتىندىلارى مەن ازىرلەمەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ ءوز جۇمىسىن جالعاستىرادى, بۇرىن ءتيىستى زاڭداردىڭ شەڭبەرىنە ەنبەي قالعان قازاقستاندىقتاردىڭ جاڭا ساناتتارىن اقتايدى.
قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسى ءوز مارەسىنە جەتىپ قالدى. قورىتىندى دايىنداۋ جانە زاڭنامانى جەتىلدىرۋگە قاتىستى دەرەكتەر بازاسىن ىزدەۋ مەن قالىپتاستىرۋ باعىتىنداعى نەگىزگى مىندەتتەر تولىق اياقتالۋعا جاقىن. وسىدان سوڭ مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسىن اياقتاۋ جوسپارلانىپ وتىر. كەستەگە سايكەس بۇل جۇمىستار وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ءتامامدالۋى ءتيىس.
– مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قىزمەتى رەسمي تۇردە اياقتالعاننان كەيىنگى جۇمىستار قالاي جالعاسادى؟
– مەملەكەتتىك كوميسسيا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇيەلەۋگە جانە اقتاۋ پروتسەستەرىن قايتا جاڭعىرتۋعا قاجەتتى شەشىمدەر قابىلداۋعا ارنالعان الاڭ رەتىندە قۇرىلعان بولاتىن.
سونىمەن قاتار, مەملەكەتتىك كوميسسيا قابىلداعان شەشىمدەر نەگىزىندە قۇرىلعان بارلىق مەتودولوگيالىق ينفراقۇرىلىم بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ساقتالىپ, جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى. قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ نەگىزگى اكىمشىلىك جانە ادىستەمەلىك ورگانى رەتىندە جوبالىق وفيس جۇمىس ىستەپ جاتىر. ونىڭ جۇمىسى قايتا جاساقتالىپ, ساراپتامالىق ينستيتۋتتاردىڭ بىرىندە ادىسنامالىق جانە كونسۋلتاتسيالىق قىزمەتپەن اينالىساتىن بولادى. قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى بويىنشا اشىق تسيفرلىق دەرەكتەر بازاسىن تولىقتىرۋ, سونداي-اق عىلىمي جيناقتار سەرياسىن شىعارۋ جۇمىستارى جالعاسادى.
بۇدان بولەك, 2023 جىلعا دەيىن بەكىتىلگەن نىسانالى قارجىلاندىرۋ باعدارلاماسى شەڭبەرىندە عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەرگە ولاردىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن زەرتتەۋ باعىتىنداعى جۇمىستارى ءۇشىن قولداۋ كورسەتىلە بەرەدى.
