ولجاباي بەيسەنباەۆ, «زەينەتاقى تولەۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ورتالىق» رمقك استانا قالالىق فيليالىنىڭ ديرەكتورى: بەس بالا تۋعان ايەلدەر ەلۋ ۇشىندە زەينەتكە شىعادى

گۇلنار قايىرتايقىزى:
– ولجاباي مۇحامەتجانۇلى, ەلىمىزدە ايەلدەردىڭ زەينەتكەرلىك جاسىن ارتتىرۋ قاي جىلدان باستاپ جۇزەگە اسىرىلادى؟

– ايەلدەردىڭ زەينەتكە شىعۋ جاسىن ارتتىرۋ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» قر زاڭىنىڭ 11-بابىنىڭ 1-تارماعىنا سايكەس, كەزەڭ-كەزەڭمەن, 2018 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ جىل سايىن التى اي قوسا وتىرىپ, ون جىل ىشىندە جۇزەگە اسىرىلادى. دەمەك, 2018 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ايەلدەر 58,5 جاسقا تولعاندا; 2019 جىلى – 59; 2020 جىلى – 59,5; 2021 جىلى – 60; 2022 جىلى – 60,5; 2023 جىلى – 61; 2024 جىلى – 61,5; 2025 جىلى – 62; 2026 جىلى – 62,5; 2027 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ ايەلدەر 63 جاسقا تولعاندا قۇرمەتتى دەمالىسقا شىعادى.

ماريا قۋاندىقوۆا:
– 1956 جىلى سەمەي, قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ابرالى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. بۇل اۋدان ەڭ جوعارى رادياتسيالىق ايماققا جاتاتىندىقتان, مەنىڭ زەينەت دەمالىسىنا ەرتەرەك شىعۋعا قۇقىم بار ما؟

– بۇرىن توتەنشە جانە ەڭ جوعارى رادياتسيالىق قاۋىپتى ايماقتاردا 1949 جىلعى 29 تامىزدان 1963 جىلعى 5 شىلدەگە دەيىنگى كەزەڭدە ون جىل ىشىندە تۇرعان تۇلعالار ايرىقشا زەينەتكەرلەر بولىپ ەسەپتەلەتىن. قازىر «سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنداعى يادرولىق سىناقتاردىڭ سالدارىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 11-بابىنىڭ 2-تارماعىنا سايكەس, ازاماتتاردىڭ قاۋىپتى ايماقتاردا تۇرۋى بەس جىلعا دەيىن تومەندەتىلدى. ياعني, توتەنشە جانە ەڭ جوعارى رادياتسيالىق قاۋىپتى ايماقتاردا جوعارىدا ايتىلعان ارالىقتا كەمىندە بەس جىل تۇرعان ەرلەردىڭ جالپى جۇمىس ءوتىلى جيىرما بەس جىل بولعان جاعدايدا – 50 جاسقا تولعاندا, ال ايەلدەردىڭ جالپى جۇمىس ءوتىلى كەمىندە جيىرما جىل بولعاندا 45 جاسقا تولعاندا زەينەتكەرلىككە شىعۋعا قۇقىعى بار.

باۋىرجان اسىلبەكوۆ:
– ءتورت بالام بار. جاقىندا ۇلكەنىمىز ون سەگىزگە تولدى. بۇدان ءارى جۇبايىم كوپبالالى انا رەتىندە مەملەكەتتىك جاردەماقى الا الا ما؟

– «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ارناۋلى مەملەكەتتىك جاردەماقى تۋرالى» قر زاڭىنا سايكەس, بىرگە تۇراتىن ءتورت جانە ودان دا كوپ كامەلەتكە تولماعان بالالارى, ونىڭ ىشىندە ورتا, تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك, ورتا بىلىمنەن كەيىنگى ءبىلىم بەرەتىن ۇيىمداردا, جوعارى وقۋ ورىندارىندا كۇندىزگى بولىمدە وقيتىن بالالارى بار كوپبالالى وتباسىلاردىڭ بالالارى كامەلەتتىك جاسقا تولعاننان كەيىن ولار وقۋ ورنىن بىتىرەتىن ۋاقىتقا دەيىن, ياعني, جيىرما ءۇش جاسقا تولعانعا دەيىن ارناۋلى مەملەكەتتىك بىتىرەتىن ۋاقىتقا دەيىن, ياعني, جيىرما ءۇش جاسقا تولعانعا دەيىن ارناۋلى مەملەكەتتىك جاردەماقى الۋعا قۇقىعى بار. ال, ءتورت بالانىڭ بىرەۋى كۇندىزگى بولىمدە وقۋىن اياقتاعان جاعدايدا, ارناۋلى مەملەكەتتىك جاردەماقى تولەمى توقتاتىلادى.

باقىتجامال بازارباەۆا:
– زەينەتاقى مولشەرىن قايتا قاراۋ جانە ەسەپتەۋدىڭ جولدارى قانداي؟

– مەملەكەت 1998 جىلعى 1 قاڭتارعا دەيىن زەينەتكەرلىككە شىققان ازاماتتاردى زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ بەلگىلەنگەن مولشەرىن ساقتاي وتىرىپ, 1999 جىلعى 1 ساۋىرگە دەيىن زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋعا كەپىلدىك بەرەدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە زەينەتاقى تولەمدەرى قولدانىستاعى زاڭنىڭ 13-بابىنىڭ 4-تارماعىنا سايكەس جۇزەگە اسىرىلادى. ورتالىقتان تولەنەتىن زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ مولشەرىن ارتتىرۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى بەلگىلەگەن تارتىپپەن جىل سايىن جۇرگىزىلەدى.

قايروللا دۇيسەنوۆ:
– قازىر قالادا تۇرىپ جاتقانىممەن, جاقىن تۋىستارىمنىڭ ءبارى اۋىلدا. زەينەتكەرلىك جاستى بىرىزدەندىرۋدە, اسىرەسە, سولاردىڭ جاعدايىنا الاڭدايمىن. انام دا, جەڭگەم دە جۇمىسسىز, زەينەتكە شىعاردا ولاردىڭ جاي-كۇيى نە بولماق؟

– قولدانىستاعى زاڭنامادا ايەلدەردىڭ ەڭبەك وتىلىنە جۇمىس ىستەمەيتىن انانىڭ جاس بالالاردى باعىپ-كۇتكەن, بىراق ءاربىر بالا ءۇش جاسقا تولعان ۋاقىتتان اسپايتىن جالپى جيىنتىعى 12 جىل شەگىندەگى ۋاقىت ەسكەرىلەدى. وسى تالاپ ۇسىنىلىپ وتىرعان زاڭ جوباسىندا دا ساقتالعان. سوندىقتان, اۋىلدا تۇراتىن, بىراق جۇمىس ىستەمەيتىن جانە جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلمايتىن ايەلدەر زەينەتكەرلىككە شىعار كەزدە ەڭ تومەن مولشەرى ون ەكى جىل ەڭبەك ءوتىلىن قۇرايتىن ەڭبەك زەينەتاقىسىن, سونداي-اق, بازالىق زەينەتاقى الۋى مۇمكىن.

سامال مىرزاقىزى:
– ولجاباي مۇحامەتجانۇلى, جۇكتىلىككە جانە بوسانۋعا بايلانىستى جاردەماقى تولەۋ ءتارتىبى قانداي؟

– جۇكتىلىككە جانە بوسانۋعا, جاڭا تۋعان بالانى نەمەسە بالالاردى اسىراپ الۋىنا بايلانىستى تابىسىنان ايىرىلعان جاعدايلاردا تولەنەتىن الەۋمەتتىك تولەم جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجات; تۇرعىلىقتى جەرى تۋرالى مالىمەتتەر, ياعني (ازاماتتاردى تىركەۋ كىتابىنىڭ كوشىرمەسى نە مەكەنجاي بيۋروسىنىڭ انىقتاماسى, نە اۋىلدىق (سەلولىق) وكرۋگ اكىمىنىڭ انىقتاماسى; ەڭبەككە جارامسىزدىق پاراعى; جۇمىس ورنىنان الەۋمەتتىك قاتەردىڭ باستالۋى الدىنداعى سوڭعى كۇنتىزبەلىك ون ەكى ايداعى تابىسى تۋرالى بەلگىلەنگەن ۇلگىدەگى انىقتاما; بانكتىك وپەراتسيالاردىڭ جەكە تۇرلەرىن جۇرگىزەتىن بانكتەردە نەمەسە باسقا ۇيىمداردا اشىلعان بانك شوتىنىڭ ءنومىرى تۋرالى مالىمەتتەر; وزدىگىنشە جۇمىس ىستەيتىن تۇلعالاردان الەۋمەتتىك اۋدارىمدار تۇسكەن جاعدايدا قوسىمشا: جەكە كاسىپكەر رەتىندە مەملەكەتتىك تىركەۋ تۋرالى كۋالىكتىڭ كوشىرمەسى; سالىق ورگاندارىمەن بەرىلگەن سالىقتار جانە باسقا مىندەتتى تولەمدەر بويىنشا سالىستىرىپ تەكسەرۋ اكتىسى قوسا بەرىلگەندە تاعايىندالادى. وسىنداي جاعدايدا تولەنەتىن الەۋمەتتىك تولەم مولشەرى الەۋمەتتىك اۋدارىمداردى ەسەپتەۋ وبەكتىسى رەتىندە ەسكەرىلگەن تابىستىڭ ورتاشا ايلىق مولشەرىن ەڭبەككە جارامسىزدىق كۇندەرى سانىنىڭ ءتيىستى كوەففيتسيەنتىنە كوبەيتۋ ارقىلى ايقىندالادى.
الەۋمەتتiك اۋدارىمداردى ەسەپتەۋ وبەكتiسi رەتiندە ەسكەرiلگەن تابىستىڭ ورتاشا ايلىق مولشەرى الەۋمەتتىك تولەمگە قۇقىق باستالعان ايدىڭ الدىنداعى سوڭعى كۇنتىزبەلىك ون ەكى اي ىشىندە الەۋمەتتىك اۋدارىمدار جۇرگىزىلگەن تابىستار سوماسىن ون ەكىگە ءبولۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.

گۇلدەن سابىرقىزى:
– جاسىم 53-تە. بەس بالام بار, ولاردىڭ ەڭ كىشىسى جەتىدە. ءدال قازىر زەينەتكە شىعۋىما بولا ما؟

– بەس جانە ودان دا كوپ بالا تۋعان نەمەسە اسىراپ العان جانە ولاردى سەگiز جاسقا دەيiن تاربيەلەگەن ايەلدەر قولدانىستاعى زاڭنىڭ 10-بابى 1-تارماعىنىڭ 2-تارماقشاسىنا سايكەس, 53 جاسقا تولعاندا جاسىنا بايلانىستى زەينەتكە شىعا الادى. ەگەر دە بۇرىن قولدانىستاعى زاڭدىلىق بويىنشا بەس جانە ودان دا كوپ بالا تۋعان جانە ولاردى سەگiز جاسقا دەيiن تاربيەلەگەن ايەلدەردىڭ 53 جاسقا تولعاندا جاسىنا بايلانىستى زەينەتكەرلىك دەمالىسقا شىعۋعا قۇقىعى بولسا, زاڭمەن بەس جانە ودان دا كوپ بالا اسىراپ العان جانە ولاردى سەگiز جاسقا دەيiن تاربيەلەگەن ايەلدەرگە دە وسىنداي قۇقىق بەرىلگەن. دەمەك, بالاڭىز سەگىزگە تولعاننان كەيىن زەينەتكەرلىك دەمالىسقا شىعا الاسىز.

ماقاش ەرمەكوۆ:
– وسىدان بەس جىل بۇرىن قۇرمەتتى دەمالىسقا شىققانمىن. سودان بەرى جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن. بۇل مەنىڭ زەينەتاقىمنىڭ وسۋىنە سەپتىگىن تيگىزە مە؟

– جوق. سەبەبى, زەينەتاقى الۋشىعا بۇرىن ۇسىنىلعان قۇجاتتاردى تولىقتىراتىن 1998 جىلعى 1 قاڭتارعا دەيiنگi ەڭبەك ءوتىلى, 1995 جىلعى 1 قاڭتاردان بەرگi تابىسى تۋرالى قۇجاتتاردى ۇسىنعان كەزدە, زەينەتاقىنىڭ مولشەرiن وزگەرتۋ, جۇرگiزiلگەن ارتتىرۋلاردى ەسكەرە كەلە, ءوتىلى تۋرالى نەمەسە زەينەتاقىنى باستاپقى تاعايىنداعان كەزدە تاپسىرىلعان كەزەڭدەگi تابىسى تۋرالى قوسىمشا قۇجاتتاردى قوسا وتىرىپ, زەينەتاقى ءوتىنىش بەرگەن كۇنىنەن باستاپ تاعايىندالادى.

مايداگۇل كاكىمقىزى:
– جۇمىسسىزبىن, ءۇشىنشى پەرزەنتىم دۇنيەگە كەلدى. ماعان قانداي مولشەردە مەملەكەتتىك جاردەماقى تولەنەدى؟

– «بالالى وتباسىلارعا بەرiلەتiن مەملەكەتتiك جاردەماقىلار تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا سايكەس سىزگە بiرiنشi بالادان ءۇشiنشi بالاعا دەيىن بالاڭىزدىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بايلانىستى بەرiلەتiن بىرجولعى جاردەماقى – 51 930 تەڭگە مولشەرىندە, ياعني, 30 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتە, ال ءتورتىنشى جانە بۇدان كەيىنگى بالالارعا 86 550 تەڭگە مولشەرىندە تولەنەدى. بالا كۇتىمى بويىنشا اي سايىنعى جاردەماقى ءبىرىنشى بالاعا – 9 521 تەڭگە (5,5 اەك), ەكىنشى بالاعا – 11 252 تەڭگە (6,5 اەك), ءۇشىنشى بالاعا – 12 983 تەڭگە (7,5 اەك) جانە ءتورتىنشى جانە بۇدان كوپ بالاعا – 14 714 تەڭگە (8,5 اەك) كولەمىندە بولادى.

قارلىعاش باتىربەكوۆا:
– بالا كۇتىمى بويىنشا دەمالىستا جۇرگەن ايەلدەردىڭ زەينەتاقى شوتىنا اۋدارىلاتىن قوسىمشا مىندەتتى اۋدارىمدار قالاي جۇزەگە اسادى؟

– زەينەتاقى جارنالارىنىڭ ۇزدىكسىز جۇزەگە اسىرىلۋىن جانە زەينەتاقى جيناقتارىنىڭ مولشەرى كوبەيۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن 2014 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ بالا كۇتىمى بويىنشا دەمالىستا جۇرگەن ايەلدەردىڭ قوسىمشا مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن سۋبسيديالاۋ ەنگىزىلەدى.

گۇلبارشىن وكەشقىزى