– مىنا تۇرعان ءشوپتىڭ اتىن بىلەسىڭ بە, – دەدى شىنىلى شكافتىڭ ىشىندە, اسپەتتەپ اق قاعازدىڭ ۇستىنە سالىپ قويعان قۋرايدى قولىنا الىپ تۇرىپ سارسەكەڭ. سارسەكەڭ دەپ وتىرعانىم – قر سەناتىنىڭ دەپۋتاتى, ەلگە سىيلى ازامات سارسەنباي ەڭسەگەنوۆ. اۋىلدىڭ شاڭىن جۇتپاعانىمىزعا كامىل ون جىل اۋعان جازعان باسىمىز قاپەلىمدە جاۋابىن تاپپاي, داعدارىپ قالدىق. قۇم ساعىز با, الدە…..؟
– قايداعى قۇم ساعىز؟ ونى بالا كۇندە اۋزىنان تاستاماعان بىزدەن سۇرا. بار شايىرى جينالاتىن ءتۇپ ساعىزىن شايناپ وسكەنبىز. ال, مىناۋ قۇمارشىق دەگەن ءشوپ. اتىراۋ-نارىننىڭ ەسپە قۇمىندا وسەتىن مۇنى سوناۋ 30-جىلدارداعى اشارشىلىقتا حالىق تاس ديىرمەنمەن تارتىپ, سۋعا شىلاپ نان قىپ ءپىسىرىپ جەپ امان قالعان. مەن, مۇنى كەشە ەلگە بارعاندا, بالا جۇمەكەن اسىر سالىپ ويناعان, تابانىنىڭ تابى قالعان اشاقتىڭ سورىنان كوزىمە وتتاي باسىلىپ, وزىممەن بىرگە الىپ كەلدىم, – دەدى سارسەكەڭ.
قۇمارشىقتىڭ تاڭدايدا تاتىمى قالعان جۇرت بىلەدى ول تۋرالى اڭىزدى. جازۋشى ءابۋ سارسەنباەۆ «تولقىندا تۋعاندار» رومانىندا بىلاي دەپ كەلتىرەدى: «بوتاسى ولگەن تۇمسا نار كۇنى-ءتۇنى زارلانىپ, يىمەي قويعان ەكەن. سوندا پالەن جەردەن كەلگەن پالەن دەگەن داۋلەسكەر دومبىراشى وسى كۇيدى كۇمبىرلەتىپ قويا بەرەدى. ارۋانا ءيىپ, ءسۇت تامعان جەردەن قىلتيىپ قۇمارشىق دەگەن ءشوپ شىعادى». تاريحتا «نار يدىرگەن» دەگەن كۇي قالدى, باسقاسى اڭىز عوي دەسەك تە, قيال-قۇسىمىز تۋعان توپىراقتا قىلتيىپ شىققان كوك-ىراڭ, ارىنەن گورى ءنارى باسىم وسى ءشوپ پەن جۇمەكەننىڭ اراسىندا ءبىر ۇقساستىقتى اڭدايدى. قوڭىرايىپ وتىرىپ, قوڭىر-قوڭىر ولەڭ ورگىزگەن قوشالاقتىڭ قوڭىر ۇلى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ تە قالىڭ قازاقتىڭ كەبىرسىگەن كوڭىلىن جانازىق جىرىمەن ءجىبىتتى ەمەس پە؟
ۋاقىت, شىركىن, جالىن ۇستاتپاس شىن جۇيرىك. قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرى, ولەڭدەگى ءىنى دوسى تەمىرحان مەدەتبەكتىڭ سوزىمەن ايتساق, «ۋاقىتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتكەن راديوسيگنال سياقتى» قۇبىلىس اقىن جۇمەكەننىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا بيىل 22 قاراشادا وتىز جىل تولادى ەكەن.
قاراشانىڭ قاتقاعىندا دۇنيە اشىپ (1935 جىلى 28 قاراشادا تۋعان), دۇنيە سالعان اقىن ءنابارى 48 جىل جالعاننىڭ ولشەپ بەرگەن جارىعىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىناسىنا مول ۇلەس قوسىپ كەتتى. زەردەلى وقىرماننىڭ نازارى ءۇشىن ايتايىق, جۇمەكەننىڭ جەتى تومدىق تولىق شىعارمالار جيناعى جارى ءناسىپ مۇستاحقىزىنىڭ, قىزى سايدانىڭ قۇراستىرۋىمەن بىلتىر «قازىعۇرت» باسپاسىنان جارىق كورگەن. وعان اقىننىڭ ءار جىلدارداعى پوەزيا جيناقتارىمەن قاتار, شىعىستىڭ ساعديى مەن ايبەگى, تۇرىكتىڭ نازىم حيكمەتى, ورحان ءۋاليى, ورىستىڭ ا.بلوك, م.لەرمونتوۆ, ا.ماياكوۆسكي, ا.ۆوزنەسەنسكي, م.تسۆەتاەۆا سياقتى اقىندارىنان اۋدارعان ولەڭدەرى, «اق شاعىل», «كىشكەنتاي», «داڭق پەن داقپىرت» سىندى روماندارى مەن اڭگىمە-پوۆەستەرى, سىني ماقالالارى تۇگەلدەي ەنگىزىلدى. ال, كىتاپتىڭ شىعۋىنا اتىراۋ ءوڭىرىنىڭ تۋمالارى شىمىر قارمانوۆ پەن سەرىكقالي مۇرىنوۆ سەكىلدى ازاماتتار قولداۋ كورسەتكەن.
ەندى بيىل «دوڭگەلەك داتا» بولماسا دا, سارسەنباي ەڭسەگەنوۆ باستاعان ەلجاندى ازاماتتار ويلى اقىننىڭ ورتادان كەتكەنىنە وتىز جىل وتكەنىنە وراي تۋعان جەرى – اتىراۋ وبلىسىنىڭ قۇرمانعازى اۋدانى ەڭبەكشى سەلولىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعى جۇمەكەن اۋىلىنا بارىپ, اقىن اتىنداعى ساياباق ىشىنە ەسكەرتكىش-ءمۇسىنىن ورناتىپ قايتتى. ونى قازاقتىڭ تالاي مارقاسقاسىنىڭ بەينەسىن سومداعان سەرىك ماتەنيازوۆ اتتى ءمۇسىنشى قاشاپ شىعاردى.
– «ەلدىڭ اتىن ەر شىعارادى». جۇمىر جەردە, سونىڭ ىشىندە شولەيتتى دالانى ەنشىلەگەن قازاقستاندا نە كوپ, قۇم كوپ. ەگەر, تۇكپىردىڭ تۇبەگىندەگى قوشالاق دەيتىن قۇم, اشاق دەيتىن سور اتاۋى جىرسۇيەر قاۋىمنىڭ ساڭىلاۋىندا ساقتالىپ قالسا, سول توپىراقتا تۋىپ-وسكەن جۇمەكەننىڭ ارقاسى.
مەنىمەن بىرگە ورتالىقتان بەلگىلى قوعام قايراتكەرى, فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى عاريفوللا ەسىم اعامىز ەرىپ بارعان. وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ءسالىمجان ناقپاەۆ, جۇمەكەننىڭ جالعىز ۇلى ماعجان ۇشەۋى ەسكەرتكىشتىڭ لەنتاسىن سالتاناتپەن قيدى.
ەسكەرتكىش اشىلعان سوڭ, شارا اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە «جۇمەكەندى تانۋ» تاقىرىبىنداعى كونفەرەنتسياعا ۇلاستى. اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, بەلگىلى اقىن, جۇمەكەنتانۋشى قادىر ءجۇسىپ: «ولەڭ – سيرەنا» دەيدى قادىر مىرزاليەۆ. جۇمەكەن اقىننىڭ ءار ولەڭى – اقىن سەزىمىنىڭ سيرەناسى. ونىڭ ليريكالىق كەيىپكەرى ءوزىن الەم الدىندا, ادامزات بالاسى الدىندا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىنەدى. ج.ناجىمەدەنوۆتىڭ ازاماتتىق ءۇنى «جۇرەگىمدە ءبىر تامشى قان بولسا ەگەر» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە-اق انىق ەستىلەدى. اقىن ويلارى كەسەك ايتىلعان بۇل ولەڭى كەۋدەدەن قايناپ شىققان كوڭىلدىڭ اق جامبىسىنداي ۇلكەن تولعانىستى تۋىندى» دەپ شىعارماشىلىعىن تالداپ-تارقاتىپ بەردى. اۋداننىڭ بەتكەۇستار وقۋشىلارى جۇمەكەننىڭ وتتى ولەڭدەرىن مانەرلەپ وقىدى, – دەيدى سەنات دەپۋتاتى, ءوزى دە قوشالاقتا كىندىك كەسىپ, شىلدە سۋىن توككەن سارسەنباي ەڭسەگەنوۆ اعامىز.
راس, ءنابارى 21 جاسىندا قازاقستاننىڭ شۇرايلى جەرلەرىنە قول سالماق بولعان ورتالىققا وتتى جىرىمەن قارسىلىق ءبىلدىرىپ, «مەنىڭ قازاقستانىم» ولەڭىن جازۋى, ەستىگەن جاننىڭ ەڭسەسى تىكتەلەتىن وسىناۋ جالىندى جىردىڭ اراعا ەلۋ جىل سالىپ, ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بۇگىنگە كۇنگە بەيىمدەۋىمەن انۇرانىمىزعا اينالۋى – تەك جۇمەكەن مەن قازاقتىڭ شامشىسىنە بۇيىرعان باقىت.
بۇگىندە, ارداقتى اقىنعا اتىراۋدا مەكتەپ اتى بەرىلدى, استانا مەن الماتىدا كوشە بار. ەندىگى تىلەك – جۇمەكەننىڭ كوپتەپ-كولەمدەپ سوققان ەسكەرتكىشى قوشالاقتىڭ قۇمىندا عانا ەمەس, استانادا نەمەسە الماتىدا دا قاسقايىپ تۇرسا دەيمىز. القيسسا, ونىڭ دا ۋاقىتى كەلەر. ويتكەنى, ەكى جىلدان كەيىن اقىننىڭ 85 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ وتىلەدى.
ال ءبىز جۇمەكەننىڭ بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەيتىن مول مۇراسى – اۋدارمالارىنان توپتاما ۇسىنامىز.
ادىلبەك جاپاق
