نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ, قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى: «امانات ارقالاپ جۇرگەن اداممىن»

– ادام جاسى ۇلعايعان سايىن ارتقى ءومىرىن ءجيى ەسكە الاتىن شىعار. اسىرەسە, جۇرەكتە اياۋلى ءىز قالدىرعان ءسات, كەزەڭدەردى. نۇرعالي اعا, اقساقال جاسىنا جەتتىڭىز, سىزدە دە سونداي ءتاتتى ساعىنىش بار عوي… سونداي ءبىر قيماس كەزدەرىڭىزبەن بولىسە وتىرساڭىز.

– ەندى ادام وتكەن جولىن, ءومىرىن ەسكە الۋى زاڭدىلىق قوي. ادام ومىرگە كەلىپ, ءىلىم-ءبىلىم الىپ, شىققان بيىگىنە دەيىنگى ءىزى – ءوزىنىڭ عانا ءومىر جول. ءبىز ەكى فورماتسيانىڭ اۋقىمىندا ءومىر سۇردىك. سولاي ويلاۋعا دا ءماجبۇرمىز. ول كەزدى سوۆەت زامانى دەيدى عوي, پارتيانىڭ سىزىپ بەرگەن جولىمەن جۇردىك. قازىر مىنە, ەگەمەن ەلدىڭ شاڭىراعى كوتەرىلىپ, قابىرعاسى قالانعان شاقتى كورىپ, ءبىز تاۋبە دەيمىز. وكىنىش جوق. ساعىنىشىمىز – ۋايىمسىز, قايعىسىز ءسابي كەزىمىز. اكە-شەشەمىزدىڭ «انداي بولما, مىنداي بولما» دەگەن سوزدەرى ءجيى ەسكە تۇسەدى. كەشەگى سوۆەت زامانىنداعى ادام ءومىرىنىڭ ەتيكاسىن, ءتارتىبىن, كۇندەلىكتى جۇمىستاعى ارىپتەستەرمەن ارالاس-قۇرالاس, ءسىز-ءبىزىمىزدى ءبىر جاعىنان ساعىنام. ويتكەنى, ەشكىم ءبىزدىڭ قولىمىزدان جەتەكتەمەگەن, ءبىزدى ەشكىم ىزدەپ تاپپادى. اۋىلدىڭ قارا توپىراعىن باسىپ, شاپقىلاپ جۇرگەن قارا سيراق بالالار ەدىك. ءوز ارمان-مۇراتىمىزدى ىسكە اسىرساق دەگەن ويىمىزعا پارتيا زامانى مۇمكىندىك بەردى. جۇمىس ىستەگەن, ەڭبەك ەتكەن ادام – ءوز ءومىرىنىڭ قوجايىنى. ونى مويىنداۋ كەرەك. كەشەگى زاماندا كوشە سىپىرۋشى, مالدىڭ سوڭىندا سالپاقتاپ جۇرگەن ادام بولسىن ۇكىمەتتىڭ القاسىندا وتىردى. ومىراۋلارىنا جۇلدىز تاقتى, ەڭبەگى جاندى. ەلەۋسىز قالعان جوق. ەلەۋسىز قالعانى ءوز الدىنا, ولاردى ۇلگى تۇتتى. ولارعا وداقتىڭ, رەسپۋبليكانىڭ باسشىلارى ءيىلىپ سالەم بەرىپ, قۇرمەت كورسەتتى. مەن ول قۇرمەتكە بولەنىپ, داڭققا كەنەلگەن ادامداردىڭ ءجۇزىن كورىپ, قۇشاعىندا ءوستىم. ەكى مارتە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن العان نۇرمولدا الدابەرگەنوۆپەن اۋىلىمىز ارالاس, قويىمىز قورالاس بولدى. ءدال سونداي ەكى مارتە اتاق العان جازىلبەك قۋانىشباەۆ سەكىلدى كوكەلەرىمىز بولدى. سول قاراپايىم كىسىلەرمەن كەزدەسە قالعاندا «وي, جىگىتتەر, ازاماتتار» دەپ ايتاتىن اقىلىنىڭ ءوزى قانداي ەدى؟ مەن سولاردى قازىرگى ءبىر اقىل ايتۋعا مىندەتتەپ قويعان ازاماتتاردىڭ تىرشىلىگىمەن سالىستىرامىن. ازداعان وكىنىشىم بوپ جاتادى. «اتتەگەنايىم» كوپ. بىراق ءبىز – ەشتەڭەدەن بەتىمىز قايتپاعان, تۇڭىلمەگەن ەلمىز. ءبىز – ۇمىتىمىزبەن, ارمانىمىزبەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان حالىقپىز. كەمشىلىك بولىپ جاتسا دا وعان مويىماي, «بۇگىن بولماسا دا, ەرتەڭ تۇسىنەتىن شىعار ول ازاماتتار. بۇگىن بولماسا, ەرتەڭ ورنىنا كەلەدى» دەگەن ءۇمىت ءبىزدى ەشۋاقىتتا تۇڭىلدىرمەيدى. جالپى «ءۇمىتسىز شايتان» دەپ ايتاتىن اكەلەرىمىز, ءبىز ول قاۋىمنان ەمەسپىز قۇدايعا شۇكىر…

– اعا, ارىپتەس, ۇزەڭگى جولداستارىڭىزدىڭ كوبىسى باقيلىق. دوستىقتىڭ, باۋىرلىقتىڭ قادىرىن تىرىسىندە بىلە الدىڭىز با؟

– يگىلىكتىڭ, ىزگىلىكتىڭ قاسيەتتى دۇنيە ەكەندىگىنە كوزىمىز ابدەن جەتتى. جوعارىدا ايتقانىمداي, ۇلكەن پاراساتتى كوكەلەرىمىز بولدى. ەندى سول كىسىلەردى قازىر «اۋىلدان ۇزاماعان قارا شالدار عوي» دەيدى. سول اقساقالداردى سان-ساققا جۇگىرتىپ, شال-شابىر قىلعان ءوزىمىز. اقساقالداردىڭ كىناسى جوق. ارينە, «كەز كەلگەن شال باياعى تولە بي, قازىبەك بي, ايتەكە بي اتالارىمىزداي بولمادى» دەپ وكپەلەۋ – قاتە. ءوز باسىم سول اقساقالداردىڭ, ۇزەڭگى جولداستاردىڭ, ارىپتەستەردىڭ قادىرىنە جەتە الدىم دەپ ويلايمىن. اركىمدى ءوز ورنىمەن باعالاپ, ادىلەتسىز سالىستىرۋعا شامامشا بارمادىم. ءوزىمنىڭ ارالاس-قۇرالاس دوس­تارىم ءومىر بويى ادال ەڭبەك ەتتى. وسى جەردە ءبىر اڭگىمەنى ايتا كەتەيىن. ءبىز مەكتەپتى تالدىقورعان وبلىسىنداعى (ول كەزدە تالدىقورعان وبلىسى ەدى) قوعالى قازاق ورتا مەكتەبىندە بىتىردىك. سوندا ءبىراز قىز-جىگىتتەرمەن بىرگە وقىدىق. مەدەۋباي قۇرمانوۆ دەگەن كلاستاس دوسىمىز بولدى. زىليحا تامشىباەۆا دەگەن قىز وقىدى. كەيىن ول كىسى دە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاندى. سول مەكتەپتە زويا ميحايلوۆنا دەگەن نەمىس تىلىنەن ساباق بەرەتىن ۇستاز بولدى. ءوزى ءبىر جۋاس, جايلى ادام ەدى. شۋلاپ, دابىرلاپ كەتسەك تە داۋىسىن كوتەرىپ ۇرىسپايتىن. «بۇلارىڭ نە؟» دەپ قانا قوياتىن. سول كىسى: «نەگە ساباق وقىپ كەلمەدىڭدەر؟» دەسە, ىشىمىزدەگى ەركە-توتاي بالالار: «وي, ميحايلوۆنا, ءسىزدىڭ ساباعىڭىزدىڭ بىزگە كەرەگى جوق قوي, ءبىز گەرمانياعا بارىپ جاتقان جوقپىز. ءبىزدىڭ اۋىلداعى ىستەيتىن جۇمىسىمىزعا نەمىس ءتىلىنىڭ قانداي قاتىسى بار» دەيتىن. ول كىسى ۇندەمەي قالاتىن. جاڭاعى مەدەۋ­باي قۇرمانوۆ كەيىن شەت تىلدەر ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ, نەمىس ءتىلىنىڭ مامانى بولىپ شىقتى. نەمىستىڭ ايگىلى اقىنى گەتەنىڭ «فاۋستىن» تۇپنۇسقادان قازاقشاعا اۋداردى. بۇل قازاقتىڭ تاريحىندا ءبىرىنشى رەت, ءتىپتى, وداقتىڭ وزىندە سيرەك بولعان دۇنيە-تۇعىن. مەدەۋباي بالا سياقتى, وتە ادال ەدى. ارمانشىل, ويشىل ەدى. توماعا-تۇيىقتىعى دا بار ەدى. بەرگەن ۋادەسىندە تۇراتىن. ۇنەمى مەنىڭ كونتسەرتتەرىمە كەلەتىن. قازاقتىڭ, نەمىستىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارى تۋرالى ءسوز بولعاندا پىكىرتالاسقا بەلسەنە ارالاسىپ جانە قارسى جاعىنىڭ ول ماسەلەگە قانشالىقتى شىنايى بەرىلىپ تۇرعانىن دا سەزە الاتىن. ءبىر جولى بىزگە اۋزى جالاق-جالاق ەتىپ تۇراتىن ءبىر سارى جىگىتتى تانىستىردى. ول كۇنى كەشە مارقۇم بوپ كەتكەن گەرولد بەلگەر ەدى. وسىنداي قاراپايىم عانا ءومىر ءسۇرىپ, ارتىنا وشپەس ءىز تاستاپ كەتكەن دوستارىم بارشىلىق.

سوۆەت زامانىندا قازاق اۋىلدارىندا ون جىلدىق مەكتەپ بولمايتىن. جەتى جىلدىقپەن عانا شەكتەلەتىن. قاسىمىزداعى كورشى ورىس اۋىلدارىندا ون جىلدىق مەكتەپتەر بار ەدى. مەن بۇل جەردە مۇنىڭ ءبارىن ساياساتقا اينالدىرىپ, قارسىلىق تۋدىرايىن دەپ وتىرعام جوق. اۋىلداعى بالالاردىڭ شاماسى كەلگەندەرى عانا اۋدان ورتالىعىنا كەلىپ وقيتىن. قانشا بالا مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاي الماي قالدى. سوۆەت زامانىنىڭ ءبىر قيسىق جاعى وسى شىعار. مۇمكىن شوۆينيستىك پيعىلداعى اتقامىنەرلەردىڭ ىستەگەنى مە ەكەن, سونداي جاعدايلار بولعان. قازىر قۇدايعا شۇكىر, ءاربىر اۋىلدا كەرەمەتتەي مەكتەپتەر سالىنىپ جاتىر. باياعىداعى اۋىلدىڭ قارا بورباي بالالارىنىڭ ارمانى بۇگىنگى بالالاردا بار ما ەكەن؟ جاسىڭ ۇلعايعان سوڭ, وعان دا كوپ باس قاتىرادى ەكەنسىڭ.

– سىزدەردىڭ ارمانشىل, ەڭبەكقور بولعاندارىڭىز زامانعا دا بايلانىستى ما ەكەن الدە? مۇمكىن ءبىز ەركىندىكتىڭ, تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن تولىق سەزىنە الماي جۇرگەن شىعارمىز…

– اكەم ىلعي «اينالايىن, ادال ەڭبەك ەت. ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاما» – دەپ اقىلىن ايتىپ وتىراتىن. ءبىز كىشكەنتاي كەزىمىزدەن ەڭبەكپەن وستىك. بالالىق شاعىمىز سوعىس جىلدارىنا تۋرا كەلگەن سوڭ ەرتە ەسەيدىك. ەسىمىز كىرەسىلى-شىعاسىلى ءتورت-بەس جاسىمىزدا ءبىزدى كولحوزدىڭ جۇمىسىنا پايدالاندى. مال-جانىمەن كۇن كورگەن قازاق اۋىلىندا وستىك قوي, ءۇي شارۋالارى دا موينىمىزدا-تۇعىن. قازىر مەنىڭ بالالارىم, نەمەرەلەرىم ونداي ءومىردى ەلەستەتە دە المايدى. قالانىڭ تىرشىلىگىنە ابدەن ۇيرەنگەن. سونداي ەڭبەكپەن وسەتىن ءومىردى ساعىنادى ەكەنسىڭ. بالالارىمدى, نەمەرەلەرىمدى سولاي تاربيەلەگىم كەلەدى, وعان مەنىڭ مۇمكىندىگىم جوق. بەسىكتەن بەلى شىعا ەڭبەكپەن تاربيەلەۋدىڭ مەملەكەتتىك, ۇلتتىق جۇيەسى بولۋى كەرەك. ونداي جۇيە جوق بىزدە. وكىنىشكە قاراي, قازىر مەكتەپ, ينستيتۋت, ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىزدىڭ ۇلتتىق قاسيەتىمىزدى ۇلىقتايتىن, شاكىرتتەردى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا يكەمدەيتىن جۇيە جوق. قالتامىزعا اقشا باسىپ اپ, دۇنيەنى ارالاپ ءجۇرمىز. ارالاپ جۇرگەندەردىڭ سول ەلدىڭ وزىق دۇنيەلەرىن ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزبەن ۇشتاستىرىپ, اعارتۋ سالاسىن دامىتۋ ويىنا دا كەلمەيدى. بۇل – وكىنىش. سوۆەت زامانىندا ءپاتريوتيزمدى بويىنا سىڭىرمەگەن, ءوزىنىڭ ەڭبەگىمەن ەلەنبەگەن كەز كەلگەن ادامدى شەتەلگە شىعارمايتىن. كەيدە ءبىر كۇلكىلى اڭگىمەلەردى ەستىپ جاتامىز. سول شەتەلدى كەزىپ, اقشانى سۋداي شاشىپ جۇرگەندەر كارتادان مۇحيتتاردى, قۇرلىقتاردى كورسەتە المايدى ەكەن. كارتادا تاباقتاي بوپ تۇرعان قۇرلىق پەن مۇحيتتى كورسەتە الماعان سوڭ, ودان نە سۇرايسىڭ؟.. ءومىر ىستىق-سۋىعىمەن ولشەنەدى. وسىنىڭ ءبارى ءتالىم-تاربيەنىڭ اقساپ جاتقاندىعىنان حابار بەرەدى.

– قاتەلەسپەيتىن ادام بولمايتىنى انىق. ەگەر سىزگە ءومىردى باسىنان قايتا ءسۇرۋ مۇمكىندىگى بەرىلسە, قانداي كەمشىلىكتەرىڭىزدى بولدىرتپاس ەدىڭىز؟ وكىنىشىڭىز بار ما؟

– شىنىن ايتسام, وكىنىشىم جوق. ال كەمشىلىكتەر تولىپ جاتىر. كەمشىلىكتەر جىبەرمەگەندە ءبىز كوبىرەك پايدالى شارۋا ىستەپ ۇلگەرەتىن ەدىك. مەن وقىپ ءجۇرىپ, تىلدەردى دامىتپادىم. ءبىراز شەت ءتىلىن مەڭگەرۋ كەرەك ەدى. الەمدى ارالادىم. ءتىل بىلمەۋدىڭ زاردابىن سوندا كوردىم. كەزىندە يتاليان ءتىلىن اجەپتاۋىر مەڭگەرىپ قالىپ ەدىم, سويلەسەتىن ورتا بولماعان سوڭ با, ارى قاراي دامىتا المادىم. اسقازانىمىز نە سۇراپ تۇرعانىن ەسكەرمەي, دايىن تاماقتى اۋىزعا سالعانعا دا بوي ۇيرەتىپ الدىق. ول كەزدە يدەولوگيا سولاي بولدى. ءتىل بىلمەگەن سوڭ اراب-پارسى مادەنيەتىن بىلمەدىك. قازاق جۇرتىنىڭ كوپ تاريحى سول جاقتا. ءبىز ءال-فارابيدىڭ ءىزىن ۇمىتتىق, ونىڭ رۋحىنان ايىرىلىپ قالدىق. قۇلدىققا ساتىلسا دا, ەل مەن جەرىن ۇمىتپاعان بەيبارىستىڭ ءداستۇرىن بويىمىزعا سىڭىرە المادىق. وكىنىشى – سول. وعان ءبىزدىڭ شامامىز كەلمەدى. بىزگە اراب-پارسى الەمى جابىق ەسىك بولدى. ونىڭ ءبارى ادەيى قولدان جاسالىپتى, قازىر كوزىمىز جەتتى. شىركىن-اي, ءومىردى باسىنان قايتا ءسۇرۋ باقىتى بۇيىرسا, وسى تىلدەردى مەڭگەرەر ەدىم. ويتكەنى, بارىپ تۇرىپ, كورىپ تۇرىپ, ۇستاپ تۇرىپ سونى وقي الماۋدان اسقان قورلىق جوق ەكەن, ودان وتكەن سورلىلىق جوق ەكەن. كوزىڭ جاۋتەڭدەپ اناعان ءبىر, مىناعان ءبىر قاراعاننان نە پايدا؟..

– قازىرگى جاستاردىڭ قاي ىسىنە سۇيىنەسىز, قاي ىسىنە كۇيىنەسىز؟

– ءبىر-اق كۇيىنىش بار, جاستارعا دۇرىس تاربيە بەرە الماي جاتىرمىز. قازىر ءبىلىمسىز جاستار ءوسىپ جاتىر. بۇل – وتە قاۋىپتى قۇبىلىس. ول بوس كەۋدەلەردى باسقا اعىمدار پايدالانىپ, سولار جۇمىرتقاسىن سالىپ جاتىر. ءبىز جاس-تاردى كىم ءۇشىن تاربيەلەپ جاتىرمىز ءوزى؟ باسقا جۇرت ءۇشىن بە؟ قازىرگىلەردىڭ ءبارى شەتەلدە جۇرگىسى كەلەدى. «بالام دەيتىن ەلى بولماسا, ەلىم دەيتىن بالا قايدان بولسىن»؟! ءبىز سوعان كەپ تىرەلەمىز. سوندىقتان ۇلكەنىمىز بار, كىشىمىز بار, ۇكىمەتىمىزدەن باستاپ تاربيە ماسەلەسىن قولعا الۋىمىز كەرەك. وعان ۇيالىپ, بىرەۋدى كىنالاۋدىڭ قاجەتى جوق, ەگەمەن, ءوز ەركى ءوز قولىندا بار ەلدىڭ ۇرپاعىن قالىپتاستىرۋ كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەگە اينالۋى شارت. بۇل – كەشىگۋدى, ويلانۋدى كۇتپەيتىن وتە وزەكتى ماسەلە. ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى يىقتان قاعىپ, وتىرىك الداپ جۇرگەندە بىرنەشە بۋىن الماسىپ ۇلگەردى. ەندى ەسىمىزدى جيماساق, وسىلاي بۋىن الماسا بەرەدى. ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن جوعالتىپ وتىرعان دۇنيەمىز وسى – تاربيە. ۇرپاق قاۋاشاعىنا تۇسكەن قۇرتتى ەشقانداي اقشانىڭ كومەگىمەن كەتىرە المايسىڭ. ونداي سىرقاتتىڭ الدىن الۋ كەرەك. سامارقاۋلىق پەن وتىرىكتەن قۇتىلماسا بولمايدى. سۇيىنەتىنىم – ءۇمىتىمىز مول. بىراق ول ءۇمىت جالاڭاش بولماۋى كەرەك, ءۇمىت ىسكە اينالۋى كەرەك. بۇرىن ەل ىسىنە ارالاساتىن كادرلاردى تاربيەلەپ, سوسىن جۇرتتىڭ سارابىنا سالىپ تالقىلاتىپ بارىپ, قىزمەتكە قوياتىن. اكە-كوكەسى باردىڭ ءبارى ەل ىسىنە ارالاسا بەرمەيتىن. ال ول – «بارماق باستى, كوز قىستىلىق», وتانعا جاسالعان وپاسىزدىق.

– ءسىز قانداي جىگىت بولدىڭىز؟ رومانتيك پە ەدىڭىز, الدە رەاليست بولدىڭىز با؟ ءسىزدىڭ كەزىڭىزدەگى جاس­تاردا قۇندىلىق نە ەدى؟

– جاس كەزىمدە ارمانشىل, رومانتيك جىگىت بولدىم. «انانى مەڭگەرسەك, مىنانى بىلسەك» دەيتىنبىز. قازىر مەن قاراپ وتىرىپ كۇلەم, ءبارى بولماسا دا جاستاردىڭ ءبىرازى بىردەن لاۋازىمدى قىزمەت اتقارىپ, جۇمساق كرەسلوعا جايعاسقىسى كەلەدى. وندا باسقا جۇمىستى كىم ىستەيدى؟ وسىلاي ويلاۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى عوي. ءبىز دە جاس بولدىق. قاتارلاستارىمىزدىڭ ءبىرى شاباندوز, ءبىرى ۇشقىش, ءبىرى دارىگەر, ءبىرى ۇستاز بولعىسى كەلەتىن. ۇستازدان قادىرلى ادام جوق ەدى. ەلدىڭ كوزىن اشاتىن مۇعالىمدى ۇلى اكەسىندەي قۇرمەتتەۋ – ەسى دۇرىس ەلدە بولاتىن قاسيەت. قازىر سول قاسيەتتى قانشالىقتى ساقتاپ ءجۇرمىز؟ مىسالى, قازىرگى مىقتى-مىقتى وقۋ ورىندارىن ارالاپ كورشى, كەرەمەت ماشينا مىنگەن ستۋدەنتتەردى كورەسىڭ. ولار پروفەسسور, اكادەميكتەردىڭ كولىگىنە ورىن بەرمەيدى. انا بەيشارالار كولىكتەرىن قايدا قويارىن بىلمەي, ساندالىپ جۇرەدى. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ەڭ باستى قۇندىلىق مۇعالىم سىيلاۋ بولاتىن. ول قۇندىلىق  اۋىستى ما – اۋىستى. قاراساڭ, بۇعان ەشكىم كىنالى ەمەس سياقتى. بىراق, بۇل – دۇرىس قۇبىلىس ەمەس. سانا تازارۋى كەرەك. جەپ-تويىپ جاتا بەرەتىن حايۋان ەمەسپىز. اتىمىز – الميساقتان ادام. ادام بولعاندا كۇللى ەۋرازيانى بيلەپ-توستەگەن تۇركى جۇرتىنىڭ تۇقىمىمىز. كەزىندە اتالارىمىزدىڭ كەلە جاتقانىن ەستىگەندە ەۋروپانىڭ كورولدارى بۇتتارىنا «پامپەرستەرىن» كيىپ, ءمىنىپ اپ قاشا جونەلۋگە كورابلدەرىن دايىنداپ قويىپ وتىرعان. سونداي زامان بولعان. قازىر ءبىزدى مەنسىنبەيتىن ەۋروپانىڭ ورتا عاسىردا قانداي بولعانى بەلگىلى عوي. بىلتىر ناۋرىزدا اعايىندار شاقىرىپ, پەكيندە كونتسەرت قويدىم. قىتاي قورعانىندا بولدىق. قانشا مىڭ ادامى قىرىلىپ, ونى نەگە سالدى؟ قورعان سالىنعان تاۋدىڭ وزىنەن اتتى ادام جۇرە المايدى. ۇرەيى ۇشقان جۇرت سول قيىن قياعا قورعان سوقتى. ارينە, ول دا اتا-بابامىزدىڭ ايبارىنان جاسقانعان قىتاي حالقىنىڭ تىرلىگى ەدى. ال ەندى سول حالىق ەشكىمدى دە مەنسىنىپ وتىرعان جوق. دۇنيە وزگەرىپ جاتىر؟ سوندا دا ءبىزدىڭ حالىق سامارقاۋ, ويانباي جاتىر.

– قازىر كىم كورىنگەن «ءبىز ونەر ادامى» دەگەندى بەيبەرەكەت ايتا بەرەتىن بولدى. ءسىز وسى ءسوزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن قانشالىقتى سەزىنەسىز؟

– بۇل – بىلگەن كىسىگە جاۋاپكەرشىلىگى وتە اۋىر ءسوز. بابالارىمىزدىڭ كولەڭكەسىن كورگەندە دۇشپاندارى دىرىلدەپ-قالتىراپ, نە ىستەرىن بىلمەي كەتەتىنىن جوعارىدا ايتتىم عوي. اتالارىمىزدىڭ سونداي تاريحىن, ۇلىلىعىن جىرعا قوسىپ, كەيىنگى ۇرپاقتارعا جەتكىزۋدىڭ ءبارى – ونەر. داستان, قيسسالارىمىز, قازاقتىڭ حالىق اندەرى, كۇيلەرى بولسىن ۇلتتىڭ رۋحىنا قىزمەت ىستەگەن. ال قازىر جاھاندانۋ دەگەن ءبىر پالە كەلدى, بۇل ەلىن سۇيمەيتىن, جۇرتىنا جانى اشىمايتىن نادان ادامدار ءۇشىن وتە «ءتيىمدى» بولدى. ساناسى ورنىقپاعان, رۋحى ءپاس جاندار كىم كورىنگەننىڭ يلەۋىندە كەتەدى. ۇيالماي ۇلكەن ءسوزدى بىلش ەتكىزىپ ايتا سالۋعا جەتكەن جاڭاعى ادامدارعا سالعىرتتىعىمىز دا كەسىرىن تيگىزدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىسى, ءبىزدىڭ ۇلتتىق گەنەتيكالىق كودىمىزدى  زەرتتەپ جۇرگەندەر كوپ. يدەولوگيا دەگەن – ءومىرى بىتپەيتىن سوعىس, ول جۇدىرىق كورسەتپەيتىن سوعىس. ءسىز بەن ءبىز بالامىزعا تاربيە بەرۋگە ۋاقىت تاپپاي جۇرگەندە, سىرتتان نەشە ءتۇرلى «ۇستازدار» قاۋمالاپ كەلىپ, ۇرپاعىمىزدى «تاربيەلەپ» جاتىر. وسال جەرىمىزدى ءدوپ باسىپ جۇرگەندەر كوپ. ونىڭ ءبارى ءوز پيعىلدارىن ىسكە اسىرىپ, ءوز بيلىكتەرىن ورناتقىسى كەلەدى. ولار جاستارىمىزعا وزدەرىنىڭ پۋبليكاسىن ۇيرەتىپ, وزدەرىنىڭ كىتاپتارىن وقىتادى. ال ول يدەولوگيا «جەمىسىن» بەردى. ءبىز ءوز ونەرىمىزدى سىيلامايتىنداي دارەجەگە جەتتىك. «ءداستۇرلى ونەرىمىزگە ءمان بەرمەي ءجۇرمىز, نەشە ءتۇرلى شوۋ, ەستراداعا اۋەس بوپ كەتتىك» دەپ ءجيى ايتامىز. ايتۋ عانا ەمەس, ەلدىڭ ساناسى سوعان اۋدى. بۇل مەملەكەتتىك, ۇلتتىق تۇرعىدا الدىن الۋعا مىقتاپ كىرىسەتىن ماسەلەگە اينالدى. «ءبىز ونەر ادامى» دەپ سويلەيتىندەر الدىمەن كىمنىڭ ونەرىن دارىپتەپ جۇرگەندەرىن ءبىلۋى كەرەك. ول بولاشاققا باسقانىڭ ءبيىن, بولماسا شالا قازاقشا تەحنيكانىڭ كومەگىمەن جاساپ العان ءانىن اپارا ما؟.. ونەردىڭ جولى بولەك. بۇرىنعى انشىلەر, كومپوزيتورلار ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى. مەنىڭ داۋىسىما ساي تاماشا اندەر جازعان اۆتورلارىم بولدى. ول اۆتورلارىم قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى نۇرعيسا تىلەنديەۆ, ءشامشى قالداياقوۆ, اسەت بەيسەۋوۆ سىندى ازاماتتار ەدى. سول اماناتتى مەن ارقالاپ, كوتەرىپ ءجۇرمىن. ول – مەنىڭ ءومىر بويى ارقالاعان اماناتىم. ونى مەن ءبىر جەردە شاشىپ, ءبۇلدىرىپ, ءتۇسىرىپ الۋعا قاقىم جوق. مەنىڭ ادامدىق قاسيەتىم دە, دوستىعىم دا سول اماناتپەن ولشەنەدى. بۇل امانات مەنەن كەيىنگى بۋىننىڭ دا موينىنا جۇكتەلەدى. ول – مەنىكى ەمەس, ماعان ۋاقىتشا عانا بەرىلگەن نارسە.

– قازىر حالىققا تانىلۋ وتە وڭاي. تويدا جۇرتتى بيلەتۋ ءۇشىن ايتىلاتىن اندەر ەفيردەن تۇسپەيتىن بولدى. بۇل سوندا ەفيرگە جاۋاپتى ادامداردىڭ دەڭگەيىن بىلدىرە مە, الدە كورەرمەننىڭ قالاۋىن بىلدىرە مە؟ بىزدە سوندا قازىر تالعام ماسەلەسى قيىنداپ كەتكەنى مە؟

– قازىر شالا ساۋاتتى, بىراق تەز تانىلعىسى كەلەتىن, تەز كورىنگىسى كەلەتىن ءبىلىمسىز جاستار كوبەيىپ بارادى. وقىپ, ءبىلىم الىپ باس قاتىرعىسى كەلمەيدى. مەن ءوزىم جاس كەزىمدە قازاق تەلەۆيدەنيەسىندە ون جىل مۋزىكالىق رەداكتور بولىپ قىزمەت ىستەدىم. سول كەزدە ءبىر ءارىپتىڭ باسى قيسايمايتىن, ءبىر اۆتوردىڭ اتى ەفيردە ءبىر كۇندە ەكى قايتالانبايتىن. ەفيرقۇمارلىق دەگەن ۇلكەن ۇيات سانالاتىن.

– قازىر نەگە حالىق سونداي تالعامدى تالاپ ەتپەيدى؟

– حالىقتى ەفير ۇيرەتىپ قويدى. رەسپۋبليكا سارايىندا سايقىمازاق, ىرجىڭ-تىرجىڭ كونتسەرت بولسا, حالىق سوعان ىشەگى قاتىپ كۇلەدى. سەن ول جەردە وزىڭە ءوزىڭ كۇلىپ وتىرعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ نەگە سونشا مايمىلدىڭ دەڭگەيىنە تۇستىك؟ الگى ارتيسسىماقتار شال-كەمپىردى مازاق قىلىپ جاتسا, كۇلىپ وتىرا بەرەمىز. ءوزىمىزدىڭ اكە-شەشەمىزدى كۇلكى قىپ وتىرعانىمىز ويىمىزعا دا كەلمەيتىن بولدى. گازەت-جۋرنالدا جاريالاناتىن, راديو-تەلەۆيدەنيەدە تاراتىلاتىن, ساحنادا قويىلاتىن دۇنيەلەردىڭ ءبارى ساراپتالعان, ەتالون بولۋى كەرەك. ال بىزدە ول جوق. بىزگە ۇكىمەتتىڭ تاياعى كەرەك. وكىنىشكە قاراي, جوعارى جاق تا بۇعان قاتتى ءمان بەرىپ وتىرعان جوق. حالىقتى توبىرلىق مادەنيەتكە تاربيەلەۋدەن تارتاتىن زارداپتى مولشەرلەۋ قيىن. سانالى جۇرت ۇكىمەتتى دە ساتپايدى, قوعامدى دا بۇلدىرمەيدى. باياعىدا مىناداي ءبىر جاعداي بولدى. كەزىندە دەموكراتياسى دامىعان ەلدەر «كەڭەس وداعى كوپ حالىقتى ەزىپ-قاناپ وتىر» دەگەن اقپاراتتى كوپ تاراتتى. سول كەزدە ءبىزدى 24 ادامدى دەلەگات قىپ, شۆەتسياعا جىبەردى سوۆەت ۇكىمەتى. جەتپىسىنشى جىلدار بولاتىن. ول كەزدە شۆەتسيا دەگەنىڭ مۇلدە جابىق ەل بولاتىن. «سوۆەت ۇكىمەتى بىزگە ۇلكەن قامقورلىق جاساپ جاتىر, ءبىز مايراعاي دا تايراعاي ءومىر كەشىرىپ جاتىرمىز» دەگەندى ءبىزدىڭ اۋزىمىزبەن ايتقىزۋ ونداعى ماقسات. شىنىن ايتقاندا ءوزىمىز دە سولاي ويلايتىنبىز. نەسىن ايتاسىڭ, كەرەمەت ەل ەكەن كەلگەن جەرىمىز, ءبىر اي ارالاپ كونتسەرت قويدىق. ول ەل ارميا ۇستامايدى, بەيتاراپ ساياسات ۇستاناتىنىنا الەم جۇرتشىلىعىنىڭ كوزىن جەتكىزگەن, ءبىزدىڭ كوممۋنيزم دەپ جۇرگەنىمىز سوندا ەكەن. ەسكەندىر حاسانعاليەۆ ەكەۋمىز دۋەت بوپ, ءان ايتىپ جۇرگەنبىز. ءبىر كۇنى ازاتتىق راديوسىنىڭ جۋرناليستەرى كەلىپ, ەسكەندىر ەكەۋمىزگە «قۇدا ءتۇستى». «سوۆەتتىڭ قازاقتارى شىنىمەن قۇل ەمەس ەكەن. سەندەرگە كەرەمەت جاعداي جاسالىپتى. وسى جاعدايلارىڭىزدى بۇكىل دۇنيەگە پاش ەتسەك» دەدى. «قالاي پاش ەتەسىڭدەر؟» دەدىم مەن. «ءبىز سىزدەردى ءبىر جىلعا قوناققا شاقىرامىز. ارقايسىڭىزعا ميلليون دوللاردان قالاماقى تولەيمىز. باسقا شىعىننىڭ ءبارى ءبىزدىڭ موينىمىزدا, سىزدەر ءار بارعان مەملەكەتتەردە كونتسەرت جاسايسىزدار. ەگەر سۇراپ جاتسا بارعان جەرلەرىڭىزدە ەلدەرىڭىز تۋرالى, قازاقتار تۋرالى, سوۆەت تۋرالى اڭگىمەلەرىڭىزدى ايتاسىزدار. ءبىز سىزدەردى ۇيىمداستىرىپ, شارۋالارىڭىزدى رەتتەپ جۇرگەن ادامدار بولامىز» دەدى ازاتتىق جۋرناليستەرى. ول كەز سوۆەت پەن امەريكانىڭ قىرعي قاباق سوعىسى, تەكەتىرەسى كەزى. ۇلكەن ساياساتتىڭ ويىنى بولايىن دەپ تۇر, ەگەر كەلىسىم بەرسەك. اتالعان اقشانى كۇنى ەرتەڭ اۋدارامىز دەپ, ەسەپ شوتىمىزدى دا سۇرادى ازاتتىق قىزمەتكەرلەرى. سوسىن مەن ايتتىم: «مىرزالار, وزدەرىڭىز ايتپاقشى ءبىز – سوۆەتتىڭ قۇلى ەمەس شىعارمىز, بىراق بودانىمىز. ءبىزدىڭ تىزگىن-شىلبىرىمىز – ماسكەۋدىڭ قولىندا. تالاي عاسىر قيىندىق كورگەن قازاقپىز. شىنىن ايتقاندا قازاقستانداعى قازاقتىڭ ءۇمىتى – ءبىز. بايلىقپەن, ميلليونمەن كۇن كورەيىك, سونىمەن جىرتىعىمىزدى جامايىق دەگەن ءبىزدىڭ اكە-شەشەمىز, ءبىزدىڭ قازاعىمىز جوق. كەدەي قالپىندا ولار ءبىزدىڭ تىلەۋىمىزدى تىلەپ, ءبىز ولاردىڭ تىلەۋىن تىلەپ جۇرە بەرسەك, بىزگە ودان وزگە ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. ميلليوندارىڭا راحمەت, بۇل جاقتا سەندەر امان, ول جاقتا ءبىز امان بوپ جۇرە بەرەيىك. ءبىزدىڭ ول جاقتاعى قازاعىمىزدى ورىستار «تۋىستارىڭ اقشاعا ساتىلدى» دەپ كوزدەن شۇقىماسىن, ءبىز ءۇشىن تۋىستار تاياق جەمەسىن. ءومىر بويى تۇقىرىپ, ەڭسەسى تۇسپەسىن. «ەر تۋعان جەرىنە, يت تويعان جەرىنە» دەيدى, ءبىز يتتىك جاسامايىق» دەدىم. ولار دا ءسوزدىڭ جۇيەسىنە جىعىلىپ, قايتىپ ول اڭگىمەنى ءبىز كەتكەنشە قوزعامادى… ايتقانىمنىڭ استارىن تۇسىنگەن شىعارسىڭ, مىنە وسىنداي.

– الماتىدان استاناعا ارنايى ات وكسىتىپ كەلىپ, نۇرعيسا تىلەنديەۆ اتىنداعى بايقاۋعا تورەلىك جاساپ, قازى بوپ وتىرسىز. وسى شارا تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتسەڭىز…

– بۇل – وتە بولاشاعى زور بايقاۋ. فەستيۆال دەپ اتاپ جاتىرمىز, وسىمەن ءتورتىنشى مارتە ءوتىپ جاتىر. بارلىق فەستيۆالگە قاتىسىپ كەلە جاتىرمىن. نۇرعيسا اعانىڭ سوڭعى قىرىق جىلىندا ارامىز اجىرامادى. باسىندا ايتتىم عوي, مەنىڭ داۋىسىما ساي قانشا ءان جازدى. ول – مەن ءۇشىن ۇلكەن امانات, ۇلكەن سەنىم. اندا-ساندا ءبىر-ەكى اي نۇرعيسا اعامەن جولىقپاي, اراسىندا گاسترولدىك ساپاردان ورالعانىمدا, مەنى «ادالىم» دەپ قۇشاقتاپ, كوزىنە جاس الاتىن مارقۇم. سارىوزەك جاققا ءبىزدىڭ اۋىلعا تارتىپ كەتەتىنبىز كەيدە… ايتساق اڭگىمە كوپ, فەستيۆال تۋرالى ايتايىن. ءار كونكۋرستا بايقايمىن, بۇل فەستيۆال كەمەلدەنىپ كەلەدى, ءوسۋ بار. تىلەنديەۆ مۇراسىنا دەگەن ادالدىق بالالاردىڭ ورىنداعان كۇيىنەن, انىنەن بايقالادى. وسىنداي ۇلتتىق قۇندىلىقتى قۋاتتايتىن, سول ءۇشىن قىزمەت قىلاتىن مۇنداي ءىس-شارالار وتە كەرەك. بۇل تازا ۇلتتىق دۇنيەلەر, جاھاندانۋىڭىزعا بۇل جەردە ورىن جوق, جاقىنداي المايدى. نۇرعيسا اتابايۇلىنىڭ وركەسترىندە مۋزىكا تارتىپ وتىرعان بالالار بۇگىن قاي جاعىنان بولسا دا ءوسىپ, وسى شارانى ۇيىمداستىرىپ وتىر. سونداي بىلىكتى ماماندار, مەن وسىعان قاتتى قۋانامىن.

«استانا اقشامى» گازەتىنىڭ وقىرماندارىنا ايتاتىنىم, استانا – الىس-شالعاي جاتقان اۋىلداردىڭ, كۇللى الاش جۇرتىنىڭ استاناسى. استانادا بولىپ جاتقان دۇنيەلەر استانادا تۇراتىنداردىڭ, بولماسا ۇكىمەت ادامدارىنىڭ عانا جۇمىسى ەمەس ول. استانادا جاقسى ىستەر اتقارىلۋى كەرەك. الەمدىك دەڭگەيدە, مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتەتىن شارۋالارعا ءبارىمىزدىڭ ۇلەسىمىز قوسىلعانى دۇرىس. ويتكەنى, استانامىز جالعىز. استانا – ۇلكەن داستارقانىمىز. تىلەگىمىز, ءدام-تۇزىمىز وسى داستارقاندا توعىسادى. كەيىنگى ۇرپاقتار سول دامنەن اۋىز ءتيىپ, بەرەكە-بىرلىگى نىعايسىن. ەشكىمنىڭ ارتىندا قالىپ, شاڭىن جۇتپاي, بيىكتەرگە سامعاي بەرسىن. مەنەن تىلەك وسى.

– ۋاقىت ءبولىپ, سۇحبات بەرگەنىڭىزگە كوپ راحمەت, اعا. اۋىرماي, سىرقاماي امان-ەسەن جۇرە بەرىڭىز.

سۇحباتتاسقان: ىرىسبەك دابەي