العاشقى جۇزدەسۋ
وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ سوڭىنا تامان تورعاي وبلىسى جابىلىپ, ونىڭ جارقايىڭ, ەسىل, جاقسى, قيما اۋداندارى اقمولا وڭىرىنە قوسىلعان كەز. تاڭەرتەڭگى لەزدەمەدەن كەيىن «كوممۋنيزم نۇرى» (قازىرگى «ارقا اجارى») اتالاتىن وبلىستىق گازەتتىڭ باسشىسى وكتيابر الىبەكوۆ, ءفوتوتىلشى ورىنباي بالمۇراتوۆ جانە مەن جاڭادان قوسىلعان قيما اۋدانىنا جولساپارلاتىپ شىقتىق. شىلدەنىڭ اپتاپ ىستىعى تاڭنان مي قايناتىپ, اڭقانى كەپتىرىپ تۇرعان. سودان دا جول ەتجەڭدىلەۋ رەداكتورىمىزعا قيىن بولدى. بىراق ونىسىن سەزدىرگىسى كەلمەيدى. الىپ شىققان ازداعان سۋىمىز دا اۋىز شايۋدان ارىگە جاراماي تاۋسىلىپ قالدى. «مىنانداي كۇندە جولعا شىعىپ نەمىز بار ەدى!» دەپ ءبىزدىڭ دە بەرەكەمىز قاشا باستاعان ەدى. سونى سەزگەندەي جاقسى اۋدانىنىڭ تۇسىنا تايالعاندا وكتيابر اعامىز:
– بۇرىن تورعاي وبلىسى قۇرىلماي تۇرعاندا ءبىز بارا جاتقان قيما اۋدانى تسەلينوگراد وبلىسىنىڭ قۇرامىندا بولعان. ەندى وزىمىزگە قايتا قوسىلىپ وتىر. مۇنداعى ۆوسحود اتالاتىن سوۆحوزدىڭ جەرىن ەل ەجەلدەن بالتالى-باعانالى جۇرتى اتاقونىسى ەتىپ كەلەدى. سول قالىڭ ەل وزدەرىنىڭ وسى وڭىرگە تابان تىرەگەندەرىنىڭ 160 جىلدىعىن اتاپ وتپەكشى. ەندى ءبىراز ءجۇرىپ قيماعا جەتسەك, مىنا ىستىق كۇننىڭ ازابىنان دا قۇتىلامىز, جاڭا جۇرتتىڭ جاقسىلىعىمەن تانىسىپ, ىزگى ادامدارىمەن قاۋىشامىز. بۇل دا ءبىز كورگەن ءبىر عانيبەتتى ءىس بولماق, – دەدى. مۇنىسى ەندى ءبىزدى توزىمگە شاقىرعانداعىسى سياقتى ەستىلدى.
جول ازابى جۇرسەڭ بىتەدى. اقىرى قيما اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا جەتىپ, پارتيا كوميتەتىنىڭ الدىنا توقتادىق. ءبىزدى شاشى كومىردەي قارا, اققۇبا ءوڭدى, قىرىقتاردىڭ قىرقاسىنا كوتەرىلىپ قالعان دەمبەلشە كەلگەن جىگىت اعاسى قارسى الدى. ءوزىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسىمىن دەپ تانىستىرعان ول اسحانادان جان شاقىرتىپ, ءالى دە مىنا جاقتا ءبىراز شارۋالارى بار ەكەندىگىن ەسكەرتە, ءبىزدى ۆوسحود سوۆحوزىنا بارار جولعا سالىپ جىبەردى. ول اۋىلدىڭ اتاۋلى تويى ەستە قالارلىقتاي بولىپ وتكەن ەدى. ءار شارۋاشىلىقتان كيىز ۇيلەر تىگىلىپ, ات جارىسى, بالۋاندار كۇرەسى, اقىندار ايتىسى سياقتى نەبىر قىزىقتى شارالاردىڭ كۋاسى بولعانبىز. بۇل جايىندا سول كەزدە گازەتىمىزدە كوز كورىمدى كولەمدى ماقالا جاريالانعان-دى.
سودان بەرى ارادا تالاي جىلدار ءوتتى. توقسانىنشى جىلى تورعاي وبلىسى قايتا اشىلدى. ال وبلىس, اۋدان باسشىلارى قۋاتتاعان, ال ءبىزدى العاش قيما جەرىندە قارسى العان ايتباي قايىربەكۇلى موينىنا العان وسى ءبىر يگىلىكتى شارا اراعا 30 جىل تۇسكەندە سانادا قايتا جاڭعىردى. ياعني وزىمە تەتەلەستەي ايتباي اعامەن جۇزدەسۋدىڭ ءساتى قايتا ءتۇستى. بۇعان سەبەپ بولعان نۇر-سۇلتان قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنەن: «ەلىمىزگە قادىرلى ازامات جايلى تولىمدى ماقالا جازساڭ» دەگەن ۇسىنىستىڭ ايتىلعانى.
ايتەكەڭ باياعى مەن كورگەننەن اسا كوپ وزگەرە قويماعان. جازىقتاۋ بۇيرا قارا شاشى عانا اق كۇمىستەي جالتىراپ, ءتىپتى جاسىنا قاراماي ءوڭىن اجارلاندىرىپ جىبەرگەندەي ەكەن. ناعىز كەمەلدى, كەلىستى ازاماتتىق تۇلعاسىنا لايىق جاراسىمدى سيپات بەرىپ تۇر.
قارا شاڭىراقتىڭ قازىعى
باردىڭ مالىن تاركىلەپ, جوقتىڭ شاڭىن قاقتىرعان اشارشىلىق ناۋبەتى ءيمانجۇزدى, مىنەزى سابىرلى, كىسىگە دەگەن كوڭىلى كەڭ, بىراق قارىپ تانىماعان قايىربەك اقساقال مەن ايەلى ءساليما بەلگىبايقىزىنىڭ شاڭىراعىن دا اينالىپ وتپەدى. ءبىر كۇندە ءۇش بالاسىن قارا جەردىڭ قوينىنا تاپسىرعان ەكەۋى شۇبىرعان ەلمەن بىرگە بار مۇكامالى دەيتىن دۇنيەلەرىن يتارباعا سالىپ, ەسىل وزەنىنىڭ بويىنا كەلىپ قۇلاعان. قۇر سۇلدەلەرىن سۇيرەتكەندەي بولىپ سول تۇستا اتارمان اتالعان اۋىلعا ارەڭ جەتكەن. ول كەيىننەن زاماننىڭ اعىمىنا قاراي نوۆىي-بىت كولحوزى اتانعان (قيما سوۆحوزىنىڭ ورتالىعى بولعان) قونىستىڭ ىرگەسىندە ەدى. وسى جەردە تۇراقتاعان قايىربەك ءۇي تۇرعىزىپ, زايىبى ساليمامەن «جاراتقاننىڭ جارىلقاعانى» دەگەندەي, ومىرگە تاعى دا شايمەردەن, قونىسباي, ايتباي دەپ ەسىمدەرىن قويعان ءۇش ۇلدى ومىرگە اكەلدى.
ايتبايدىڭ بالالىقتىڭ بالداۋرەندى شاعى ەسىل بويىنداعى بۇرىنعى اتارمان, قازىرگى جاڭاجول اۋىلىندا ءوتتى. اۋىلدا باستاپقى كەزدەرى ءبىرى ەڭىستەگى, ەكىنشىسى قىرداعى دەپ اتالاتىن ەكى كوشە عانا بولاتىن. ۇيلەردىڭ كوبى تاستان قالانعان قازاقى, شاعىن – اۋىزعى جانە تورگى دەپ اتالاتىن ەكى بولمەلى باسپانالار-تۇعىن. ويتكەنى اۋىل ماڭىندا ەرتەرەكتە تاس قازاتىن ورىن بولعاندىقتان, اۋىل ادامدارى سونى قۇرىلىس ماتەريالدارى رەتىندە كادەگە جاراتقان. تەك ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعاننان كەيىنگى 50-60-جىلداردا عانا اۋىل ادامدارىنىڭ جاعدايلارى كوتەرىلىپ, اسار جاساپ, ساماننان كىرپىش قۇيىپ, ەل بولىپ, جۇرت بولىپ, كورشى-قولاڭ تەگىس جۇمىلا ەكى-ءۇش كۇندە ءبىر ءۇيدىڭ قابىرعاسىن كوتەرىپ تاستايتىن. سونىڭ ارقاسىندا از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اۋىلداعى ۇيلەردىڭ قاراسىنى كوبەيىپ, 50-دەن اسىپ جىعىلدى. وسىنداي قاراپايىم وتباسىنان شىققان ايتباي اعامىز ءومىر جولىن اۋىل شارۋاشىلىعىنان باستادى, اكەسىنە ەرىپ جىلقى باعىستى.
اعالارى شايمەردەن مەن قونىسباي كوپ جىلدار بويىنا قيما سوۆحوزىندا ماشينا, تراكتور جۇرگىزۋشىلەرى بولىپ ەڭبەك ەتتى. ال قارا شاڭىراقتىڭ ءتۇپ قازىعى – كەنجەسى سانالعان ايتبايدىڭ ءومىر جولى بۇلاردان وزگەشە قالىپتاستى.
بەرەكەلى ەڭبەك بەلەسى
1960 جىلى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن اۋىلدىڭ ءبىر توپ بالاسى ءوزارا كەلىسىپ, ۇلكەن قيالمەن الماتىعا وقۋعا تۇسۋگە اتتاندى. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىنە ەمتيحاندى بىرسىدىرعى ءتاۋىر تاپسىرعانىمەن, كونكۋرستان وتكەندەردىڭ ەسىمدەرى اتالعاندا, مۇنىڭ تەگى اتالماي قالدى. بار تاپقان پايداسى بالاعى سىپتاي شالبار مەن قىزىل كويلەك, وعان جىڭىشكە گالستۋك ساتىپ الىپ ۇيگە ورالعان.
بۇل – ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ناۋقانى بەلەڭ الىپ, جەر-جەرلەردە مەحانيزاتورلار دايارلايتىن ۋچيليششەلەر جاپپاي اشىلعان تۇس. بۇلاردىڭ اۋىلدارىنا دا وداقتىڭ ءار تاراپىنان ورىس, ۋكراين, مولدوۆا, بەلورۋس جەرلەرىنەن كەلگەندەر كوپ بولاتىن. شەتىنەن تراكتورشى, شەتىنەن كومباينشى. ايتباي دا سول ۇردىسكە سالىپ قيماداعى ۋچيليششەدە التى اي وقىپ, تىڭعا كەلگەندەردىڭ ماماندىعىن مەڭگەرىپ شىعا كەلدى.
– جاس بالاشا قۋانىپ, وقۋدى بىتىرگەن كۋالىگىمدى الىپ, اكە-شەشەمە, اعالارىما كورسەتكەنىم مەنىڭ ەڭ باقىتتى كۇنىمنىڭ ءبىرى بولدى. ويتكەنى ەلمەن بىرگە جەر جىرتىپ, ەگىن سالامىن, اقشا تابامىن, ەر جەتتىم, ازامات بولدىم دەگەن قۋانىش ەدى ول. ەرتەسىندە اعالارىم مەنى ەرتىپ قيما سوۆحوزىنىڭ ۇلتى نەمىس, اتاقتى بريگاديرىنە ەرتىپ بارىپ: «مىناۋ ءبىزدىڭ ءىنىمىز, كەشە عانا ۋچيليششە ءبىتىردى, تراكتورشى بولعىسى كەلەدى, ءوزىڭىز دە كورىپ تۇرسىز عوي, جاس بالا» دەدى. ول ماعان ءبىر قارادى دا: «ساسپاڭدار, مەن بۇدان تانىمال مەحانيزاتور شىعارامىن» دەدى قۋاقىلانا كۇلىپ. سوسىن قولىمنان جەتەكتەپ اكەلىپ «بەلارۋس» تراكتورىنا اكەلىپ وتىرعىزدى. كەڭ-بايتاق ەلىمىزدىڭ جان-جاعىنان كەلگەن جاستارمەن بىرگە وسىلايشا تىڭ يگەرۋگە ءوز ۇلەسىمدى قوستىم. 1984 جىلى «تىڭ جەرلەردى يگەرگەنى ءۇشىن», ال 2005 جىلى قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن «تىڭعا 50 جىل» مەرەكەلىك مەدالدارىمەن ماراپاتتالۋىم سول العاشقى ەڭبەك قادامىمنىڭ باعالانۋى دەيمىن, – دەدى تاعى ءبىر ءسوز اراسىندا ايتباي اعا.
ايتبايدىڭ بولاشاققا دەگەن كوزقاراسى تىڭ يگەرۋ كەزىندە, ءار ۇلتتىڭ اراسىندا ءجۇرىپ وتكىزگەن كۇندەردە قالىپتاسقان دەسەك ارتىق بولماس. ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتىن, سالتىن, جاقسى جاقتارىن ءوز بويىنا سىڭىرە ءبىلدى. سويتە جۇرە جوعارى ءبىلىمدى ازامات بولىپ قالىپتاسسام دەگەن ارماندى دا ەسىنەن شىعارمادى. 1962 جىلى تسەلينوگراد اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىنە قۇجاتتارىن تاپسىرىپ, ءساتى بولعاندا ستۋدەنت اتاندى. وسىندا كەيىن ىرگەلەرى اجىراماستاي دوس بولىپ كەتكەن قۇسايىن يماشۇلىمەن تانىستى. جاتاقحانانىڭ ءبىر بولمەسى ەكەۋىنە جايلى باسپانا بولدى. قۇسايىننىڭ اكە-شەشەسى دە مالشى مەن ساۋىنشى, ايتباي دا سونداي جىلقىشى مەن ساۋىنشىنىڭ بالاسى بولعاندىقتان شىعار, اڭگىمەلەرى ورتاق, كوبىنە ەل جايىنا قاراي ويىسا بەرەتىن.
– مەنىڭ ءومىرىمنىڭ قىزىقتى ءبىر بەلەسى يۋري گاگاريننىڭ تۋىپ-وسكەن قالاسى گجاتسكىنى سالۋعا قاتىسقانىم. ونىڭ اكە-شەشەسى, بىرگە وقىعان كلاستاس دوستارى وسىندا تۇرادى. قالانىڭ ورتاسىندا اعاشتان قيىپ سالىنعان شاعىن مەكتەبى دە بار ەكەن. گاگارينمەن بىرنەشە رەت كەزدەستىم. ءبىزدىڭ اسكەري بولىمشەمىز كالۋگا وبلىسىنىڭ شايكوۆكا گارنيزونىندا تۇردى. ماسكەۋ اسكەر وكرۋگىندە بورىشىمدى وتەپ جۇرگەندە مەن پارتياعا مۇشەلىككە كانديدات بولىپ قابىلدانعان ەدىم. ساياسي ءبولىم باسشىسى «اسكەردە قال, ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا وزىڭدەي مىقتى, سپورتشى قازاق جاستارى از» دەپ ۇگىتتەگەندەرىمەن, ۇيدە اكەمنىڭ كارى, شەشەمنىڭ جاسى كەلىپ قالعانىن كولدەنەڭ تارتىپ, بۇل ۇسىنىستارىنان باس تارتاتىنىمدى ءبىلدىردىم. ەگەر سوندا اسكەر قاتارىندا قالعانىمدا, مەنەن جوعارى شەندى وفيتسەر شىعاتىنىنا ەش كۇمان جوق ەدى. قازىر زاپاستاعى مايور شەنىم بارى سونىڭ ءبىر ايعاعى دەسەم بولار, – دەيدى ايتباي ءوزىنىڭ ومىرلىك شىڭدالۋ مەكتەبىنىڭ ءبىر قىرى جايلى تولعانعانىندا.
بيىككە قانات قاققاندا
سول كەزەڭنىڭ ءتارتىبى بويىنشا جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن ستۋدەنت- ماماندار ارنايى جولدامامەن شارۋاشىلىقتارعا جىبەرىلەتىن. ايتبايدىڭ جولى جاقسى اۋدانىنا ءتۇستى. اۋىلشارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ جولداۋىمەن ەكونوميكاسى مىقتى, وسى وڭىردەگى الدىڭعى قاتارلى شارۋاشىلىق سانالاتىن, اۋدان ورتالىعىنا جاقىن رەنتابەلنىي سوۆحوزىنا جىبەرىلدى. وسى شارۋاشىلىقتا جەمىستى ەڭبەك ەتتى, اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قۇرمەتىنە بولەندى.
ايتباي قايىربەكۇلىنىڭ تاعى ءبىر اسۋلى بەلەسى 1972-1974 جىلدارى جاقسى اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانىپ, جاستار اراسىنداعى تاربيە سالاسىندا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارعاندىعى. كومسومول الدىنداعى ەڭبەگى ءۇشىن وبلىس, رەسپۋبليكا, وداق كولەمىندە كوپتەگەن سىي-قۇرمەتكە بولەنگەندىگى. كومسومولدىڭ 60 جىلدىعىنا وراي ۆلكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن جانە توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالعاندىعى. بۇل دا ول ءۇشىن ۇلكەن تابىس, ابىروي ەدى.
ايتپاي قايىربەكۇلى ءوزىنىڭ قىزمەت بابىندا, اسىرەسە جاس كەزىندە وزبەكالى جانىبەكوۆ, ەركىن اۋەلبەكوۆ, قاراتاي تۇرىسوۆ سىندى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرمەن كەزدەسىپ, ولارمەن اعا-ىنىدەي سىيلاسقانىن ۇلكەن ىلتيپاتپەن ەسىنە الادى.
– مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ءبىرازى عارىش سالاسىمەن ورىلەدى. بايقوڭىردان اسپانعا ۇشقان عارىشكەرلەردىڭ جەرگە تابان تىرەيتىن ايماعى – ارقالىق قالاسىنىڭ ماڭايى. مەن سول كەزدە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا ءبولىمىنىڭ نۇسقاۋشىسى رەتىندە كوپتەگەن عارىشكەرلەرمەن كەزدەسىپ, ولاردى جەردە قارسى الىپ, ماسكەۋگە عارىشكەرلەر قالاشىعىنا شىعارىپ سالاتىن ەدىم, – دەيدى ايتباي اعا سول كەزەڭدەردى ەرەكشە جىلىلىقپەن ەسكە الا.
1990 جىلى تورعاي وبلىسى قايتا اشىلىپ, ونىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ كەنجەبەك ۋكين, ەكىنشى حاتشىلىعىنا ولەگ ۆلاديميروۆيچ پوپوۆ سايلاندى. وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن سەرگەي ۆيتالەۆيچ كۋلاگين اتقاردى.
ءبىر كۇنى قيما اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە ولەگ ۆلاديميروۆيچ تەلەفون سوقتى. ءوزىنىڭ بۇرىن بىلمەيتىن ەلگە كەلىپ جاتقانىن, ەكەۋمىزدىڭ الماتى جوعارعى پارتيا مەكتەبىندە وقىعانىمىزدى العا تارتا: «تاعى دا بىرگە قىزمەت ىستەۋگە قالايسىڭ؟» دەدى. مەن ويلانىپ كورەيىنگە باسسام, ول: «سەن ويلانعانشا تورعايعا كەلگەن ءبىر ۆاگون پورتفەلدەن ەرتەڭ ەشتەڭە دە قالمايدى» دەپ ءسوزىن كۇلە اياقتادى» دەيدى ايتباي قايىربەكۇلى تاعى ءبىر سىردىڭ شەتىن سۋىرتپاقتاتىپ.
شىنىندا, تورعايدا قىزمەت ەتۋ ايتباي ءۇشىن جاڭالىق ەمەس-ءتى. ەلىن دە, جەرىن دە, جاعدايىن دا جاقسى بىلەتىن. سودان دا كوپ ويلانباي ارقالىق قالاسىنا كەلىپ, تورعاي وبلىسى قۇرىلىپ جاتقان توپتىڭ الدىنان ءوتىپ, ءبىراۋىزدان وبلىستىق ەڭبەك باسقارماسىنىڭ باستىعى ەتىپ بەكىتىلدى.
– بۇل كەزەڭدە جۇمىستىڭ جۇرمەي جاتقانىن سەزگەن پرەزيدەنتىمىز زەينەتاقى تولەۋ ماسەلەسىن ءوز قولىنا الىپ, جەتى سايىن ءوزىنىڭ بەكىتكەن كەستەسى بويىنشا وبلىس اكىمدەرىن شاقىرىپ, زەينەتاقىنىڭ ۋاقىتىندا تولەنۋىن نازارىندا ۇستادى. وسىنىڭ ارقاسىندا وبلىسىمىزدا زەينەتاقى ماسەلەسى اي سايىن العا جىلجىپ, جاعداي جاقسارا باستادى. ويتكەنى وبلىس اكىمى پرەزيدەنتتىڭ الدىنا باراردا الدىمەن اۋدان اكىمدەرىنىڭ ەسەپتەرىن تىڭداپ, كەمشىلىگى كوپ اكىمدەردى قاتتى جازالاپ الاتىن. بۇل سونىڭ جەمىسى دەسە دە بولادى. ءويتكەنى ۇكىمەت تاراپىنان بەرىلەتىن كومەكتەر مۇلدە دەرلىك سۇيىلىپ, اۋىلداعى تابىستىڭ نەگىزگى كوزى وسى زەينەتاقى بولاتىن, – دەيدى ايتباي تورعايعا قايتا بارعانداعى قىزمەتىنە قاتىستى اڭگىمەسىندە.
…ەلۋ جىلدان اسا وتاسقان ادال جارى تىلەۋلەسپەن ايتباي اعا قايراتتاي قاناتتى, اقىلمان دا اجارلى دانا ەسىمدى قوس بالانى ومىرگە اكەلىپ, ولاردان نەمەرە, جيەندەرىن كورىپ, بۇگىندە سولاردىڭ شۋاقتى كۇلكىلەرىنە كومىلىپ, نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ تورىندە بەرەكەلى ءومىردىڭ بەسىگىندە تەربەلىپ ءجۇر.
امانكەلدى جۇمابەك,
ارداگەر جۋرناليست, اقىن
