جاراتقانعا ەت پەن سۇيەكتەن قالىپتاعان جۇمىرباستى پەندەسiنiڭ ءبارi بiردەي عوي, اكادەميك بولسىن, ارباشى بولسىن, ادام بالاسىنىڭ تۋابiتتi – اتانىڭ قانىمەن, انانىڭ سۇتiمەن بويىنا سiڭگەن قايتالانباس قاسيەتتەرi تانىلىپ تۇرادى. جۇرە كەلە جۇعىسقان, تiرشiلiكتiڭ تەزi مەن تاجiريبەسiنەن دارىعان نارسەلەرi دە كiسiنiڭ بولمىسىن ءتۇرلi ناقىشپەن تولىقتىرا تۇسەدi. پەشەنەگە بۇيىرمىس, ماڭدايعا جازىلمىش دەيتiن تاعدىردى تاقتالايتىن ۇعىم تاعى بار. كەي كەزدە اتاق, دارەجە, ماراپات, تاعى سول سياقتى شاراپاتتى شارتتىلىقتارعا كوز جۇما قاراعاندا عانا كiسiنiڭ شىنايى كەيپi كوزگە كورiنەتiندەي مە, قالاي؟ ابايشا ايتقاندا – «وزiڭدە بارمەن كوزگە ۇرىپ, ارتىلام دەمە وزگەدەن». ول رەتتە ادامنىڭ جالقى ەسiمi مەن جانكەشتi ەڭبەگi, «جالاڭاشتانعان» جان سىرى, جۇرەك سەزiمi تارازىعا تارتىلادى. سول جوسىققا جۇگiنسەك, الدىمەن ايتارىمىز ايقىن: قازاق رۋحانياتى الەمiن سەرiك قيراباەۆسىز, سەرiك قيراباەۆتى قازاق رۋحانياتى الەمiنسiز ەلەستەتۋ مۇمكiن ەمەس (البەتتە, ونىڭ وزiنە ابدەن لايىقتى عۇمىرلىق مەرەي-مانسابىنىڭ مالiمەتi كەز كەلگەن ەنتسيكلوپەديادا نەمەسە عىلىمي انىقتامالىقتا تۇنىپ تۇر). دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعانىمدا, جۇمىسىما باعا بەرەتiن ساراپ كوميسسياسىنا جەتەكشiلiك جاساعانى جانە ارا-تۇرا جولىققان جەردە اڭگiمەسiنە ۇيىپ قالاتىنىم بولماسا, ونەمەيiن جانىندا جۇرمەگەن جاقسى اعا تۋرالى شەشiلە سويلەۋ, شىرقاي ساپىرۋ – قيىن دا قيسىنسىز حارەكەت. سوندىقتان كوبiنە ادامشىلىق اجارى جونiندە سىرتتاي باقىلاعان, سىرتتاي بايىپتاعان پiكiر مەن پايىمىمدى, سونداي-اق ادەبي شىعارماشىلىعى تاراپىنداعى كەيبiر كوزقاراسىمدى ءبولiسiپ وتىرمىن.
مەنi ەڭ الدىمەن قايران قالدىراتىنى – سەرiك قيراباەۆتىڭ جۇيرiك جادى, ياكي «قۇيما قۇلاقتىعى». ەرتەدە, حII عاسىردا ءومiر سۇرگەن پارسى ادەبيەتشiسi نيزامي ارۋزي سامارقاندي «كەز كەلگەن اقىن كەمەلدiك كەزەڭiنە جەتۋ ءۇشiن وزiنە دەيiنگiلەردەن 20 مىڭ جىر جولىن جانە زامانداستارىنان 10 مىڭ ولەڭ قاتارىن جاتقا بiلۋi قاجەت» دەگەن ەكەن. «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىن» تاڭدى تاڭعا ۇرىپ تايپالتاتىن جامپوز جىراۋلارى بار بايىرعى الاش جۇرتى ءۇشiن بۇل تاڭسىق تا ەمەس-تi. بەرiدەگi قاعازدىڭ بەتiنە قاراعان زامانعا وسى قابiلەتتiڭ تەك جۇقاناسى جەتتi. ءدارiس وقىپ, ساباق وتكiزگەن ۇستازدارىمىزدىڭ اراسىنان… ءاي, ەشكiم ەسكە تۇسەر ەمەس… ال وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى قازپي-دiڭ اۋديتورياسىندا جاس وقىتۋشى (بۇگiنگi اكادەميك) سەرiك سمايىلۇلى قيراباەۆتىڭ قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحىنان شەرتiلگەن اۋەزەسiنە ەلتiگەن ءۇشiنشi كۋرس ستۋدەنتi (بۇگiنگi اكادەميك) سەيiت اسقارۇلى قاسقاباسوۆ ۇستازىنىڭ ماحامبەت, شەرنياز, ءسۇيiنباي ولەڭدەرiن جاتقا وقىعاندىعىن ريزاشىلىقپەن ەسكە الادى. ول – ول ما, قيراباەۆتىڭ سۇيiكتi جارى – سەكسەننiڭ سەڭگiرiنە شىققان اكادەميك اپامىز ءاليا بەيسەنوۆا: «…سەر-اعاڭنىڭ مەنi باۋراپ العان يگi قاسيەتتەرiنiڭ بiرi – باتىرلار جىرى مەن ليرو-ەپوستىق جىرلاردى جاتقا وقۋى بولاتىن. «قىز جiبەك» پەن «ەر تارعىندى» زاۋلاتقاندا, كوپ قىزدار اڭتارىلا اۋزىنا قارايتىن», – دەپ اعىنان اقتارىلىپتى گازەتتەردiڭ بiرiنە بەرگەن سۇحباتىندا. حح عاسىر باسىنداعى ارداقتى اقىندارىمىز جايىندا ءسوز ساباقتاي كەلە, سەرiك اعانىڭ ءوزi دە: «ولار اقتالماي تۇرىپ-اق, ساكەننiڭ «كوكشەتاۋىن», ماعجاننىڭ «باتىر بايانىن», شاكارiمنiڭ «ەڭلiك-كەبەگiن» جاتقا بiلەتiنبiز», – دەيدi. سونداي-اق, قاسىم امانجولوۆتىڭ «قۇپيا قىز», «جامبىل تويىندا» پوەمالارىن, «داۋىل» جيناعىنا كiرگەن كوپ ولەڭiن ءالi كۇنگە دەيiن جاتقا ايتادى. بىلتىر, قاراعاندىدا سول اياۋلى اقىننىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا ارنالعان ۇلان-اسىر تويدىڭ بارىسىندا وتكەن عىلىمي كونفەرەنتسيادا بايانداما جاساعان پروفەسسور سەرiك قيراباەۆتىڭ ولەڭدەردەن مىسال ۇسىناتىن تۇستارعا كەلگەندە, الدىنداعى پاراققا ۇڭiلمەي, باسىن كوتەرiپ, جۇرتشىلىققا قاراتا جىردى جاتقا زاۋلاتا جونەلگەندiگiنiڭ كۋاسi بولدىق…
مiنە, ءوزi اقىندىقتىڭ جولىن قۋماسا دا, كەۋدەسiن پوەزيا كومبەسiنە اينالدىرعان اكادەميكتiڭ بiر دارقان دارالىعى وسىندا. بۇل – ونىڭ ەش-كiمنەن ەنشiلەپ الماعان, تۋمىسىنان تابيعات سىيلاعان زەردە-زەيiنiنiڭ ارقاسى دەپ ۇعامىز. سايىپ كەلگەندە, مارقۇم, ساليقالى ادەبيەتشi جۇما-عالي ىسماعۇلوۆ جازعانداي, ول – «كەڭ ءورiستi تەرەڭ تەوريالىق بiلiم يەسi عانا ەمەس, حرەستوماتيالىق باگاجى دا وتە مول بiرەگەي عالىم».
ادەبيەتتەگi «جانپيدا جانر» ء(ا.كەكiلباەۆ) – سىنشىلىقتى تاڭداعان, «ءسوزi مەن iسi ىلعي بiر جەردەن شىعاتىن» (ز.قابدولوۆ), «قازاق پەداگوگتارىنىڭ پەداگوگى» (ش.ەلەۋكەنوۆ) اتانعان سەرiك قيراباەۆ جايىندا جازىلعان ماقالالاردى وقىپ وتىرساڭ, ەڭ جيi كەزدەسەتiن سيپاتتامالار – كiسiلiك, پاراسات, ۇلاعات. ونىڭ ارعى جاعىندا, البەتتە, اباي ايتقانداي, «اقىل, عىلىم, ار, مiنەز دەگەن نارسەلەرمەن» وزعاندىقتىڭ, «اقىرىن ءجۇرiپ, انىق باسقاندىقتىڭ» يماني دا يناباتتى يشاراسى جاتىر. وسى ورايدا قيراباەۆتىڭ ۇستازدىق قىزمەتiنiڭ تەك-تامىرىن سارالاعاندا, نازاردان قاعىس قالعان بiر جايت بار سەكiلدi. ادەتتە بiز ونىڭ سپانديار كوبەەۆتiڭ شىعارماشىلىعىن ادەبي-عىلىمي اينالىمعا بiرiنشi بولىپ قوسقاندىعىن, رەۆوليۋتسيانىڭ الاساپىرانىندا اۆتوردىڭ ءوزi جوعالتىپ العان «ۇلگiلi ءتارجiما», «ۇلگiلi بالا» كiتاپتارىن تاۋىپ, ىجداھاتپەن تۇگەندەپ-تۇپتەگەنiن, ءتالiمدi دۇنيەلەرiن تالداعانىن ءسوز ەتەمiز دە, ەڭ باستىسى – ىبىراي التىنساريننiڭ تiكەلەي iزباسار شاكiرتiمەن كوزi تiرiسiندە قارىم-قاتىناس قۇرىپ ۇلگەرگەنiنە دەن قويا بەرمەيمiز. زادىندا, سەرiك اعانىڭ كۇندەردiڭ كۇنiندە: «ىبىراي بiزگە ارقاشان كەڭەسكە كەلەدi, اقىل بەرەدi», – دەپ جازۋى بەكەردەن-بەكەر ەمەس. اسىل ساباقتاستىقتىڭ, اعارتۋشىلىق سارىنداستىقتىڭ نەگiزگi توركiنi وسى بەلاسار بايلانىستا, زەرتتەيتiن تاقىرىبىنا سانالى, سارابدال ماقساتپەن بiلiپ بارعاندىقتا ەمەس پە؟! بوگدە جول دا جوق – الاشتىڭ باسقا ارداقتى بiلiمپازدارى تىيىم مەن تۇنەك iشiندە ەدi. سپاندياردىڭ دۇنيەدەن قايتقان جىلى – 1956. مەجەلi مەزگiل, بەتبۇرىس باستاۋى… پارتيانىڭ اتاقتى حح سيەزi… جىلىمىق ەسكەن ساۋلەلi ءسات… قيراباەۆتىڭ دوكتورلىعىنا دەم بەرگەن ساكەن سەيفۋلليننiڭ اقتالۋى – سوسىن… ال ءوزi قالام تولعاپ, قۇنارىن قازعان جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتاردىڭ جازبالارى «قايتا قۇرۋ مەن جاريالىلىق» جىلدارى جەتiپ, ورتاعا ورالعانشا, وردالى جۇمىستاردى ورىنداعان ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورلىعىنا ءادiل بالامالى جولمەن سايلانعانشا – كۇننiڭ كوزi كوكجيەكتەن ءالi وتىز جىلدان استام ۋاقىت كوتەرiلمەك…
وسىنشاما قوعامدىق سiلكiنiستەر مەن سەرپiلiستەردi كوزبەن كورiپ, اقىلمەن ايقىنداعان, ەشقاشان اسىل مۇراتى مەن ادال مiندەتiنەن اينىماعان, ەڭ اقىرىندا تاۋەلسiزدiكتiڭ تۇعىرلى تورiنە شىققان ءازيز ادەبيەتشiنiڭ كوكەيiندەگi تالاي ارمانى ورىندالعان-اق شىعار! عۇمىرىنىڭ 55 جىلىن ۇستازدىققا ارناعان سپانديار كوبەەۆتiڭ مەمۋارلىق شىعارماسى ناق سولاي – «ورىندالعان ارمان» دەپ اتالۋشى ەدi. ال سەرiك اعامىز وسى «مەرزiمدiك رەكوردتى» الدەقاشان «جاڭالاپ» تاستادى…
زەينوللا قابدولوۆپەن (ول دا بولاشاق اكادەميك) جانە ايقىن نۇرقاتوۆپەن (جاستاي باقيعا وزعان اسا تالانتتى عالىم) تiزە قوسا تۇزگەن, ورتا مەكتەپتiڭ 9-سىنىبىنا ارنالعان ادەبيەت ءپانi وقۋلىعىنىڭ جارىق كورگەنiنiڭ وزiنە 60 جىل تولىپتى. قادiرمەندi ۇستازدارى قاجىم جۇماليەۆ پەن ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ سودىر ساياساتتىڭ سالقىنىمەن ۇستالىپ كەتكەن كەزدە ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋداعى تالپىنىستىڭ ناتيجەسi ەدi بۇل. قىلشىلداعان جيىرما بەستiڭ و جاق, بۇ جاعىنداعى وسكەلەڭ جiگiتتەردiڭ ادەبي-تاريحي ميسسياسىن سول زاماتتا وزدەرiنiڭ قانشالىقتى سەزiن-گەندiكتەرiن بۇگiن ايتىپ بەرە الماسپىز, بiراق وسىنى ناق سولاردىڭ مويىن-دارىنا جۇكتەگەن بiر تىلسىم, بiر تۇسپال كۇشتiڭ پارمەنi بولعان سىندى. جاقسى ادەبي وقۋلىقتىڭ ءوزi – ۇلتتىڭ, ۇرپاقتىڭ ۇستازى. ويتكەنi ونىڭ ءون بويىنا بiلiمدi دە بiلiكتi, ويشىل دا وقىمىستى جانداردىڭ ءسوزi مەن ساناتكەرلiگi سiڭگەن. جالپى, بۇرىنعى كاسiبي ادەبيەتشiلەردiڭ كوبiنiڭ بۇگiنگi كاسiبي ادەبيەتشiلەردiڭ كوبiنەن بiر ارتىقشىلىعى – ۇستازدىق ەتۋدەن جالىقپاي ءجۇرiپ, ەل ەرتەڭiنە قاجەتتi وقۋلىق جازۋمەن ارنايى اينالىسقاندىقتارى ما دەرسiڭ. الاش داۋiرiندە ورiستەگەن سول داناگوي ءداس-ءتۇردiڭ iزi سۇيىلىپ, سيىرقۇيىمشاقتانىپ قانا قويماي, ساپاسى دا سەتiنەپ, سەلدiرەپ بارا جاتقان ءتارiزدi. ايدىندى وقۋلىقتاردىڭ اۆتورى سەرiك قيراباەۆتىڭ ءباسپاسوز بەتiندەگi كەيبiر تولعانىستارىنان وسى ماسەلەگە جانى اۋىراتىندىعى سەزiلiپ قالادى.
جىلتىراققا جانى جات, وتiرiك وزەۋرەگەندi وڭiندە جاقتىرمايتىن ادەبيەتشi قيراباەۆتىڭ ەستەتيكالىق تالابى مەن تالعامى دا شىنشىلدىققا توعىسار توڭiرەكتەن تابىلسا كەرەك-تi.
قازiر بiر اقىندى ماداقتاپ-ماقتاعىمىز كەلسە, تەڭەۋ تاپپاي تەبiرەنiپ, «كورنەكتi», «تانىمال», «بەلگiلi», «اقيىق», «دارىندى», «iرi», ت.ب. انىق-تاۋىشپەن ازىرقانا ايدارلاپ جاتامىز عوي. ال اسiرەقىزىلعا اۋەستiگi جوق اكادەميكتiڭ وسى تۇرعىداعى تۇجىرىمى ءدال دە دايەكتi: «اقىن دەگەن بiر اۋىز سوزگە قازاق ۇلكەن ماعىنا سىيعىزعان. جانە ونى ەكiنiڭ بiرiنە قولدانا بەرمەگەن. ولەڭشi مەن شىن اقىننىڭ سالماعىن ايىرا بiلگەن حالىقتىڭ ولەڭشiلەر مەن جىرشىلاردى قۇنىعا تىڭداسا دا, ولارعا اقىنعا تابىنعانداي مiنەز كورسەتپەيتiنi تاعى بار…». بۇگiنگi «ءسوز بەنەن ءبوزدiڭ قۇنى – بiر» تۇستاردا اقىندىققا ابلىعىپ جۇرگەندەردi «ابايلايىنشى», سولاردى كوتەرمەلەگiش سىنشىلاردى «ساپ, ساپ, سابىر» دەگiزەرلiك قاراپايىم, بiراق تۇسiنiككە قونىمدى قاعيدا ەمەس پە؟!
ادامنىڭ بەزبەنi – ەڭ الدىمەن ءوز iشiندە. وزگە زامانداستارى سەكiلدi, سەرiك قيراباەۆتىڭ ءومiر جولى جايماشۋاق, جايساڭ شاقتارىمەن قوسا, ءورت شارپىعان وتكەلەككە تولى بولدى. اسiرەسە كۇيدiرگەن, كۇيiندiرگەن كەز – ەلۋiنشi جىلداردىڭ ەنشiسiندە. «وسىنداي قىم-قيعاش زاماندا ادەبيەتكە جاڭا كەلگەن بiز دە اسىرا سiلتەپ ايتقان سىنعا قاتىسقانىمىز جاسىرىن ەمەس», – دەپتi سەرiك اعامىز بiر ماقالاسىندا. قاسىم امانجولوۆقا قاتىستى اۋەلگi سىنىن مەڭزەپ وتىرعانىن تۇسiنەمiز. ازۋلىلاردىڭ ايتاقتاۋىمەن قيعاش تارتا جازىپ جiبەرگەن جاعدايى بارى راس. ونىسىن سول ساتتە-اق ءتۇسiنiپ, كەزەكتi بiر تالقىنىڭ تۇسىندا قاتەسiن تەز تۇزەتكەن. بۇگiن سونىسىن اشىق ايتىپ, قينالا قامىعىپ ەسكە الادى. بۇل – الدارقاتا اقتالۋ ەمەس, ادال نيەتپەن ارىلۋ. قيراباەۆتىڭ كiرشiكسiز, كiلتيپانسىز مiنەزiن بiلەتiندەردiڭ ءبارi مۇنى مويىندايدى. قاسىم امانجولوۆتىڭ 1991 جىلى جارىققا شىققان «نۇرلى دۇنيە» كiتابىنا العى ءسوز جازىپ قانا قويماي, باسپاعا كەتiپ بارا جاتقان شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسىنا تۇپنۇسقاعا سايكەس وتە ماڭىزدى تۇزەتۋلەر ەنگiزدi. سودان بەرi دە اقىننىڭ ولەڭدەرi تۋرالى ماقالالاردى جۇيەلi جازىپ كەلەدi.
سەرiك قيراباەۆ – داڭعىل دياپازوندى زەرتتەۋشi. حIح-حح عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتiنiڭ ءورiسi مەن ورەسiن كوركەمدiك تەندەنتسيالار جانە كورنەكتi تۇلعالار ارقىلى جان-جاقتى تارازىلاۋمەن بiرگە, قازiرگi زامانعى ادەبي ءۇردiستiڭ باعىت-باعدارلارى مەن قوزعالىس-قۇبىلىستارىن جiتi قاداعالاپ جۇرەدi. ون بەستەن استام وقۋلىق پەن وقۋ قۇرالىنىڭ, وتىزعا جۋىق مونوگرافيالىق زەرتتەۋدiڭ, سەگiز جۇزدەن ارتىق عىلىمي ماقالانىڭ يەسi. «ادەبيەتتiڭ اقتاڭداق بەتتەرi», «ۇلت تاۋەلسiزدiگi جانە ادەبيەت», «تاۋەلسiزدiك رۋحىمەن» اتتى كەيiنگi كiتاپتارى – ابدەن كەمەلiنە كەلگەن اكادەميالىق عىلىم ارداگەرiنiڭ جاڭا تالاپتارعا جۇگiنگەن تەگەۋرiندi توپتامى. تاۋەلسiز ەلiنە تارتۋى.
سەكسەننiڭ بەسەۋiن سەرگەك باعىندىرعان سەرiك اعامىز قاشاننان ءار iستە ىجداھاتتىلىق پەن ىقتياتتىلىقتى ۇناتادى. قۇندىلىعى بار قاعازدىڭ ارحيۆ قورىندا نەمەسە كوپشiلiككە ارنالعان كiتاپحانا سورەسiندە قاتتالىپ, جۇرتتىڭ يگiلiگiنە جاراعانىن قالايدى. سول تارتiپكە سۇيەنiپ, بiرنەشە جىل بۇرىن ءوزiنiڭ جيعان-تەرگەن رۋحاني دۇنيەسiن ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ «وتىرار كiتاپحاناسىنا» تاپسىردى. قازiر اتشاپتىرىم بiر بولمەنi سانiمەن دە, مانiمەن دە تولتىرىپ تۇر.
بارىڭىز, كورiڭiز.
قيراباەۆتىڭ قازىناسىنىڭ ۇستiنەن شىعاسىز.
كەرەگiن iزدەگەن كەزدە ءوزi دە بۇل جەرگە باس سۇعىپ تۇرادى ەكەن…
امانتاي ءشارIپ,
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ
«الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى
