ومىرزاق وزعانباەۆ, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور: ءورىس العان وزگەرىستەر وركەنيەتكە جەتكىزدى
«قارتىڭ بولسا, قازىناڭ» دەيدى حالىق دانالىعى. اقساقالدارمەن اركەز اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ, كەڭەس سۇراپ تۇرعاننىڭ ارتىقشىلىعى بولماسا, كەمشىلىگى جوق. كۇنى كەشە عانا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ارداگەرلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى, ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنا ءبىرتالاي ەڭبەك سىڭىرگەن ومىرزاق وزعانباەۆپەن تىلدەسكەنبىز. سۇحباتىمىز ءتۇرلى باعىتتا ءوربىدى, تاۋەلسىزدىكتى ءسوز ەتتىك, جاستار تاربيەسىن دە جاي قالدىرمادىق, باتىر اعالار تۋرالى دا سىر شەرتىستىك…
حالىق قۇندىلىقتارىن قۋاتتاپ جءۇءرمىز
– ومىرزاق اعا, بيىل ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىرما بەس جىلدىعىن تويلاماق. ءسوز جوق, قاسيەتتى مەرەكە, قاستەرلى دۋمان. الدىمەن اعا بۋىننىڭ كوكەيىندەگى ءسوزىن اڭگىمەلەسەڭىز…
– ءيا, راسىندا, ءبىزدىڭ حالقىمىز ۇلكەن مەرەكەنىڭ قارساڭىندا تۇر. ول مەرەكە – ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما بەس جىلدىعى. اتا-بابامىز تالاي جىل ارمانداعان, عاسىرلار بويى اڭساعان, ءتىپتى, قولى جەتپەگەن دەربەستىك ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ ماڭدايىنا بۇيىردى. حالقىمىز 1991 جىلى عانا شىن تاۋەلسىز قازاقستاندى قۇرۋعا كىرىستى.
مىنە, سودان بەرى وتكەن جيىرما بەس جىلدىڭ ىشىندە بىزدە ءىرى-ءىرى عاسىرلاردىڭ جۇگىن كوتەرەتىن كوپتەگەن شارۋالار تىندىرىلدى. ىرگەلى مەملەكەت قۇردىق, ەلىمىز دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا شىقتى. رەسپۋبليكامىزدا ءجۇرىپ جاتقان الۋان ءتۇرلى وزگەرىستەر, رەفورمالار, سارابدال ساياسات – بارلىعى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اتىن الەمگە ايگىلەدى.
قازىر قازاقستان, ونىڭ اسەم دە جاڭا استاناسى, تۇڭعىش ەلباسى – ءبارى-ءبارى الەمگە ايان. بۇگىندە دۇنيەنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى قازاقستاندى بىلەدى, سىيلايدى, ساناسادى. مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى ازۋىن ايعا بىلەگەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ءوزى قازاقستاندى وزدەرىنىڭ ستراتەگيالىق ارىپتەسى سانايدى. ەۋروپانىڭ كونە ماتەريكتەرىنىڭ ەلدەرى قازاقستاندى نارىقتىق جاعدايعا يكەمدەلگەن, ەكونوميكاسى قالىپتاسقان مەملەكەت دەپ ەسەپتەيدى. ال تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنا كىرەتىن, بۇرىنعى الىپ يمپەريانىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالار قازاقستاندى وزدەرىنىڭ كوشباسشىسى سانايدى.
مىنەكي, وسىنداي وراسان بيىككە كوتەرىلگەن ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ۇلكەن تويىن دۇركىرەتە تويلاۋدىڭ قارساڭىندا تۇر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە الۋان ءتۇرلى وزگەرىستەر, يدەولوگيالىق تاربيە, ەكونوميكالىق-ساياسي جۇمىستار ءورىس الدى, ولاردىڭ بارلىعى قازاق حالقىن قارىشتى دامۋعا جەتەلەپ, وركەنيەتتىڭ تابالدىرىعىن اتتاتتى. ءسويتىپ, ەلىمىزدىڭ داڭقىن اسقاقتاتتى.
– ءوزىڭىز باسشىلىعىندا وتىرعان قازاقستاننىڭ ارداگەرلەرى كەڭەسى – قازىنالى قارتتاردىڭ دۋالى ءسوزىن توعىستىرعان ىرگەلى ۇيىم ەكەنى امبەگە ايان. اسىرەسە, پاتريوتتىق تاربيە مەن يدەولوگيا باعىتىندا اتقارىپ جاتقان شارۋالارىڭىزدىڭ ۇشان-تەڭىز ەكەنىن جاسىرا المايمىز. ءسوز ورايىندا, كەڭەستىڭ تىنىس-ءتىرشىلىگى جونىندە از-كەم ايتا كەتسەڭىز.
– قازاقستاننىڭ ارداگەرلەر كەڭەسى – ون ءتورت وبلىستاعى الماتى جانە استانا قالالارىنداعى, ەكى جۇزدەن استام اۋداندار مەن قالالارداعى ارداگەرلەر ۇيىمدارىن بىرىكتىرەتىن, ون مىڭنان استام باستاۋىش ۇيىمنىڭ باسىن قوساتىن, ميلليون سەگىز ءجۇز مىڭنان استام مۇشەسى بار ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى ۇيىمداردىڭ ءبىرى. بۇل ۇيىمنىڭ قۇرىلعانىنا, امان بولساق, الدىمىزداعى 2017 جىلى وتىز جىل تولادى. ال ءبىز سول وتىز جىلدىقتى كەڭ كولەمدە, اۋقىمدى دەڭگەيدە اتاپ وتكەلى وتىرمىز.
ەندى وسى جىلداردىڭ ىشىندە نە اتقاردىق, نەنى بىتىردىك؟ ارداگەرلەر دەگەن كىم؟ راس, «قارتى بار, قارياسى بار ءۇي – قازىنالى, داريالى ءۇي» دەپ جاتامىز. زامانىندا ادۋىندى اقىن, ايبارلى باتىر ماحامبەت وتەمىسۇلى «قارتتارى ەگەر بولماسا, جاستارى بولار ديۋانا» دەپ ايتقان ەكەن. ماحامبەتتىڭ جانە ءبىر ءسوزى بار «ازامات, سەنى ساقتادىم, ءبىر شارۋاما كەرەك دەپ». مۇقاعالي ماقاتاەۆ «اۋىلدا ءبىر قاريا بولماسا ەگەر, اعايىن ارازداسىپ كەتەر ەدى» دەپ ايتادى. ەجەلگى ريم مەن گرەكتەردىڭ ەلىندە: «كورگەن-بىلگەنىن ايتپاسا, اعالاردىڭ وزدەرى كىنالى» دەگەن ءسوز بار. قوعامدا ۇلكەن ورىنعا يە بولعان, ايرىقشا بيىك ستاتۋسى بار اقساقالداردىڭ ۇيىمى قازاق ەلىندە دە وسىنداي ىرگەلى جانە بەدەلدى.
بۇل ۇيىم, ءبىرىنشى كەزەكتە, حالقىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىن – ءدىندى, ءدىلدى, ءتىلدى ناسيحاتتاۋعا, قۋاتتاۋعا ۇلكەن كومەك كورسەتىپ جاتىر. سونىمەن قاتار, جاستار تاربيەسىنە بەلسەنە اتسالىسۋدا. ارداگەرلەر كەڭەسى ەلىمىزدىڭ باعىت-باعدارىن, پرەزيدەنتىمىزدىڭ ساياساتىن قولداپ, ونى حالىققا تۇسىندىرۋدە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي جۇمىستار ۇيىمداستىرۋدا.
ارينە, ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قارتتارعا ەرەكشە ىقىلاس, قامقورلىق كورسەتىلىپ جاتقانى بەسەنەدەن بەلگىلى. مەن مۇنى ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ارقاسى دەر ەدىم. مۇنداي جۇمىستار بارعان سايىن نىعايا بەرەتىنىنە دە ءبىز سەنىمدىمىز. الداعى ۋاقىتتا ارداگەرلەرگە ارنالعان ىرگەلى ىستەر جالعاسىن تابادى دەپ ەسەپتەيمىز.
جالپى, ارداگەرلەر ۇيىمى قازىرگى شاقتا ۇلكەن شارۋالاردىڭ الدىندا تۇر. ولار – ءبىز ۇيىمداستىراتىن الۋان ءتۇرلى شارالار, سەمينارلار, پلەنۋمدار, كونفەرەنتسيالار. بۇل جيىنداردىڭ بارلىعىندا ارداگەرلەر جاستارعا ۇلگىلى سوزدەرىن ارناپ, اقىل-كەڭەستەرىن اياماي بەرىپ وتىرادى.
پاتريوتتىق تءاربيە – باستى نازاردا
– ومىرزاق اعا, قازىرگى قاريالاردى نە تولعاندىرادى, قانداي ماسەلە الاڭداتادى؟
– جەتىستىكتىڭ جەتەرلىك ەكەنىن ايتتىم. كەمشىن تۇستار دا بارشىلىق. دەسە دە, «كوش جۇرە تۇزەلىپ» كەلەدى. ال نەگىزگى ماسەلەنى بىلاي جەتكىزەيىن: قازاق ەلى – ءوزىنىڭ تاريحىمەن قايتا قاۋىشقان مەملەكەت. ءبىز عاسىرلارعا سوزىلعان تاريحىمىزداعى اقتاڭداق بەتتەردى تولىقتىرا باستادىق. بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ وتانىن, تۋعان جەرىن سۇيەتىن پاتريوتتارىن, ەلجاندى ازاماتتارىن تاربيەلەۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە تاريحي سانا قالىپتاسۋى كەرەك. ياعني, ءبىز جەردەن شىققان, نە كوكتەن تۇسكەن ەل ەمەسپىز. ۇلكەن تاريحىمىز, مىڭجىلدىق مادەنيەتىمىز بار قالىپتاسقان حالىقپىز. ارعى بابالارىمىزدىڭ شىعۋ تەگىن ايتپاعاندا, وتكەن جىلى عانا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن دۇركىرەتىپ اتاپ وتتىك. وسى جىلداردىڭ ىشىندە قازاق حالقى بىرىگۋمەن, كىرىگۋمەن, ىرىلەنۋمەن كەلە جاتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىز ىرگەلى ەلگە اينالىپ ۇلگەردىك.
جالپى, جاستار تاربيەسى – ارداگەرلەردىڭ الدىندا تۇرعان ءبىرىنشى كەزەكتەگى ماسەلە. جوعارىدا ايتقان دۇنيەلەردى بۇگىنگى بۋىننىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ – ءبىزدىڭ بۇلجىماس پارىزىمىز. ءومىر بويى جيعان تاربيەسىن, العان ءبىلىمىن جاستارعا ۇيرەتۋدى اقساقالدار ارمان ەتەدى, ماقسات تۇتادى.
ءاربىر بەلگىلى ءبىر جاسقا جەتكەن ادامنىڭ الدىندا مىناداي وي تۇرادى: مەنەن كەيىن ومىرگە كىم كەلەدى؟ وعان مەن نە تاستاپ كەتە الامىن؟ ولار اعالاردىڭ, اتالاردىڭ قاسيەتتى جولىن كەلەشەككە جالعاستىرا الا ما؟ وسىنداي ويلار, ماسەلەلەر اعا بۋىندى ويلاندىرادى, تولعاندىرادى. سوندىقتان بۇگىنگى قازاقستان ارداگەرلەرى وسىنداي ويمەن, قام-قارەكەتپەن, قامقورلىقپەن جاستار ماسەلەسىنە ۇنەمى ءجيى ورالىپ وتىرادى.
تايتءوبە تالاي مىقتىنى تءۇلەتكەن
– ەلوردانىڭ ءتورىن ءتىلىپ جاتقان راقىمجان قوشقارباەۆ داڭعىلىنىڭ بويىنان باتىردىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشى اشىلعالى جاتقان كورىنەدى. بۇل ۋاقيعا دا قازاقتىڭ بىرلىگى مەن ەلدىگىن تاعى ءبىر ايشىقتارى انىق. ءسىزدى كونەكوز اقساقال دەپ سۇراعانىم عوي, ۇلى وتان سوعىسىن تۇيىندەپ, رەيحستاگقا العاش بولىپ تۋ تىككەن ءباھادۇر تۋرالى اڭگىمەلەپ بەرىڭىزشى.
– ونىڭ ءجون-اق, بالام. ءارىدەن تارقاتسام, تاريح تۇنعان تايتوبەنىڭ ەسكى جادىگەرى – مەكتەپ ءۇيى بار. ۇلىلار مەن ۇلىقتاردىڭ كوزىندەي بولعان بۇل نىساننىڭ كەشەگىسى عاسىردان سىر تارتادى. ءتۇرى مەن سيپاتىندا دا كونە ءداۋىردىڭ ورنەگى بار. وعان ىرگەلەس ەكى شاعىنداۋ ۇيدە ينتەرنات ورنالاسقان. بۇگىنگى ءتورت بولمەلى ءۇيدىڭ اۋماعىن الىپ جاتقان ەسكى مەكتەپتە وتىرىقشى ەلدىڭ بالالارى وقىپ, ساۋات اشىپتى. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن مارعاسقالارى مەن جولبارىس جۇرەكتى باتىرلارى وسى ءبىر ەلەۋسىزدەۋ شەتكەرى قالعان اۋىلداعى مەكتەپتىڭ تۇلەكتەرى دەگەنگە بىرەۋ سەنسە, بىرەۋ سەنبەس. ۆزۆود كومانديرى, لەيتەنانت ءارى حالىق قاھارمانى راقىمجان قوشقارباەۆ, كەڭەس وداعىنىڭ ەكى مارتە باتىرى تالعات بيگەلدينوۆ سىندى بەلگىلى ادامدار وسى مەكتەپ-ينتەرناتتا جاتىپ وقىپ, ءبىلىم العان. ەسكىنىڭ كوزىن بۇگىنگە دارىپتەيتىن مەموريالدى تاقتاداعى «بۇل ۇيدە 1932-1939 جىلدارى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى, داڭقتى جەرلەسىمىز, حالىق قاھارمانى راحىمجان قوشقارباەۆ ءدارىس الىپ, تاربيەلەنگەن» دەگەن جازۋ وسى دەرەكتى ايعاقتاپ تۇر.
تاعى ايتا كەتەرلىگى, وسى مەكتەپتە ديرەكتورلىق قىزمەت اتقارعان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جاقىپبەك ىسقاقوۆ – جوعارىدا اتى اتالعان يگى جاقسىلاردى وقىتىپ, ءتالىم-تاربيە بەرگەن ۇلاعاتتى ۇستاز. شاكىرتى راقىمجان قوشقارباەۆپەن وتكەن عاسىردىڭ 50-60 جىلدارى جاقسى بايلانىستا بولىپتى. ول كەزدە حالىق قاھارمانى الماتىداعى «قازاقستان» قوناقۇيىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىندە ەكەن. سىيلاسقان كۇندەردەن ەسكەرتكىش-بەلگى بولىپ قالعان مىنا ءبىر سوزدەر كوپكە ۇلگى بولارلىق: «ىسقاقوۆ جاقىپبەك اعاعا! تايتوبەدە وقىعان كۇندەردەن ەستەلىك رەتىندە, ءسىزدى ءار ۋاقىت ءوزىمنىڭ ۇستازىم رەتىندە قاتتى قۇرمەت تۇتامىن! تايتوبە اۋىلىنداعى مەكتەپ-ينتەرنات, وندا ءبىلىم العان كۇندەر – ءبارى وسى ۋاقىتقا دەيىن جادىمدا. ءىنىڭىز راقىمجان. الماتى قالاسى. 1978 جىل».
كىلەڭ مىقتىلارعا ساباق بەرگەن ىسقاقوۆ جاي ادام ەمەس, الماتىدان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اتانعان. 1937 جىلى تايتوبە مەكتەبىندە ديرەكتور بولىپ قىزمەت جاساعان. سول ۋاقىتتا بولاشاق قازاق باتىرى راقىمجان قوشقارباەۆ 6-سىنىپتا وقيدى ەكەن.
1954 جىلى كالينين اتىنداعى لەنينگرادتىڭ اسكەري پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرگەن جاقىپبەك ىسقاقوۆتى ءومىر جولى ستەرلەتاماك, ورەنبۋرگ قالاسىنا الىپ كەلگەن ەكەن. ول سوندا ۇشقىشتار دايىندايتىن ۋچيليششەدە ۇستاز بولىپ, كسرو تۇڭعىش عارىشكەرى يۋري گاگاريندى وقىتادى. تاريحتا اتتارى قالعان, ەسىمدەرى ەلگە كەڭىنەن تانىس ازاماتتارعا ۇستاز بولعان عالىمنىڭ تۋعان جەرى دە – وسى تايتوبە بولاتىن.
مىنە, كورىپ وتىرعانىمىزداي, قوشقارباەۆتان تايتوبەنى, تايتوبەدەن باتىرلار ءىزىن اجىراتىپ الا المايمىز. تايتوبە شوقى بولسا دا, شوقتىعى بيىك قاسيەتتى مەكەن. ءۇركەردىڭ شوعىرىنداي بولسا دا ءۇلكەن جۇرەكتى ەرلەر شىققان بۇل جەردەن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت, اعا!
سۇحباتتى جۇرگىزگەن:
اسحات رايقۇل
